Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 102

[p. 214]

Har Brok
Mnl. wayen: ‘knieholte’

In een door Braekman (1985) uitgegeven medisch vademecum uit de vroege zestiende eeuw bevinden zich twee recepten ‘Theghen die scorfde handen’. Ze zijn volgens Braekman geschreven in een ‘mengtaal’ met onder andere noordoostelijke kenmerken. Over de schrijver zijn geen aanwijzingen voorhanden, maar omdat het handschrift voor zover bekend al sinds eeuwen te Hattem berust, is het ‘goed mogelijk dat het eens toebehoord heeft aan een arts die aan het plaatselijke gasthuis verbonden was’ (blz. 86). Het handschrift kan dus te Hattem geschreven zijn, maar ook daarvoor zijn er geen aanwijzingen. Het tweede recept nu luidt als volgt:

‘Item oly van beyen of van oliuen, ende menct die met argentum vivuum also dattet salf wert, ende dan op v pols ende vrieft beide v polsen te samen also langhe wanttet in is: die rude sal terstont helen, mer is die rude int aensicht, alst dattet aensicht met roden vlacken ende of puusten wtslaet, so wrift dese salf in die brayen onder tknije, et sal binnen drien dagen heel werden. (Braekman 1985, 91)

Braekman annoteert bij brayen in een voetnoot: ‘kuiten (zie Mnl. Wdb. brade); het Hs. heeft wayen’. Deze wat merkwaardige wijze van uitgeven beoefent hij ook elders in deze en andere publikaties. Gelukkig verantwoordt hij deze tekstingrepen in noten, zodat de lezer ook op eigen kompas kan varen.

Braekmans lezing van wayen als brayen is een geval van ongeoorloofde tekstkritiek. Er is namelijk geen enkele reden om wayen te wantrouwen, integendeel, wayen is juist en logisch. Het is, zoals Kiliaan 1599 s.v. waede, waeye geeft, de germ. sax. sicamb. tegenhanger van braede of braeye, ofwel lat. sura ‘kuit’. Het komt dan ook voor als wade an den beyn onder dat knye, eveneens lat. sura, in de Teuthonista van Van der Schueren in de uitgave van 1804. De betekenis van beide woorden is dus ‘kuit’, net zoals van duits Wade. Het MNW geeft echter s.v. wade als betekenis ‘knieschijf, holligheid boven de

[p. 215]

kuit’. Het voegt daaraan vreemd genoeg alleen de citaten van Kiliaan en Van der Schueren toe (die wijzen op de betekenis ‘kuit’) en de opmerking: ‘Uit schrijvers is het woord niet opgeteekend’. Dankzij (of ondanks) Braekman kan die opmerking nu vervallen, maar daarmee is de juiste betekenis nog niet opgehelderd.

Wade, waaie is in de Nederlandse dialekten een benaming voor de knieholte in een gebied dat zich uitstrekt over de provincies Utrecht en Gelderland met een uitloper langs de Maas in noordoostelijk Noord-Brabant (Taalatlas afl. 4, krt. 4). De betekenis ‘knieholte’ is blijkens de Germaanse talen, waar de idg. wortel *u̯at steeds woorden voor ‘kuit’ oplevert, niet oorspronkelijk (Ten Cate Silfwerbrand 1958, 118). De betekenisverschuiving in de Nederlandse dialekten wordt door Heeroma (1951, 38) geplaatst in de Oudfrankische tijd. De woordenboeken van Van der Schueren en Kiliaan spreken dit tegen, maar als men hun oostelijke plaats van ontstaan (Teuthonista) dan wel hun oostelijke bronnen (Etymologicum) in aanmerking neemt, dan bevestigt deze tegenspraak eerder de huidige situatie, waarin het Duits en de Nederlandse dialekten zich ten aanzien van de betekenis van wade verschillend ontwikkeld hebben.

Toch komen op de taalkaart ‘Kuit’ (Taalatlas afl. 4, krt. 8) ook enkele waai-benamingen voor. Ze liggen verspreid in het gebied, waar voor de knieholte dezelfde benamingen voorkomen, maar het zijn beslist geen relikten. De Toelichting leert namelijk dat deze benamingen het gevolg zijn van een foute suggestie bij het verzamelen van het materiaal voor de kaart ‘Kuit’ (Daan/Meertens 1963, 36).

Tenslotte de tekst zelf van het Hattemse handschrift: (...) mer is die rude int aensicht (...) so wrift dese salf in die wayen onder tknije (...). Dit recept moet wel korrupt zijn, want in andere bronnen heb ik geen parallelplaatsen aangetroffen van deze merkwaardige niet lokale medicatie. Hoe dat ook zij, het voorzetsel in wijst de weg. We hebben hier te maken met de oudste vindplaats van wade, waaie in de betekenis ‘knieholte’.

Adres van de auteur:

P.J. Meertens-Instituut

Keizersgracht 569-571

1017 DR Amsterdam

[p. 216]

Bibliografie

Braekman, W.L. 1985: ‘Een Hattems medisch vademecum uit de vroege zestiende eeuw’, in: Volkskunde 86, blz. 85-102.

Cate Silfwerbrand, R.B. ten 1958: Vlees, bloed en been. Synoniemvergelijkend onderzoek van drie Germaanse woordformaties. Assen.

Daan, J./P.J. Meertens 1963: Toelichting bij de Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland I. Amsterdam [B.M.D.C. 27].

Heeroma, K. 1951: Oostnederlandse taalproblemen. Amsterdam [Mededelingen der Kon. Ned. Akademie van Wetensch., afd. Letterkunde N.R. 14, nr. 8].

Kiliaan 1599: F. Claes S.J.: Kiliaans Etymologicum van 1599. 's-Gravenhage 1972 [M.L.N. Ser. II, Vol. 3].

Schueren, G. van der 1477: C. Boonzajer: Teuthonista of Duytschlender van Gherard van der Schueren. Leyden 1804.

Taalatlas: Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland. Leiden 1939 ev.