Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 102

[p. 122]

L. Strengholt
Hendrik Smeeks en de ‘Sinnepoppen’ van Roemer Visscher

In zijn uitgave van de Beschryvinge van het magtig Koningryk Krinke Kesmes geeft Buijnsters een afbeelding van ‘het bizarre wapen’ dat Hendrik Smeeks van Zwolle, de auteur van dat merkwaardige imaginaire reisverhaal, voor zijn zoon Barent had ontworpen.¹ Het bizarre is kennelijk onder meer gelegen in een geopende hand met een oog daarin. Buijnsters karakteriseert het bijbehorende gedicht, door hem in een bijlage afgedrukt, als ‘een soort geestelijk testament, bestaande uit wijze lessen die bij elkaar een ars vivendi vormen, alle terreinen bestrijkend van publiek gedrag tot mondhygiëne’.² In dat gedicht stelt Smeeks om te beginnen de begrippen adel en deugd naast elkaar en spoort hij zijn zoon aan, bij gebrek aan adellijk bloed - pregnant aangeduid met het woord ‘geboorte’ - te bedenken, dat men door deugd en wetenschap ‘op de hoogste trap’ klimt.³ Op het door Smeeks gefabriceerde wapen zien we onder andere ook drie eikels afgebeeld, in een ovaal vlak. Opmerkelijk zijn verder op het schild een groot aantal losse ogen en oren en eronder een ingewikkeld samenstel van (lauwer-)takken, met daarin drie kronen en drie lauwerkransen.

De keuze van (een deel van) de constituenten van dit wapen is mijns inziens bepaald door de emblematische conventie. De voorstelling van een geopende hand met een open oog erin is blijkens het Handbuch van Henkel en Schöne in de emblematiek niet ongewoon.⁴ Ze komt al voor bij Alciato. De onderscheiden toepassingen die we bij hem en een aantal andere emblematici vinden, doen in dit verband niet ter zake. Op één na: de enige emblemenauteur die de voorstelling geeft met een zingeving die aan Smeeks' klaarblijkelijke bedoeling herinnert, is Roemer Visscher in zijn Sinnepoppen. Het achtste emblema van het tweede ‘schock’ - d.w.z. ‘zestigtal’ - geeft een pictura te zien onder het motto ‘Dapper gaet

1 H. Smeeks, Beschryvinge van het magtig Koningryk Krinke Kesmes. Naar de eerste druk van 1708 uitgegeven met inleiding en aantekeningen door Dr. P.J. Buijnsters. Zutphen, Thieme & Cie, z.j. (1976). Klassiek Letterkundig Pantheon no 212; p. 23.

2 Krinke Kesmes, p. 22.

3 Krinke Kesmes, p. 267.

4 Arthur Henkel und Albrecht Schöne, Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI. und XVII. Jahrhunderts. Stuttgart, 1967; kol. 1010-12.

[p. 123]

voor’. De prent vertoont een geopende hand met daarin een oog, alsmede een lauwerkrans. De tekst van het bijschrift luidt:

VOOR alle Edelheydt gaet de wackere Dapperheydt, 'twelck beteeckent wordt door een wakent Oogh in de handt, boven den Lauren krans: want Edelheydt van geboorte is wel een spoor of prickel tot treffelijcke daden; dan de trage Slampamper mach hem zijns geboorts niet roemen, als hy de dappere handt niet aen 't werck en slaet, toonende dat hy zijns gheslachts gheen bastaert en is. Ende die van slechte afcomst is behoeft hem dies niet te schamen, den wegh van eeren staet hem oock open, soo hy in Dapperheydt d'Edelheyd overtreft ende te boven gaet.⁵

Smeeks' aansporing in de aanhef van het gedicht aan zijn zoon is eveneens gebaseerd op de oppositie ‘adellijke afkomst versus lofwaardige gedragingen en karaktereigenschappen’, in de lijn van het oude adagium dat de ware adel gelegen is in de deugd:

Ouden Adel hoord men noemen
Maer op Deugd kan elk een roemen.
U, die 't an geboorte faald,
dat gi't weer met Deugd op haald.
Schoon gi borger zijt geboren,
daar om geeft geen moed verloren.
Denkt, door Deugd en Wetenschap
Klimd men op de hoogste trap.
Vliegd mijn Barent! Word gedreven
door lust, en ijver leid u leven.
Dapperheid, Verstand, of Geld,
Heeft de eersten Adel angesteld.
Weerd u, in u jonge jaren,
Wild geen moeit nog arbeid sparen.
Opregt, Deugdig, Vroom, en Mild,
dat is een regt Adels schild.⁶

De Zwolse chirurgijn hoeft zijn emblematische wijsheid natuurlijk niet per se uit de Sinnepoppen geput te hebben. Zijn paedagogisch onderricht is, zoals ik al aangaf, conventioneel van karakter. Toch wordt het wat meer waarschijnlijk dat we aan ontlening aan Roemer Visscher mogen denken, als we het gegeven van de drie eikels

5 Roemer Visscher, Sinnepoppen. Naar de uitgave van 1614 (...) van een inleiding en verklarende noten voorzien door Dr. L. Brummel. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1949; p. 69. Dapperheydt betekent in dit verband ‘kloekheid’; de lauwerkrans symboliseert de eer die men met ‘de wackere Dapperheydt’ verwerft.

6 Krinke Kesmes, p. 267.

[p. 124]

in ogenschouw nemen. Smeeks had namelijk maar één bladzijde in de oude emblematabundel om te slaan om een prent aan te treffen, die onder het motto ‘Slecht en recht’ de afbeelding biedt van een takje met drie eikels, gevat in een opgehangen cirkel. De subscriptio zegt:

DE menschen in de gulden Eeuwe waren slecht en recht, ghinghen naeckt: aten voor haer spys Aeckers ofte Boecken, sulcks als haer het veldt rijckelijck gaf, sonder sorgh, sonder moeyten, sonder gierigheydt, sonder bedroch: droncken uyt haer handt, of uyt een horen of schelp, sulcks als zy vinden konden, het klare water uyt de fonteyne daer zy by woonden: men wist van koopen noch verkoopen: Mijn en dijn waren noch op de Wereldt niet. Maer hier nae quam de beleeftheidt, die achten dese simpele lieden voor plompers ende bottekroesen. O heylighe goetrondsheydt, hadden zy u by d'oude maniere gelaten, ghy waert veel beter daer aen gheweest.⁷

De schepper van het koninkrijk ‘Krinke Kesmes’ heeft zich blijkbaar aangetrokken gevoeld tot die oude voorstelling van de aurea aetas. Voor zover bij Roemer Visscher in het beeld van de gulden eeuw een openhartige manier van spreken is inbegrepen - vergelijk het woord ‘goetrondsheydt’ in zijn bijschrift, dat wel correspondeert met de cirkel op de pictura en dat in de context, naar Marc van Vaeck heeft opgemerkt, zowel eenvoud als openhartigheid kan betekenen⁸ -, horen we een echo daarvan, zo schijnt het mij toe, verderop in Smeeks' wapen-gedicht voor zijn zoon Barent, waar hij deze de oude ‘recht-uitheid zonder vouw’⁹ aanbeveelt:

Spreekt voor 't hoofd zo als 't behoord,
agter rug maakt elk verstoord.¹⁰

Met deze regels sluit hij dan aan bij de uitleg in Roemer Visschers embleem onder stilzwijgende verwijzing naar de drie eikels op het wapenschild. In de Sinnepoppen wordt trouwens op meer dan één plaats de aandachtige lezer onder het oog gebracht hoe wenselijk

7 Sinnepoppen, p. 71. Met beleeftheydt is zoveel bedoeld als ‘beschaving’; in de bijzin ‘die achten dese simpele lieden voor plompers en bottekroesen’ hebben we met een constructio ad sensum te doen: die verwijst naar de beleeftheydt maar functioneert als meervoud: ‘degenen die zich de beleeftheydt eigen maakten’.

8 Vgl. Marc van Vaeck, ‘De “Gulden eeuwe” bij Roemer Visscher geketend’, in: K. Porteman (red.), Uut goeder jonsten. Studies aangeboden aan Prof. Dr. L. Roose naar aanleiding van zijn emeritaat. Leuven-Amersfoort, Uitg. Acco, 1984; pp. 99-113, in casu p. 100: de cirkel duidt op volmaaktheid, maar ook op eenvoudigheid en openhartigheid.

9 Om met Hoofts Granida (r. 440) te spreken.

10 Krinke Kesmes, p. 268.

[p. 125]

openhartigheid-op-de-oude-Hollandse-manier in de menselijke omgang is. Men heeft er een constante in Roemer Visschers literaire werk in herkend.¹¹

Adres van de auteur:

De Hoghe Weijdt 59

1851 EC Heiloo

11 Vgl. het in noot 8 genoemde artikel van Van Vaeck, p. 101. Overigens meen ik dat Van Vaeck zich vergist, als hij de laudatio van de oude botte Hollander ook aanwijst in emblema II, 2 van de Sinnepoppen; blijkens het motto aldaar - ‘Dom is driest’ - kan de hebbelijkheid om ‘recht voor zijn raap’ te spreken Roemer Visscher ook te ver gaan: in II,2 is bepaald geen ideaalbeeld geschetst. Visschers ideaal lijkt me bondig geformuleerd in de versregel ‘Beleeft en goet ronts nae Hollandsche aert’ (geciteerd door Van Vaeck, p. 103): beschaafdheid met behoud van eenvoud en openhartigheid. - Voor andere iconografisch/emblematische elementen bij Smeeks vgl. Krinke Kesmes, pp. 215, 217-18, 225-28, 230-32.