Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 102

[p. 207]

Ineke Sluiter
‘To Bliktri’¹

Het bekende probleem van de uitdrukking ‘to Bliktri’ in de 116^e brief van Sara Burgerhart is ook in de uitgave van P.J. Buijnsters (Den Haag 1980) nog niet geheel opgelost. Het betreft een van de brieven van de ‘lichtmis’ R. aan G., zijn vriend en collega in de kwalijke levenswandel. R. maakt daarin melding van zijn brandende liefde voor Saartje, die vooralsnog tot geen enkel tastbaar resultaat geleid heeft. Juist die liefde is het namelijk, die hem ervan weerhoudt met haar net zo hard van stapel te lopen als hij met andere vrouwen gewoon is. Deze overweging is, naar hij vreest, voor zijn vriend al niet meer te volgen: ‘Maar, wat praat ik van liefde tegen zulk een liederlyken knaap als gy zyt? Een vrouw is by u een vrouw - loop, gy zyt myn gebabbel niet waardig’ (dl. II, p. 489, r. 22vv. Buijnsters). Na een toespeling op het plan waarmee hij Saartje in zijn macht denkt te krijgen, komt hij nogmaals op het probleem terug dat het juist zijn liefde en Saartjes onschuld zijn die hem tot ingetogenheid nopen. Hij eindigt: ‘Want, hoe vele vrouwen ik ook bedorf, ik heb nog al reguart voor brave meisjes. Een lichtvaardige is myn Pop niet, al was zy zo schoon als deeze meid. - Doch dit is to Bliktri voor u.’ (490, 37-41).

De drie vragen die zich opdringen zijn in de eerste plaats die naar de betekenis van to Bliktri in deze passage en vervolgens die naar de herkomst van de term. In de derde en laatste plaats is er het probleem hoe Wolff en Deken aan (haar vorm van) de uitdrukking gekomen zijn. Op dit derde punt moet ook ik het antwoord schuldig blijven. Deze bijdrage zal zich vooral bezighouden met het antwoord op de tweede vraag.

In zijn verslag over de inhoud van het ‘Bliktri-dossier’ dat hem door dr. A. Beets was toegestuurd, vermeldt Vercouillie² op p. 584 een bijdrage aan de discussie van de hand van dr. M. Boas, die erop wijst dat βλίτυρι (blityri) een woord is dat in de Stoïsche taalfilo-

1 Voor een compleet literatuuroverzicht zie de uitgave van S.B. van P.J. Buijnsters, Den Haag 1980, dl. II p. 490v.

2 Donum natalicium Schrijnen, Nijmegen-Utrecht 1929, 580-6.

[p. 208]

sofie gebruikt werd. Op deze suggestie, waaraan ten onrechte verder geen aandacht werd besteed, zou ik graag nader ingaan.³

Tot de basisbegrippen van de Stoïsche taaltheorie behoren de termen φωνή (phōnè, ‘geluid’), λέξις (lexis, ‘gearticuleerd geluid’, ‘woord’) en λόγος (logos, ‘zinvolle uitdrukking’, ‘zin’).⁴ Deze begrippen zijn hiërarchisch geordend in die zin, dat ieder volgend begrip elk vorige impliceert. Het verschil tussen lexis en logos is dat lexis weliswaar evenals logos gearticuleerd geluid moet zijn (in tegenstelling tot phōnè; een geluid als van fluiten of hoesten⁵ is wel een phōnè, maar geen lexis), maar geen betekenis hoeft te hebben, terwijl logos altijd σημαντιϰός (sèmantikos), zinvol, moet zijn. De latere standaardvoorbeelden van λέξις ἄσημος (lexis asèmos, ‘zinledig woord’), door de Stoa als zodanig geïntroduceerd, zijn βλίτυρι⁶ en σϰινδαψός (skindapsos). Deze woorden verwijzen naar niets in de werkelijkheid en ze wekken ook niet de indruk dat ze iets betekenen, dit in tegenstelling tot een woord als τραγέλαφος (tragelaphos, een ‘bokhert’, een samenstelling van twee woorden die elk afzonderlijk wel degelijk een referentie in de werkelijkheid hebben) of centaur.⁷

Direct afgeleid van het gebruik van blityri en skindapsos als voorbeelden van zinledige woorden is hun verschijning in een iets ruimere context, namelijk ter illustratie van de willekeur van namen.⁸ In het derde boek van zijn de differentia pulsuum polemiseert de beroemde arts Galenus tegen zijn voorganger Archigenes, omdat deze sommige van de te onderscheiden ‘polsen’ (hartslag aan de pols gevoeld) slechts van klinkende namen voorzien heeft, zonder dat hij duidelijk maakt wat ermee aan de hand is. De reactie van Galenus is, dat iedereen wel in staat is om namen te verzinnen: Als zijn voorganger mag spreken van een ‘onderzee-pols’, mogen wij het ook hebben over een ‘vliegende pols’ of een ‘zwemmende pols’. Allerlei adjectiva, bijv. kleverig, zwart, troebel, komen ineens in aanmerking als medische term. Hij vervolgt: ‘Ja, ik zal zelfs spreken van een blityriserende (blityrizomenon) pols en van een skindapsizerende (skindapsizomenon), als het alleen om namen te doen is’.⁹ De tegenwerping van een denkbeeldige gesprekspartner dat blityri en skindapsos geheel zinledig zijn, terwijl de woorden die Archigenes gebruikt dèla, duidelijk, zijn, dus op zichzelf wel degelijk iets be-

3 Op de mogelijke afleiding van het Grieks is sinds Bergé TNTL 32 (1913), 80, steeds gewezen (cf. Nagy, bij Vercouillie, 582 en Hesseling, ibid. 583v.). En passant wijs ik erop dat de inhoud van het artikeltje van Bergé door Buijnsters onjuist is weergegeven. Bergé zegt niet dat to blitri = ‘niet’, maar meldt dat βλίτρι een woord is dat niets betekent, naar ik aanneem niet in de zin dat het synoniem zou zijn met het woord ‘niets’, maar in de (enige juiste) zin dat het zinledig, betekenisloos is. Op de context waarin het woord in het Grieks geplaatst moet worden, wijst alleen Boas.

4 Diogenes Laërtius 7,57 in het excerpt van het werk van Diocles, dat in deze passage waarschijnlijk teruggaat op de Stoïsche filosoof Diogenes van Babylon (3^e/2^e E.v.Chr.). Cf. Sextus Empiricus, Adv. Math. VIII (= Adv. Log. II) 133. Dit zijn de twee oudste plaatsen.

5 Deze voorbeelden zijn resp. ontleend aan CAG IV 5, p. 31, 12vv. (Ammonius de Interpr. ed. Busse) (cf. noot 13) en Boëthius, in libr. Aristot. de interpr. ed. secunda seu majora commentaria, Migne PL 64, 393C.

6 ‘Het woord “blityri”’ kan in het Grieks zowel ἡ βλίτυρι (vrouwelijk lidwoord) als τὸ βλίτυρι (onzijdig lidwoord) zijn. Bij Diogenes Laërtius en Sextus Empiricus wordt het vrouwelijk lidwoord gebruikt. Later is de combinatie met τό frequenter. Naast blityri en skindapsos komt ook ϰνάξ (knax) wel als voorbeeld voor.

7 CAG XXI 96, 21vv. Hayduck (cf. noot 13); Galenus Med. Meth. X 142, 13vv. (vbb.: Scylla, Centaur). In de terminologie van Frege: blityri heeft noch Sinn (intensie), noch Bedeutung (extensie). ‘Centaur’ heeft wel een intensie, maar geen extensie.

8 Cf. Boëthius, o.c. 394A: een betekenisloos woord krijgt betekenis, zodra je het gebruikt om er iets mee te benoemen. Bij deze gebruikswijze sluit het door prof. Kalff, TNTL 34 (1915), 122, geciteerde voorbeeld van Blictri in Toland's Christianity not mysterious (1696) aan.

9 Cf. Galenus, Opera Omnia, ed. C.G. Kühn, Leipzig 1824, repr. herdruk Hildesheim 1965, VIII 662; van blityri en skindapsos zijn dus de werkwoorden blityrizesthai en skindapsizesthai gevormd, waarvan we op deze plaats de participia zien. Zie verder G.A. Nauta, TNTL 51 (1932), 156.

[p. 209]

tekenen, verwerpt hij met een verachtelijk: ‘Kerel, wat klets je tegen beter weten in? Ook blityri heeft immers betekenis, nl. een (snaar-)aanslag, en skindapsos is niet alleen een slavennaam,¹⁰ maar ook die van een instrument’.

Uit dit laatste citaat blijkt dat reeds in de Oudheid de betekenisloosheid van blityri en skindapsos in twijfel getrokken werd. De herkomst van beide woorden is nagegaan door W. Ax,¹¹ die concludeert dat beide aan de muziek ontleend zijn. Blityri is inderdaad oorspronkelijk (de nabootsing van het geluid van) de aanslag van een snaarinstrument;¹² skindapsos is de naam van een snaarinstrument. Het afgeleide, technische gebruik van beide termen heeft de oorspronkelijke gebruikswijze geheel verdrongen. Hoe de beide woorden aan hun positie in het Stoïsche taaltheoretische systeem gekomen zijn, is onbekend.

Beide woorden zijn als standaardvoorbeelden van een zinledig woord volkomen ingeburgerd geraakt en opgenomen in de traditie van de commentatoren op Aristoteles, zodat blityri door de gehele Oudheid heen tot in de Middeleeuwen te traceren is tot Boëthius (6^e E.) en Albertus Magnus (13^e E.) toe. Voor ons is daarbij van belang dat allengs variante vormen¹³ gaan optreden, die ten dele te wijten zijn aan de veranderde uitspraak van het Grieks,¹⁴ ten dele misschien aan het feit dat het woord niets betekende, zodat het betrekkelijk gemakkelijk aan willekeurige vervorming onderhevig moet zijn geweest. Bij de voortzetting van de griekse traditie aan de latijnse zijde doet zich het interessante verschijnsel voor dat, behalve de schrijfwijze blituri,¹⁵ ook de vormen blictiri en blicteri¹⁶ aangetroffen worden, en wel bij resp. Boëthius en Albertus Magnus: Vanaf deze tijd is dus de gezochte k-klank al aanwezig.¹⁷ Stil te staan bij de geweldige verbreiding in en invloed op het middeleeuwse en latere Westen die Aristoteles en zijn commentatoren juist via de latijnse vertalingen gekend hebben, lijkt me overbodig.

Van verschillende kanten is gewezen op de grote verbreiding van de term, die ik nu maar gemakshalve met bliktri zal aanduiden, in later tijden.¹⁸ In meer of minder verbasterde vorm komen we hem tegen in o.a. diverse dialecten van het Duits en Italiaans, het Hongaars, Pools, Spaans en Engels. Ook de betekenis van de uitdruk-

10 Waarschijnlijk vergelijkbaar met het grapje van Diodorus Cronus, die om te laten zien dat betekenis een kwestie van conventie is en dat elke phōnè betekenis kan hebben, een slaaf van hem alla mèn noemde (= ± ‘maar (werkelijk)’; het woord is normaliter een conjunctie) en andere met andere conjuncties benoemde, cf. bijv. CAG IV 5, 38, 17vv. (zie noot 13).

11 W. Ax, Laut, Stimme und Sprache, Studien zu drei Grundbegriffen der antiken Sprachtheorie, Göttingen 1982, 276vv. Ik heb zijn niet gepubliceerde Habilitationsschrift geraadpleegd; het boek moet nog verschijnen.

12 Dat het woord een onomatopee is, vermeldt ook prof. Hesseling bij Vercouillie, p. 583.

13 Βλίτυρι: Afgezien van de in noot 4 en op pag. 2 genoemde voorbeelden: Etym. Magnum (ed. T. Caisford, Oxford 1848 (Amsterdam 1962)) 201, 1vv. (gecombineerd met ϰινδαψός (sic)); Clem. Alex. Stromat. VIII 2; verder tenminste 18 maal in de verzameling van commentaren uit de late Oudheid op Aristoteles, de Commentaria in Aristotelem Graeca (CAG), bijv. CAG IV 3, 58vv.; IV 5, 31, 12vv. Βλίτηρι: Zonaras (lexicograaf) 393. Βλίτρι, βλέτυρι, βλήτυρι: varianten van blityri in de Suda en het lexicon van Phavorinus; βλίτρι wordt ook gelezen D.L. 7, 57 in de uitgave van Meibomius, Amsterdam 1618, p. 399. Βρίτυρι: Artemidorus Oneirocrit. IV 2 (geëmendeerd tot blityri door J.G. Reiff in zijn uitgave Lipsiae 1805, t. II p. 444 n. 9). Βλίτυρον: Rhet. Gr. ed. Walz, dl. 7,2 p. 1126, 13v.

14 Zo waren βλίτηρι en βλήτυρι in uitspraak niet meer van βλίτυρι te onderscheiden.

15 Blituri wordt bijvoorbeeld gebruikt door Willem van Moerbeke, cf. Ammonius, commentaire sur le peri hermeneias d'Aristote, trad. de Guillaume de Moerbeke (ed. G. Verbeke), Louvain/Paris 1961, p. 32, 27v; 58, 80 etc. Overigens wijs ik erop, dat volgens het kritisch apparaat bij p. 32, 27v. in de codices o.a. de lezing ulictiron voorkomt. Deze plaats is door Verbeke uit het Grieks tot blituri geëmendeerd.

16 Blictiri: Boëthius, l.l. (noot 8); deze plaats wordt in de Thes. Ling. Lat. II 2054 s.v. blityri als blityri geciteerd. Blicteri: Albertus Magnus, herm. 1,2,1 p. 382^a, 27 bu, ba, blicteri. De samenstellers van de Trésor de la langue française (dict. de la langue du xix^e et du xx^e siècle) Paris 1975 t. 4, s.v. bélître (dat overigens waarschijnlijk is afgeleid van het ndl. ‘bedelaar’), noemen ook de vorm blictri, maar vermelden helaas de vindplaats niet.

17 Volgens Vercouillie, 585, zijn ‘de k-schakeeringen van t tussen twee i's...phonetisch heel wel te verklaren’.

18 Het meest recente literaire gebruik van het woord (in de vorm ‘blitiri’ - de spelling ‘blityri’ in de Nederlandse vertaling zou goed te verdedigen geweest zijn - is vermoedelijk dat in U. Eco, De Naam van de Roos, Amsterdam 1983, p. 55; de traditionele, m.a.w. Stoïsche interpretatie past ook hier voortreffelijk.

[p. 210]

king in latere perioden levert geen moeilijkheden op, voor zover zich dat aan de hand van de in eerdere artikelen over dit onderwerp¹⁹ aangedragen voorbeelden laat beoordelen. Het is van belang erop te wijzen dat, zolang bliktri steeds a.h.w. tussen aanhalingstekens, in zelfnoemfunctie, gebruikt wordt, zoals in de Stoïsche en latere Aristotelische bronnen het geval is, het inderdaad als volstrekt betekenisloos mag gelden. Maar zodra het spreekwoordelijk gebruikt gaat worden, krijgt het betekenis, nl. die van ‘onzin’. Een eerste aanwijzing voor deze ontwikkeling is Etym. Magnum, 201, 1vv. (zie noot 13), waar staat: ‘Blityri en kindapsos zijn een zinloze opvulling (alogon anaplēroma). En tegenwoordig zijn ze spreekwoordelijk (παροιμιῶδες, paroemiōdes), zodat ze opgesomd worden in de catalogus van toverspreuken (pharmakoi)’ (in het vervolg van de noot worden de betekenissen kindapsossnaarinstrument en blityri-nabootsing (van het geluid) van een snaar verworpen). Dit vóórkomen van bliktri in hocus-pocus-pilatus-pas-context is echter niet meer dan een tussenstap tussen zinledigheid en het latere spreekwoordelijke gebruik met de betekenis ‘onzin’. Het woord wordt dan namelijk weliswaar niet meer als voorbeeld (of hoe dan ook meta-talig) gebruikt, maar het is toch ook nog niet goed mogelijk de betekenis ervan te omschrijven, en die betekenis zou zeker niet gelijk zijn aan ‘onzin’. In dit opzicht is de toepassing van de term bij Galenus (p. 2) vergelijkbaar.

Hoe dan ook, de ontwikkeling van het gebruik van de term is makkelijk te volgen; het is nauwelijks meer dan de stap van ‘“bliktri” is onzinnig’ naar ‘“bliktri” is “onzin”’. De verklaring van Landau (bij Vercouillie, p. 583), dat het woord afgeleid zou zijn van het neo-latijnse ‘blictrum’, ‘blictrire’ (‘bierschuim’, ‘schuimen’ (van bier)) en dat zo de betekenis ‘inanis, etwas unbedeutendes’ van de uitdrukking bevestigd kan worden, is in dit licht overbodig. Niettemin is het best mogelijk en zelfs waarschijnlijk dat bij het gebruik in de volkstaal de herkomst van het woord geheel uit het oog verloren was en dat gezocht werd naar nieuwe etymologieën. Voor zover ik weet wordt het verband met ‘blictrum’ evenwel nergens gelegd.

19 Vercouillie 582vv.: Nauta, 157.

[p. 211]

De afkomst van bliktri uit het taaltje van filosofen en logici²⁰ staat dus wel vast, zeker als men bedenkt dat voor de Stoïcijnen de taaltheorie integrerend onderdeel van de logica uitmaakt. De constructie die Nauta (o.c. (noot 9), 157 vv.) ontwikkelt om ‘blictiri’ als logische terminus voor ‘iets ongerijmds, onmogelijks’ te kunnen verklaren, is naar mijn smaak dan ook te ver gezocht.²¹ Bliktri had zich eenvoudigweg ontpopt tot een spreekwoordelijke uitdrukking.

Om tenslotte nog even op de plaats bij Sara Burgerhart terug te komen: Instinctief heeft men eigenlijk steeds de waarde van to Bliktri juist aangevoeld en Buijnsters (p. 491) zegt dan ook terecht dat to Bliktri synoniem is met ‘onverstaanbare nonsens’. De betekenis kan makkelijk uit de context afgeleid worden, omdat R. in de twee passages die ik aan het begin van dit artikel aangehaald heb, feitelijk hetzelfde zegt: Voor zijn vriend zijn R.'s gewetensbezwaren onbegrijpelijk, abracadabra, to Bliktri.

Twee van de vragen die hierboven gesteld zijn, zijn hiermee beantwoord. Eén probleem resteert: Bij de overgang van de griekse naar de latijnse traditie verdween uiteraard het lidwoord bij het citeren van onze uitdrukking. En hoewel to Bliktri volkomen begrijpelijk is als het lidwoord gebruikt is zoals in de griekse traditie (cf. noot 6) - in dat geval hebben we te maken met een contaminatie van τὸ βλίτυρι (griekse traditie) en blict(e)ri (latijnse traditie) - is onduidelijk waar Wolff en Deken haar vorm van de uitdrukking vandaan zouden moeten hebben. Het wachten is dan ook nog steeds op de parallelplaats buiten het werk van Betje Wolff waar Bliktri in combinatie met het lidwoord²² gebruikt wordt.²³

Adres van de auteur:

Vrije Universiteit

Postbus 7161, 1007 MC Amsterdam

20 Cf. L.C. Michels, Tijdschr. v. Taal en Letteren 17 (1929), 221; Nauta.

21 Hij suggereert dat ‘blictiri’ het ezelsbruggetje zou zijn voor een syllogisme met twee particuliere affirmatieve premissen, een syllogisme derhalve waaruit geen geldige conclusie valt te trekken. Tegen zijn suggestie spreekt - afgezien van het absolute zwijgen van de bronnen - ook het feit dat de beroemde serie Barbara, Celarent, Darii, Ferio etc. een opsomming wil geven van de vormen van het logisch geldige syllogisme. Een formule voor één van de vele denkbare ongeldige syllogismen is daarom volstrekt overbodig, behalve misschien als grapje.

22 Dr. G.C. Zieleman deed mij schriftelijk de suggestie dat we misschien niet met het griekse lidwoord te maken hebben, maar met het engelse to (tu); to blictri zou dan betekenen ‘op het onzinnige af, tot het onzinnige toe’.

23 Prof. dr. D.M. Schenkeveld en mw. dr. M.A. Schenkeveld-van der Dussen zijn zo vriendelijk geweest een eerdere versie van hun kritische opmerkingen te doen profiteren, waarvoor mijn hartelijke dank.