Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 104

[p. 249]

Hans Beelen
Achates es I dier steen

Over een vermeende vertaalfout in Maerlants ‘Historie van Troyen’^*

Alleen al naar de kwantiteit gemeten is Jacob van Maerlants Historie van Troyen een indrukwekkend werk: het gedicht telt meer dan 40.000 verzen, behandelt de gehele Trojaanse oorlog, inclusief de voorgeschiedenis en de nasleep, en moet daarbij in anderhalf tot twee jaar voltooid zijn (Van Oostrom 1984, 330). Imposant is ook het aantal verwerkte bronnen. Het leeuwedeel ervan wordt gevormd door een vertaling van Benoît de Sainte-Maures Roman de Troie; in het stramien van dat Oudfranse verhaal heeft de Middelnederlandse dichter talrijke werken ingevlochten, o.m. de Achilleis van Statius, episodes uit Ovidius' Metamorfosen, een uit Alexanders geesten overgenomen wereldbeschrijving en het werk van de Brabantse auteur Segher Diengotgaf (Te Winkel 1892, 378).

De nasleep van de oorlog om Troje was door Benoît maar gedeeltelijk behandeld. De Franse auteur heeft het uitsluitend over de wederwaardigheden van de Grieken na de val van Troje. Maerlant heeft ook de avonturen van de Trojanen na de verwoesting van hun stad in zijn werk opgenomen:

Hier laet Benoit die jeeste blyven,
Mer ic wilt vorder bescryven
-Alsoe als ic u behiet-
Hoe Eneas van Troyen schiet,
Ende hoedaenwys dat ic vernam
Dat Romen van Troyen quam.
(HvT 35613-8, zie ook 32387-90)¹

* Voor hun commentaar op eerdere versies van deze bijdrage ben ik dank verschuldigd aan prof. dr. F. Bulhof, drs. P. Burger, drs. S. Gabriëls, drs. J. de Jong, drs. L. Jongen, prof. dr. P.F.J. Obbema en prof. dr. F.P. van Oostrom.

1 Ik maak gebruik van de editie van De Pauw en Gaillard (Maerlant (ed. 1889-92)), afgekort als HvT.

[p. 250]

Hiervoor heeft hij gebruik gemaakt van de Aeneis van Vergilius. Maar al eerder in het verhaal, bij de beschrijving van de verwoesting van Troje namelijk, had Maerlant het befaamde tweede boek van Vergilius' epos geprefereerd boven het relaas van Benoît:

Virgilius scryfter ons af bet
Dan Benoit int Walsche heft gheset:
Des wil ic volghen synen buecken
Ende die waerheit daeruyt suecken.
(HvT 31437-40)²

Het onderzoek naar deze ruim 6000 verzen tellende Middelnederlandse Aeneis-bewerking staat nog in de kinderschoenen. De in 1975 door Gerritsen geslaakte verzuchting is nog immer niet gedateerd: ‘Dat Maerlant in zijn Historie van Troyen een bewerking van Vergilius' Aeneis heeft opgenomen, is al langer dan een eeuw bekend, maar schijnt tot nu toe de nieuwsgierigheid van geen litteratuurhistoricus te hebben geprikkeld.’ (Gerritsen 1975, 125).

Dat gebrek aan nieuwsgierigheid is nooit een beletsel geweest voor het vellen van waardeoordelen. Jonckbloet merkt op dat ‘Maerlant zoowel het Fransch van Benoît als het Latijn zijner “poëten” doorgaans goed heeft weergegeven, hetgeen hem evenwel niet belet om meer dan eens in de zonderlingste vergissingen te vervallen, die Verdam heeft aangewezen. Ik vind daarvoor geene andere verklaring dan dat hij ook hier zijne taak soms wat luchtig opvatte en ook ditmaal vaak zijn voorbeeld maar met één oog bekeek.’ (Jonckbloet 1889, 72)

Jonckbloet verwijst naar Verdam, die in 1873 als eerste gedeelten van het toen pas ontdekte Wissense handschrift van de Historie van Troyen had uitgegeven. Net als Maerlants werk zelf is deze uitgave een staaltje van grote werkkracht. Het handschrift was in 1871 ontdekt. De eigenaar, de graaf van Loë, was niet bereid het uit te lenen: nieuwsgierigen konden het op het grafelijk slot te Wissen komen inzien. Verdam, die als leraar klassieke talen aan het Leids gymnasium was verbonden, is in maart 1872, enige weken voor zijn promotie, naar het slot gereisd. In de paasvakantie, in slechts tien dagen, heeft hij het hele handschrift gelezen, de reeds bekende

2 Maerlant heeft de ‘buecken’ van de Aeneis in zijn werk in chronologische volgorde geplaatst: liber 2 (de verwoesting van Troje): HvT 31603-32374; liber 3 (zwerftocht op zee); HvT 35619-36843; liber 1 (aankomst in Carthago): HvT 36484-36825; liber 4-12 (verblijf te Carthago bij Dido, verdere tochten, gebeurtenissen in Latium): HvT 36836-40796.

[p. 251]

fragmenten gecollationeerd, enkele episoden afgeschreven en de belangrijkste woorden geëxcerpeerd (Cosijn 1874, 89; Verdam 1904, 344).

In de inleiding tot zijn editie wijdt Verdam een beschouwing aan Maerlants vertaaltechniek, en wijst daar inderdaad enkele van die ‘zonderlinge vergissingen’ aan. Over de grootste blunder, voor hem de belangrijkste aanwijzing dat Maerlant de plank wel eens missloeg, merkt Verdam op: ‘Wat het Latijn betreft, ook dat is niet overal even nauwkeurig vertaald. Het aardigste voorbeeld daarvan vinden wij f^o. 245r. De bekende regel uit Virg. (Aen. I, 174)

Ac primum silici scintillum excudit Achates,

doet Maerlant, die den silex met Achates in verband brengt, gelooven, dat er van een aghaetsteen gesproken wordt, en dadelijk smeedt hij uit Achates een talisman voor Aeneas’ (Maerlant (ed. 1873, 35-6)). Achates is in de Aeneis de trouwe metgezel van Aeneas; Maerlant heeft zich vergist door deze persoon en de vuursteen waaruit hij vonken slaat, te verwarren. Het grappige resultaat is dat in Maerlants Aeneis-bewerking Aeneas door het leven gaat niet met een trouwe vriend, maar met een gelukbrengende steen. Aldus de door Verdam aangedragen en door Jonckbloet gecanoniseerde uitleg van deze wel heel merkwaardig aandoende verandering.

Verdam illustreert de vertaalfout met een drietal citaten. Het is begrijpelijk dat hij in de korte tijd die hem ter beschikking stond, niet alle gegevens nauwkeurig heeft kunnen nagaan. Heeft Maerlant zich werkelijk vergist? Voor een juiste beoordeling van deze afwijking van het Latijn moeten eerst alle relevante plaatsen uit de Aeneis en de Historie van Troyen onderling vergeleken worden.

Naar de aard van de door Maerlant gebezigde bewerkingstechniek kunnen de plaatsen uit de Aeneis en de Historie van Troyen waar van Achates sprake is, in drie groepen worden verdeeld.

Ten eerste zijn daar de gevallen van weglating. Meestal, welgeteld zestien maal, noemt Maerlant Achates niet in zijn bewerking. Een

[p. 252]

voorbeeld hiervan is de volgende, reeds door Verdam genoemde passage. Na een heftige storm zijn de Trojanen aan land gegaan in Africa, niet ver van Dido's stad Carthago:

ac primum silici scintillam excudit Achates
succepitque ignem foliis atque arida circum
nutrimenta dedit rapuitque in fomite flammam.
(Aen. 1, 174-6)³

Sy sloeghen vuer ende ghingen op tlant,
Spyse ghereyden sy altehant.
(HvT 36542-3)

Maerlant laat Achates hier weg.⁴

Ten tweede de veranderingen. Twee maal heeft Maerlant het over de agaatsteen, terwijl bij Vergilius Achates optreedt. De eerste keer is dat als Aeneas met een gewapende patrouille op verkenning uitgaat in het rijk van Dido:

[...] ipse uno graditur comitatus Achate,
bina manu lato crispans hastilia ferro.
(Aen. 1, 312-3)⁵

Hy nam voer hem van den vroeden
Ende synen steen den goeden achaet,
Die hem benam menich quaet.
Elc had een speer ende een sweert,
Die mit hem was aen die vaert.
(HvT 36597-601)

1400 versregels later voorziet de Middelnederlandse dichter Aeneas nogmaals van een agaatsteen. Deze heeft dan zijn tumultueuze relatie met Dido achter de rug, is uit Carthago vertrokken en aangekomen in Italia. In het vreemde en vijandige land wordt hij gastvrij ontvangen door Evander, een Arcadisch vorst. Deze stelt Aeneas voor gezamenlijk de strijd tegen koning Turnus aan te gaan. Aeneas is erg in zijn schik met deze hem aangeboden hulp. Ook hier verandert Maerlant Achates in een steen (in de Aeneis is ook nog sprake van een gunstig voorteken van Aeneas' moeder en beschermgodin Venus; dat heeft Maerlant weggelaten):

3 ‘At once Achates struck a spark from flint, caught the fire in leaves, laid dry fuel about, and waved the flame amid the tinder.’ Ik maak voor de tekst en de vertaling gebruik van de Loeb-editie (Vergilius (ed. 1978)).

4 Nog meer weglatingen: HvT 36311-4 (vgl. Aen. 3.523-4), 36525 (1.120-2), 36557 (1.187-8), 36707 (1.459-60), 36723-34 (1.513-6), 36794-5 (1.579-87), 36815-9 (1.643-5, 656), 36826-35* (1.696), 37147-8* (6.33-35), 37149-50* (6.158-9), 37924-6 (8.466), 38014-7 (8.585-7), 38873-97* (10.332-44), 40392-3 (12.383-429), 40418-21 (12.458-60). (De met een * gemerkte plaatsen zijn minder dwingende voorbeelden aangezien daar op zeer veel punten verkorting is toegepast.)

5 ‘then, Achates alone attending, [Aeneas] himself strides forth, grasping in hand two shafts, tipped with broad steel.’

[p. 253]

 

Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant

 

Aeneas Anchisiades et fidus Achates

 

multaque dura suo tristi cum corde putabant,

 

ni signum caelo Cytherea dedisset aperto.

 

[...]

 

obstipuere animis alii, sed Troius heros

 

adgnovit sonitum et divae promissa parentis.

 

(Aen. 8, 520-31)⁶

 

 

 

Eneas die was blyde seer,

 

Dat die sake aldus gaet.

 

Hy custen synen steen achaet,

 

Hem dancten hys al sonder tale.

 

Ten coninc sprac hy: ‘Ic sie wale,

 

Heer, dat ons Got is hout;

 

Heer, die haeste is ons behout.’

 

(HvT 37975-81)

Ten derde wordt in Maerlants Aeneis-bewerking het motief van de gelukbrengende steen één keer toegevoegd. We bevinden ons dan op een scharnierpunt in het verhaal, precies halverwege de Aeneis: de Trojanen hebben de zwerftocht op zee achter de rug en zijn in Italia beland. De gelukkige uitslag van de tocht is nog allerminst zeker. Ze weten nog niet eens of ze wel op de goede kust zijn geland. Onverwachts komt echter een eerdere voorspelling uit, waardoor het duidelijk wordt dat de Trojanen op de goede weg zijn. Aeneas is zeer verheugd en opgelucht. Bij Vergilius richt hij een dankgebed tot de goden en voert hij een offerritueel uit. Als bevestiging laat Jupiter drie donderslagen horen (Aen. 7, 117-43).

Maerlant heeft de beschrijving van Aeneas' reactie op de blijde tijding bewerkt. Zíjn Eneas is niet de goden, maar zijn agaatsteen dankbaar:

Hy custen aen syn hant,
Mit blyder hertten, syn accaet
Ende hy seid: ‘Menich beraet
Heb ic leden by dynre doecht;
Noit en was ic so onthoecht,
Myn hert en troesten hem op dy.

6 ‘Scarce he had ended; and Aeneas son of Anchises and faithful Achates, holding their eyes downcast, would long have mused on many a peril in their own sad hearts, had not Cytherea's queen [i.e. Venus] granted a sign from the cloudless sky. [...] The rest stood aghast; but the Trojan hero knew the sound and the promise of his goddess mother.’

[p. 254]

 

Nu bid ic dy voert dattu my

 

Dit lant houts in eyghendom,

 

Te mynre eren, te mynen vrome.’

 

(HvT 37245-53)

Als Jacob met zijn accaet een vertaalfout heeft gemaakt, zoals Verdam meent, dan is hij wel erg ver gegaan in zijn dwaling. Hij heeft op een groot aantal plaatsen de fidus Achates weggelaten. Twee keer heeft de Middelnederlandse dichter van Achates een gelukbrengende steen gemaakt, op momenten in het verhaal dat Aeneas een beetje geluk wel kan gebruiken. Op het cruciale ogenblik dat de Trojanen uit hun grote onzekerheid worden verlost door een uitkomende voorspelling, voegt Maerlant de agaatsteen toe. De vasthoudendheid waarmee hij afwijkt van Vergilius, en de hechte verbondheid van verhaalverloop en motief lijken erop te wijzen, dat Maerlant doelbewust te werk is gegaan.

Dat Maerlant zich niet vergist heeft met de agaatsteen, blijkt voorts evident uit de door hem gebruikte bronnen.

Drie jaar na voltooiing van de Historie van Troyen, in 1266, legt Maerlant de laatste hand aan zijn encyclopedie over de natuur: Der Naturen Bloeme. Daarin schrijft hij over de agaatsteen o.m.:

Achates es i dier steen;
swart vint men menghen een,
dar wit adren in gaen
[...]
Dese steen verdrivet venijn.
Den draghere doet hi starc sijn,
ende ghevet gheluc ter cure
in meneghe sware avonture,
ende maectene wert ende lief
ende wert den darst, segt die brief.
[...]
Eneas adde desen,
doe van Troien vloe die man,
die meneghe sware noot verwan.
(NBl 15080-107; 12, 37-64)⁷

7 Ik maak gebruik van de editie van M. Gysseling (Maerlant (ed. 1981)), afgekort als NBl. Ik heb interpunctie toegevoegd en het u/v-gebruik aangepast. Ook geef ik de versnummering van de editie-Verwijs (Maerlant (ed. 1878)).

[p. 255]

De agaatsteen geeft geluk in meneghe sware avonture. Net iets voor Aeneas dus. Ook in Der Naturen Bloeme treedt de merkwaardige verwarring van Achates en agaatsteen op. Nu is, zoals bekend, de hoofdbron van Maerlants natuurencyclopedie De Natura Rerum van Thomas van Cantimpré. In diens beschrijving van de agaatsteen wordt evenwel met geen woord van Aeneas gerept.⁸ Maar er zijn nog andere bronnen aan te wijzen. Maerlant heeft voor het boek over stenen mogelijk ook gebruik gemaakt van het lapidarium van de bisschop Marbodeus van Rennes (†1123).⁹ En zie, net als Maerlant heeft Marbodeus aan het eind van het lemma over de agaatsteen:

Hoc Anchisiades comitante pericula vicit.¹⁰

Volgens de editeur van Marbodeus' De lapidibus is diens verwarring van de fidus Achates met de gelijknamige steen rechtstreeks op lectuur van Vergilius terug te voeren.¹¹

Het lapidarium van Marbodeus was zeer verbreid in de Middeleeuwen. Er zijn 125 handschriften van overgeleverd (Marbodeus (ed. 1977: 25, 130-6)); vertalingen zijn bekend in het Provençaals, het Italiaans, het Iers, het Deens, het Hebreeuws en het Spaans; in het Frans zijn er maar liefst zes vertalingen overgeleverd. ‘Very few lapidaries will be found free from the direct or indirect influence of this work’, schrijven Studer & Evans (1924, xvi).

Kende Maerlant dit lapidarium, ‘the lapidary par excellence of the Middle Ages’ (Evans 1922, 35) al toen hij in 1263 de Aeneis in Middelnederlandse verzen overbracht? De gedachte wordt verleidelijk als we in de proloog van de Historie van Troyen de opgave lezen van zijn eerder in het licht gegeven werken:

Hier toe voren dichten hy Merlyn
Ende Allexander uytten Latyn,
Toerecke ende dien Sompniarys
Ende den cortten Lapydarys.
(HvT 57-60)

Van dat ‘korte lapidarium’, het lang verloren gewaande jeugdwerk over stenen, zijn fragmenten teruggevonden. Op grond van bronnenstudie daarvan heeft Braekman geopperd dat

8 Cantimpratensis (ed. 1973, lib. 14, cap. 3). Maerlant heeft vermoedelijk gebruik gemaakt van een Thomas-handschrift uit de overleveringsgroep Σϰ (Nischik (1986, 82-90)).

9 Zie Van de Sande Bakhuyzen (1882, 111). Nischik (1986, 116-8) brengt hier echter tegenin dat Maerlant de van Thomas afwijkende gegevens in een ‘glossierte Arbeitshandschrift’ kan hebben gevonden.

10 Marbodeus (ed. 1977, 38, v. 73). Deze editie geeft C.W. Kings vertaling: ‘Anchises' son, by this attendant saved/O'ercame all labours, every danger braved.’

11 ‘Marbode's [...] statement [...] seems to be a curious perversion of Virgil's Aeneid [...], where Achates is the armorbearer and faithful friend of Aeneas.’ (Marbodeus (ed. 1977, 94)). Marbodeus beschikte over ‘an apparent knowledge of the classics’, als blijk van diens belezenheid noemt Riddle het geciteerde vers 73, ‘where his information is apparently from Vergil.’ (a.w., 6, noot 27).

[p. 256]

Maerlant in dat vroege werk al van Marbodeus' lapidarium gebruik heeft gemaakt (Braekman 1970, 503 en 525; zie ook Maerlant (ed. 1878, xxviii-xxx) en Te Winkel 1892, 48). Als Braekman gelijk heeft, kan de Middelnederlandse auteur zich bij het verwerken van het agaatsteenmotief in de Historie van Troyen rechtstreeks op Marbodeus hebben gebaseerd.

Ook valt te denken aan indirecte beïnvloeding. Het gegeven dat Aeneas een agaatsteen heeft gedragen, is via vertalingen en bewerkingen van Marbodeus in vele lapidaria beland: ‘The confusion in mediaeval lapidaries between the stone achates and the companion of Aeneas is constant.’ (Evans 1922, 57, noot 1).¹² Misschien heeft Maerlant het gegeven dus ontleend aan een ander lapidarium¹³, of aan een glosse.

Naast deze Marbodeïsch-lapidarische traditie is nog een traditie aan te wijzen waaraan Maerlant - en wellicht ook Marbodeus - de aghaetsteen ontleend kan hebben. Servius, de vierde-eeuwse geleerde, schrijft in zijn Vergilius-commentaar, nota bene bij het vers dat Verdam als de bron van Maerlants verlezing aanwijst:

ACHATES adlusit ad nomen; nam achates lapidis species est. bene ergo ipsum dicit ignem excusisse. unde etiam Achaten eius comitem dixit; lectum est enim in Naturali Historia Plinii quod, si quis hunc lapidem in anulo habuerit, ad custodiam eius proficit et gratiosior esse videatur. (Serv. in. Verg. Aen. 1, 174)¹⁴

De beroemde Vergilius-commentator legt een verband tussen de steen en het gelijknamige personage. Zijn etymologiserende verklaring past goed bij de middeleeuwse, ook Maerlants, manier van denken.¹⁵ Servius' verwoording (achates lapidis species est) kan de grond zijn geweest voor de opvatting dat Achates eigenlijk een steen is. Ook bij Maerlant draagt Aeneas de steen trouwens aen syn hant (HvT 37245-6). Het is niet onmogelijk dat Maerlant deze opmerking heeft gekend uit een hem ter beschikking staand Servius-handschrift of uit een glosse in de ‘buecken die men leest in scolen’ (HvT 23561).¹⁶

Hoe het ook zij, men kan niet langer staande houden dat Jacob van Maerlant Aeneas' agaatsteen zelf verzonnen heeft, omdat hij

12 Zie bv. Lapidaires (ed. 1882): ‘Cambridge-vertaling’, vv. 103-4, ‘Lapidaire de Modène’, vv. 3-6, ‘Lapidaire de Berne’, vv. 173-80.

13 Maerlant voegt ook elders lapidarische gegevens in. Hij laat, afwijkend van Aen. 4.212-217, Jarba naar aanleiding van Dido's onverbiddelijkheid opmerken:

Wel slacht sy den dyamantte,
Die heeft also harde cantte,
Dat men hem ghebreken niet en can
Mit ghenen slaghen: doet men daeran
Boxbloet, hy scoerden al ontwee.
Dus ist mit haer myn noch mee.
(HvT 36852-8, vgl. HvT 28514-17, NBl 1660-2 (2.1002-4) en 15133-5 (12.90-94))

Zie over dit traditionele gegeven Ohly (1975, 90).

14 ‘“Achates” is een woordspeling. Want achates is een steensoort. Heel toepasselijk laat Vergilius hèm dus vuur slaan. Daarom ook noemt hij Achates de gezel van Aeneas; in de Naturalis Historia van Plinius staat immers dat het veiliger is als je zo'n steen in een ring draagt, en dat je er knapper door uitziet.’ Ik maak gebruik van de Harvard-editie (Servius (ed. 1946-55)). De vertaling is van mijn hand.

15 Zie bv. Engelen (1978, 242); Grubmüller (1974); Meier (1977, 492-8); Nischik (1986, 174-82).

16 De tekstuele en handschriftelijke overlevering van Servius' commentaar is zeer gecompliceerd. Vgl. Marshall (1983).

[p. 257]

Vergilius niet goed begreep. In zijn afwijking van het Latijn sloot hij zich juist aan bij zeer verbreide en gezaghebbende interpretatieve tradities. Ik kom hierop terug; eerst wil ik ingaan op de wijze waarop het motief van de agaatsteen in een laatmiddeleeuwse proza-omzetting van Maerlants Aeneis-bewerking wordt behandeld.

Rond 1165 had Benoît de Trojaanse geschiedenis op hoofsridderlijke wijze gestalte gegeven. Zijn literaire experiment had succes: in 1263 brengt Maerlant in de Historie van Troyen de Roman de Troie in Middelnederlandse verzen over, en een kwart eeuw later, in 1287, bewerkt Guido de Columnis Benoîts werk in Latijns proza: de Historia destructionis Troiae.

Dat Gherart Leeu met de tekst die hij op 4 juni 1479 in Gouda voltooide, een Middelnederlandse bewerking van Guido's Historia destructionis Troiae het licht liet zien, is al geruime tijd bekend (zie bv. Debaene 1951, 273). Maar dat hij zijn Historien van Troyen met een Maerlant-tekst heeft aangevuld, daarvan draagt de medioneerlandistiek nog niet zo lang kennis. In 1975 deelde W.P. Gerritsen mee dat hij door een gelukkig toeval een ‘prozabewerking van het Aeneis-gedeelte in Maerlants Historie van Troyen’ had ontdekt (Gerritsen 1975, 126, noot 5). De tekst is door M.N. Fuit-Overduin (1986) nogmaals gevonden. Om twee redenen acht zij haar herontdekking van belang:

- ten eerste kan Leeu's prozabewerking bijdragen tot de tekstkritiek van Maerlants Historie van Troyen; de tekst volgt hem immers nauwkeurig¹⁷;

- ten tweede bevestigt de tekst de oorspronkelijkheid van Leeu's uitgavebeleid; de toevoeging is tekenend voor zijn ‘hang naar perfectie’. Kennelijk waren de teksten van Guido en Maerlant voor Leeu ‘onlosmakelijk met elkaar verbonden’.

In een bijdrage in Literatuur wijst W. Keesman (1987) er voorts op, dat Leeu door de toevoeging van Maerlants Aeneis-bewerking op traditionele wijze de translatio imperii-gedachte gestalte geeft, het idee dat de middeleeuwse rijken via Rome teruggaan op Troje.

De laatste vermelding in de vakliteratuur is wederom van Gerritsen (1987): ook hij wijst op het belang voor de tekstkritiek door

17 Een enkel voorbeeld: HvT 36488: voor Anchises lees: Achistes (vgl. HvT 36563 en Leeu, folium 139Ra; associatieve verwisseling van persoonsnamen). Meer voorbeelden geeft Gerritsen (1987).

[p. 258]

te laten zien dat de prozaversie soms een betere lezing biedt dan het Wissense handschrift. Leeu noemt Maerlant noch Vergilius; Gerritsen vermoedt dat hij zijn literaire voorgangers heeft verzwegen, omdat hij pretendeerde een historisch werk te leveren.

Het is interessant om te zien hoe in de prozatekst van Leeu het agaatsteenmotief wordt behandeld. In het Aeneis-gedeelte volgt de prozabewerker Maerlant trouw:

Ende hi ginc met een deel van sinen luyden doer die woestinen. ende hi nam met hem den goeden steen den achaet die sijn eygen was. ende die hem dick ende menichweruen seer wel diende (f^o. 139 Vb, vgl. HvT 36597-601).

Ende doe was eneas vtermaten seer verblidet. ende hi cussede sinen achaet ende hi sprac tot euander aldus Ic sie ende verneme wel dat ons god hout is ende dat hi ons helpen wil. ende daerom so laet ons wat haesten (f^o. 148 Ra-b, vgl. HvT 37975-81).

Ende hi seide voert aldus god die behoude ons dit lieue lant van ytalien Ende hi cussede sinen achaet ende seyde ghi hebt mi wt menighen last ghebracht. ende ic en was nye also verladen mijn herte en troestede hem seluen op di Ende nu so bidde ic di voert dat du die lant behoeden ende bescermen wilste tot mijnre eren ende tot mijnre eygendom (f^o. 143 Va-b, vgl. HvT 37244-53).

Maar al veel eerder in het verhaal, als de Trojaanse oorlog nog helemaal beginnen moet, heeft het Middelnederlandse proza al een beschouwing over Aeneas' agaatsteen. Medea geeft aan Jason een ring met een geneeskrachtige steen:

Item desen costeliken steen die hadde noch een ander natuer ouer hem. want so wie dat desen steen droech an sinen bloten liue. die mensche en wert onsienliken. ende hi en mochte van nyemant ghesien werden, want die wise ende gheleerde meysters die segghen dat dese salue ghenoemt is achas. ende si wert alre eerst gheuonden inden eylande van cecilien Ende virgilius die scriuet dat dese steen eneas eerst plach te draghen. wanneer als hi quam biden oever van kartagien. dat hem dan nyemant sien en mochte (f^o. 12 Ra).¹⁸

Allereerst valt hieruit te concluderen dat het motief van Aeneas' agaatsteen een grote verbreiding moet hebben gekend; er wordt

18 Guido heeft deze uitweiding eveneens, en verwijst naar Aen. 1.312: ‘Hunc lapidem sapientes achatem appellant, in insula Sicilie primo repertum. Et hunc Heneam scripsit Virgilius gestauisse cum primum inuisibiliter Cartaginis pervenit ad [h]oras, de quo sic dixit: ‘Graditur fido comitatus Achate.”.’ (Guido (ed. 1936: 26)). In Guido's bron, Benoîts Roman de Troie, ontbreekt de uitweiding over de agaatsteen, al verwijst het Oudfrans naar Octavianus: ‘Onques Oteviens de Rome/Ne pot conquerre cel aveir,/Qui cest poüst contrevalier.’ (Benoît (ed. 1904-12, vv. 1687-1700)). Bij Maerlant, die hier Benoît volgt, ontbreekt zelfs deze verwijzing (HvT 1565-78). Ik dank drs. L. Jongen, die mij op deze plaatsen bij Guido en Leeu attent maakte.

[p. 259]

door bevestigd dat Maerlant niet alleen heeft gestaan in zijn ‘dwaling’.

Daarnaast is deze plaats van belang voor een karakterisering van de Middelnederlandse proza-omwerking. Guido's Historia en Leeus Historien geven beide dezelfde verklaring voor de wonderlijke onzichtbaarheid van Aeneas in Carthago. Vergilius zelf heeft een andere toedracht: in de Aeneis zijn Aeneas en Achates door toedoen van Venus onzichtbaar voor de inwoners van Carthago:

at Venus obscuro gradientis aëre saepsit
et multo nebulae circum dea fudit amictu,
cernere ne quis eos neu quis contingere posset
molirive moram aut veniendi poscere causas.
(Aen. 1, 411-4)¹⁹

In navolging van Guido brengt Leeu de agaatsteen met dit mirakel in verband. Hierdoor treedt er nu in Leeu's tekst een discongruentie op tussen de vertaling van Guido's Historia en de prozabewerking van Maerlants Aeneis-bewerking. Maerlant heeft immers een heel wat alledaagser verklaring voor het ongemerkte verblijf van Aeneas temidden van de Carthagers:

Eneas [...] quam aldaer op dien dach
Soedat hem niemant en sach.
[...]
Eneas ende syn knechte
Stonden, daer men se niet en sach,
Om te horen dat ghelach.
[...]
Mer hy [= Eneas] deed hem also
Dat hem hare gheen en sach.
HvT 36697-734, vgl. 36794-6)

De Middelnederlandse prozatekst volgt Maerlant hier op de voet:

ende eneas die quam aldaer datter nyemant op hem en merckede [...] Ende eneas met sinen knechten die stonden daermense niet en sach [...] Mer eneas die deckede hem seluen dat die coninginne hem niet en mochte bekennen (f^o. 140 Rb-Va).

Dit werpt een merkwaardig licht op de Middelnederlandse pro-

19 ‘But Venus shrouded them, as they went, with dusky air, and enveloped them, goddess as she was, in a thick mantle of cloud, that none might see or touch them, none delay or seek the cause of their coming.’ Vergelijk ook Aen. 1.439-40. Bij Vergilius is overigens wel een verband aanwezig tussen Achates en deze wolk. Immers, de wolk scheurt open zodra Achates tegen Aeneas zegt dat de kust veilig is (Aen. 1.579-89).

[p. 260]

zatekst en het door Leeu gevoerde beleid. De twee verhalen zijn niet heel hecht verbonden, Leeu's ‘hang naar perfectie’ heeft in het agaatsteenmotief zijn verwezenlijking niet gevonden. De onbekende auteur die Guido vertaald en Maerlant ontrijmd heeft, beschikte kennelijk niet over een ‘compositorische adelaarsblik’. Het is ook mogelijk (en een veel uitgebreider onderzoek moet dat uitwijzen) dat het door Leeu uitgegeven prozawerk een - niet naadloze - samenvoeging is van twee afzonderlijke teksten. Voor die laatste hypothese pleit ook het gegeven dat er in handschrift een prozaversie van de Historie van Troyen bekend is.²⁰ Wellicht werden in deze verdwenen proza-Vorlage Maerlant en Vergilius al niet meer genoemd.

De houding tegenover het klassieke erfgoed was in de Middeleeuwen, meer dan nu, ambivalent. De propaedeutische waarde van de schoolauteurs, hun betekenis voor de grammatica en de retorica, stond niet ter discussie. Maar voor het overige was de opvoedkundige waarde van de Romeinse literatoren omstreden. De passie, het fatalisme, de mythologie, de gehele mens- en wereldbeschouwing die voor ons deze literatuur belangwekkend maken, waren in de Middeleeuwen evenzovele redenen om de klassieke auctoritates met een nadrukkelijke reserve en een fundamenteel wantrouwen te bezien; altijd was men bang een heidense adder aan de christelijke borst te koesteren.²¹

In zijn Aeneis-bewerking legt ook Maerlant deze verdeelde bewondering aan de dag. Vergilius is voor hem een auctoritas, een betrouwbare bron, al is hij dan een heiden:

Omdat hy was so wysen clerk,
Ghetrouwe ic hem der waerheit bet
Dan yemant van der heydensche wet.
(HvT 31504-6)

Maerlant beschouwt de Romeinse dichter als een wijze collega-clerk, een auteur vroet van mengher aert (HvT 38787). Maar hij is een kritisch, niet een slaafs Vergilius-bewonderaar:

20 Het werk is echter zoekgeraakt, en ons uitsluitend uit negentiende-eeuwse veilingcatalogi bekend. Zie Vlaamse kunst, 210, en Jongen (in voorbereiding).

21 Uit meer dan één bron is bekend dat in nachtmerries Vergilius-codices letterlijk de gedaanten van gruwelijke slangen konden aannemen. Zie Bartelink (1982, 64) en de daar genoemde literatuur.

[p. 261]

 

Des wil ic volghen synen buecken

 

Ende die waerheit daeruyt suecken.

 

(HvT 31439-40, cursivering van mij)

Bij dat gewetensvolle zoeken naar de waarheid, het kritisch toetsen van zijn Vergiliaanse bron, heeft de Middelnederlandse bewerker verschillende auctoritates tegen elkaar afgewogen; mede daarom heeft hij de Aeneis creatief bewerkt. Zo is het te begrijpen dat Jacob van Maerlant Aeneas uitrust met een agaatsteen. Op gezag van lapidaria, commentaren of glossen, heeft de dichter dat motief in zijn verhaal verweven.

Daarmee volgt hij bovendien een literaire conventie: ook Benoît had in de Roman de Troie zijn bronnen aangevuld met gegevens uit lapidaria en bestiaria (Joly 1870, 95).²² ‘Dichterische Werke des Mittelalters, die nicht von Edelsteinen sprechen, sind selten’, aldus Engelen (1978, 9). De Roman de Troie en de Historie van Troyen zijn ‘opgesmukt’ met honderden van deze glinsterende, zinrijke stukjes schepping.²³

‘Het Maerlantbeeld van de litteratuurgeschiedenissen is aan een grondige schoonmaakbeurt toe’, luidde in 1975 de conclusie van W.P. Gerritsen naar aanleiding van een onderzoek naar Maerlants compositie- en bewerkingstechniek in de Historie van Troyen (Gerritsen 1975, 136). Hij typeerde de Middelnederlandse auteur als een kundig literator, vertrouwd met de in zijn tijd geldende literaire conventies en technieken. Maerlant kwam volgens Gerritsen naar voren als ‘een veel inventiever litterair vakman, als een veel subtieler dichter dan waarvoor hij gewoonlijk wordt gehouden.’ De medioneerlandistiek heeft zich deze ferme uitspraken aangetrokken. In de afgelopen dertien jaar zijn talrijke aanzetten tot retouchering van het traditionele Maerlant-portret gedaan. Van Oostrom (1985) neemt drie tendenzen waar in de veranderingen in het Maerlant-beeld:

- de traditioneel veronderstelde tegenstelling tussen de jonge, romantische, hoofse, oppervlakkige jacob en de oudere, didactische, burgerlijke, serieuze Maerlant lijkt minder scherp te zijn. In

22 Zie ook noot 13. Zo geeft Maerlant ter aanvulling op Aen. 3.210-8 van de harpijen de volgende bestiarische beschrijving:

In dat lant [nl. de Strophaden], seghet Virgilius,
Die vroede clerc, ende seid aldus
Dat vogel syn, heiten arpien.
Ic sal u die waerheit lyen:
Een hoeft hebben sy, sonder waen,
Na den menschen recht ghedaen;
Anders so synt rechte vogele
Ende hebben plumen ende vlogele;
Haer natuer is so ghedaen
Dat sy den man ghern verslaen
Ende eten hem als hy is doot.
Mer, dat is een wonder groot,
Als sy ten water gaen drincken
Ende hem sien ende bedincken
Dat sy ghebeten hebben doot
Van ghedaen haeren ghenoot,
Wenen sy seer ende misbaeren
Omdat sy so hebben misvaeren.
(HvT 35854-71, vgl. bv. NBl 4947-66 (3.255-74) en ook Leeu, fol.135 Va)

23 Een voorbeeld is Maerlants beschrijving van Hectors kamer:

In die camer, dat is waer,
Die van Ebreeuschen goud was claer,
Stonden die edel XIJ stene
Die Got vercaren heeft allene.
Dies hiet hy se preciose, by namen
Japis ende sophier te samen,
Meyrauden, aghaet, calcidonys,
Berille ende sardonys,
Beid jacinctus, crisout,
Topaes, die beter is dan gout,
Crisoprassus ende ametiste,
[...]
Diere waeren veel int ghevoech
Bynnen der scoenre cameren ghenoech.
[...]
Van brasynen, van sardinen,
Van carbonclen, van alabondinen,
Waeren die lytsen al beset
(HvT 17603-25, vgl. Benoît (ed. 1904-1912), 14631-50)

[p. 262]

zijn oeuvre is wel een ontwikkelingsgang te zien, maar er is ook sprake van continuïteit: de jonge Maerlant schrijft al met didactisch oogmerk (vgl. bv. de cortten Lapydarys), en ook met zijn latere werken heeft de Middelnederlandse dichter nog een verstrooiende intentie (‘dachcortinghe’);

-	meer dan vroeger wordt de band tussen Maerlant en de burgerij ter discussie gesteld. Al voeren in werken als Der Naturen Bloeme en de Spiegel Historiael ‘nutscap ende waer’ de boventoon, er zijn toch aanwijzingen dat deze werken voor een aristocratisch publiek waren bestemd;
-	het waardeoordeel over de literaire kwaliteit is positiever geworden. Van Oostrom noemt met name Gerritsen als een markant herwaardeerder, maar bewaart voor de rest het stilzwijgen over de esthetische waarde van Maerlants oeuvre. Immers: ‘Over smaak valt nu eenmaal niet zeer vruchtbaar te twisten.’^24

Tegen deze achtergrond biedt de aghaet-casus in tweeërlei opzicht een leerzaam exempel. Ten eerste kan worden geconstateerd dat Maerlant het Troje-verhaal verrijkt met gegevens uit een ander stofcomplex: de natuur. Daaruit blijkt dat hij met het bewerken van deze ‘romantische’ stof ook een didactische bedoeling had: de auteur geeft een kijkje in het ‘boek der natuur’ (vgl. Nischik 1986, 56-59; Brinkmann 1980, 93-101).

Ten tweede wordt voor het literaire waardeoordeel over Maerlants oeuvre positief bewijsmateriaal aangedragen. Een traditioneel als vertaalfout beschouwde afwijking van het Latijn blijkt bij nadere beschouwing een weloverwogen correctie te zijn, op grond van gezaghebbende bronnen, in overeenstemming niet literaire conventies. Maerlant hoeft zich niet te schamen.

Adres van de auteur:

Universität Oldenburg

Fachbereich 11, Niederlandistik

Postfach 2503

D-2900 Oldenburg

24 Van Oostrom 1985, 191. Voor literatuur over het veranderende Maerlantbeeld verwijs ik kortheidshalve naar deze bijdrage.

[p. 266]

Bibliografie

Bartelink (1982), G.J.M.: ‘Vergilius in de Middeleeuwen’, in: Lampas 15, 43-67.

Benoît (ed. 1904-1912) - Benoît de Sainte-Maure: Le Roman de Troie. Publié d'après tous les manuscrits connus par L. Constans. Paris (Société des anciens textes français; 6 delen).

Braekman (1970), W.L.: ‘Fragmenten van de verloren gewaande Lapidarijs van Jacob van Maerlant’, in: VMA, Nieuwe reeks, 499-525.

Brinkmann (1980), H.: Mittelalterliche Hermeneutik. Tübingen.

Cantimpratensis (ed. 1973), Thomas: Liber de natura rerum. Editio princeps secundum codices manuscriptos [von H. Boese]. Teil I: Text. Berlin [etc.].

Cosyn (1874), P.J.: ‘[recensie van] Episodes uit Maerlant's Historie van Troyen [...] uitgegeven door Dr. J. Verdam. [...]’, in: De Nederlandsche Spectator, 14 maart 1874, 89-91.

Debaene (1951), L.: De Nederlandse volksboeken, Ontstaan en geschiedenis van de Nederlandse prozaromans, gedrukt tussen 1475 en 1540. Antwerpen (herdruk Hulst 1977).

Engelen (1978), E.: Die Edelsteine in der deutschen Dichtung des 12. und 13. Jahrhunderts. München (Münstersche Mittelalter-Schriften 27).

Evans (1922), J.: Magical Jewels of the Middle Ages and the Renaissance, particularly in England. Oxford (herdruk New York 1976).

Fuit-Overduin (1986), M.N.: ‘Gherart Leeu en Jacob Maerlant’, in: Dokumentaal 15, 11-13.

Gerritsen (1975), W.P.: ‘Pollites, Pirrus en Penthiseleye, Compositietechniek in Maerlants “Historie van Troyen”’, in: Spel van zinnen, Album A. van Loey. Brussel, 125-136.

Gerritsen (1987), W.P.: ‘Een onbekende prozaversie van Maerlants Aeneis-bewerking’, in: Miscellanea neerlandica, Opstellen voor dr. Jan Deschamps ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag, II. Onder redactie van E. Cockx-Indestege en F. Hendrickx. Leuven, 163-174.

Grubmüller (1974), K.: ‘Etymologie als Schlüssel zur Welt?, Bemerkungen zur

[p. 267]

Sprachtheorie des Mittelalters’, in: Verbum et signum, Erster Band, Beiträge zur mediävistischer Bedeutungsforschung. München, 209-30.

Guido (ed. 1936) - Guido de Columnis: Historia destructionis Troiae. Edited by N.E. Griffin. Cambridge (The Medieval Academy of America).

Historien van Troyen. Gouda: Leeu, 1479. Geraadpleegd exemplaar: K.B. Den Haag 170 E 19.

Joly (1870), A.: Benoît de Sainte-More et le Roman de Troie ou les métamorphoses d'Homère et de l'épopée gréco-latine au Moyen Age. Paris.

Jonckbloet (1889), W.J.A.: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Tweede deel. Vierde druk, herzien en tot den tegenwoordighen tijd bijgewerkt door C. Honigh.

Jongen (in voorber.), L.: Van Achilles tellen langhe, Onderzoekingen over de Achilleisbewerking in Maerlants Historie van Troyen.

Keesman (1987), W.: ‘Troje in de middeleeuwse literatuur, Antiek verleden in dienst van eigen tijd’, in: Literatuur 4, 257-265.

Lapidaires (ed. 1882) - Lapidaires français des XIIe, XIIIe et XIVe siècles. Publiés par L. Pannier. Paris (Bibliothèque de l'Ecole des Hautes Etudes 52).

Maerlant (ed. 1873), Jacob van: Episodes uit Maerlant's Historie van Troyen. Naar het te Wissen gevonden handschrift bewerkt en uitgegeven door J. Verdam. Groningen (Bibliotheek van Middelnederlandsche letterkunde 10).

Maerlant (ed. 1878), Jacob van: Naturen Bloeme. Uitgegeven door E. Verwijs. Groningen (Bibliotheek van Middelnederlandsche letterkunde).

Maerlant (ed. 1889-92), Jacob van: Dit is die istory van Troyen. Naar het vijftiendeeeuwsch handschrift van Wessel van de Loe met al de Middelnederlandsche fragmenten diplomatisch uitgegeven door N. de Pauw & E. de Gaillard. Gent (4 delen).

Maerlant (ed. 1981), Jacob van: Der Naturen Bloeme. Uitgegeven door M. Gysseling m.m.v. en van woordindices voorzien door W. Pijnenburg. 's-Gravenhage (= Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), Reeks II: Literaire handschriften, deel 2).

Marbodeus (ed. 1977) - Marbode of Rennes: De lapidibus. Considered as a medical treatise with text, commentary and C.W. King's translation, together with text and translation of Marbode's minor works on stones by J.M. Riddle. Wiesbaden (Sudhoffs Archiv, Beihefte 20).

Marshall (1983), P.K.: ‘Servius’, in: Texts and Transmission, A Survey of the Latin Classics. Edited by L.D. Reynolds. Oxford, 385-388.

Meier (1977), Chr.: Gemma spiritalis, Methode und Gebrauch der Edelsteinallegorese vom frühen Christentum bis ins 18.Jahrhundert. Teil I. München (Münstersche Mittelalter-Schriften 34/1).

Nischik (1986), T.-M.: Das volkssprachliche Naturbuch im späten Mittelalter, Sachkunde und Dinginterpretation bei Jacob van Maerlant und Konrad von Megenberg. Tübingen (Hermaea, Neue Folge 48).

Ohly (1975), F.: ‘Diamant und Bocksblut, Zur Traditions- und Auslegungs-

[p. 268]

geschichte eines Naturvorgangs von der Antike bis in die Moderne’, in: Wolfram-Studien III (Schweinfurter Kolloquium 1972). Herausgegeben von W. Schröder. Berlin, 72-188.

Oostrom (1984), F.P. van: ‘Hoe snel dichtten Middelnederlandse dichters?, Over de dynamiek van het literaire leven in de middeleeuwen’, in: Literatuur 1, 327-35.

Oostrom (1985), F.P. van: ‘Jacob van Maerlant: een herwaardering’, in: Literatuur 2, 190-7.

Sande Bakhuyzen (1882), W.H. van de: ‘Aanteekeningen op Der Naturen Bloeme’, in: TNTL 2 (1882), 81-117.

Servius (ed. 1945-1955) - Servianorum in Vergilii carmina commentariorum editionis harvardianae volumina ii-iii. Lancastriae Pennsylvanianorum-Oxonii.

Studer, P. & J. Evans (1924): Anglo-Norman Lapidaries. Paris.

Verdam (1904), J.: ‘Over Maerlant's Historie van Troyen’, in: Verslagen en mededelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Vierde reeks, Zesde deel (1904), 344-379.

Vergilius (ed. 1978) - Virgil. With an English translation by H. Rushton Fairclough. Revised edition. Cambridge/London (The Loeb Classical Library; 2 delen).

Vlaamse kunst op perkament, Handschriften en miniaturen te Brugge van de 12de tot de 16de eeuw. [Catalogus van de] Tentoonstelling ingericht door de Stad Brugge in het Gruuthusemuseum 18 juli-18 oktober 1981.

Winkel (1892), J. te: Maerlant's werken, beschouwd als spiegel van de dertiende eeuw. Ongewijzigde herdruk van de tweede, omgewerkte druk (Gent/'s-Gravenhage). Utrecht, 1979 (Utrechtse herdrukken 20).