Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 101

[p. 126]

J.H. Winkelman
Biografie of retoriek?
Enkele kanttekeningen bij de proloog van de ‘Walewein’^*

G.A. van Es heeft in de ‘Inleiding’ tot zijn tekstuitgave de proloog van de Walewein uitvoerig geanalyseerd.¹ Hij deed dit onder meer om de vraag te kunnen beantwoorden, waarom Penninc zijn dichtwerk niet heeft voltooid. In de proloog meent Van Es het antwoord op deze vraag te kunnen vinden. Hier zou reeds tot uitdrukking komen dat Penninc met een innerlijke onrust, veroorzaakt door het ‘wereldse’ karakter van de Arturroman, aan zijn werk is begonnen. Van Es wijst er o.a. op, dat Penninc God om vergeving smeekt voor de zonden, die hij in dit dichtwerk zal begaan (v. 20 vgl.); dat de dichter beweert, dat het componeren van de roman hem zijn nachtrust gekost heeft (v. 25 vlg.); dat de Walewein-auteur er moeite mee heeft het verhaal aan zijn publiek te vertellen (v. 30 vlg.). Deze in de proloog zich aankondigende gewetensnood zou

* Het hier voorgelegde opstel maakt deel uit van een drietal studies die wij aan de Walewein-proloog hebben gewijd. In het opstel getiteld: ‘De Middelnederlandse Walewein oorspronkelijk?’ onderzoeken wij de eerste zeven versregels uit de Walewein-proloog. Deze verzen zouden het bewijsmateriaal bevatten voor de stelling, dat de Walewein onafhankelijk van een Frans prototype zou zijn ontstaan. Wij zijn van mening, dat de uit de genoemde tekstpassage afgeleide argumenten ten gunste van de oorspronkelijkheidsthese niet overtuigen. (Dit opstel verschijnt in SpdL.) In het opstel ‘Het gebed uit de Walewein-proloog’ onderzoeken wij de gebedspassage uit de Walewein-proloog (v. 8-22) tegen de achtergrond van de gebedstraditie uit de religieuze poëzie. Wij menen te kunnen bewijzen, dat Penninc met de geestelijke literatuur vertrouwd is geweest. Verder bewijst hij, dat hij een kenner van het Middeleeuwse typologische denken was. (Dit opstel is verschenen in Ntg., 78. (1985), 97-109.) De opstellen zijn zelfstandig geconcipieerd en hebben een eigen probleemstelling. Anderzijds vullen zij elkaar aan, zodat een inzicht in onze opvattingen over de Walewein-proloog pas na bestudering van alle drie de opstellen is verkregen. Overlappingen hebben wij zoveel mogelijk vermeden; zij waren echter niet altijd te voorkomen.

1 G.A. van Es: ‘Inleiding’ tot De jeeste van Walewein en het schaakbord van Penninc en Pieter Vostaert [...]. Dl. II. Zwolle, 1957. De analyse van de proloog treft men aan op blz. 341-344 en blz. 378-379.

[p. 127]

ten slotte zo groot geworden zijn, dat Penninc (kort voor de beschrijving van de liefdesscène van Walewein en Ysabele!) het werk aan de roman heeft gestaakt. Vostaert heeft niet alleen de roman afgemaakt, maar ook, zo vermoedt Van Es, de proloog nader bewerkt door een aantal verzen aan de oorspronkelijke inleiding toe te voegen. Dit zou blijken uit de ‘opvallende’ breuk, die Van Es in de Walewein-proloog vaststelt. Het eerste gedeelte (van de hand van Penninc) is in de eerste persoon gesteld (v. 1-22); Vostaert vervolgt in de derde persoon (v. 23-32).

Stellig blijkt uit de wijze van presentatie, dat Van Es de hier boven gerefereerde thesen niet als absolute waarheid wenst te beschouwen. Vraagtekens en twijfels kenmerken zijn betoogtrant.² Ook Van Es ziet in, dat de door hem in zijn argumentatie gebruikte proloogelementen als topoi, als ‘Konstanten einer abendländischen Tradition’ (H. Kuhn),³ beschouwd kunnen worden. Niettemin gaat er van zijn betoog zo'n suggestieve werking uit, dat de hypothese van een door gemoedsbezwaren gekwelde Penninc uiterst plausibel lijkt. Wij zouden de retorische functie van de door Van Es aangehaalde proloogpassages nog eens nadrukkelijk willen onderstrepen. De proloog dient er (in de eerst plaats) toe, het publiek op het verhaal voor te bereiden. Van Es leest echter de proloog ‘averechts’; hij hoopt hierin bijzonderheden over de persoon van de auteur aan te treffen. Deze door Van Es gepractiseerde methode wordt in het recente proloogonderzoek als onjuist gekwalificeerd. De proloog blijkt voor de opbouw van een biografie een ongeschikt medium.⁴ M. Draak heeft naar aanleiding van de prolooganalyse van Van Es opgemerkt: ‘Het is [...] duidelijk dat de proloog [van de Walewein] (d.w.z. de eerste 32 verzen van de tekst) nog steeds een moeilijk brok middelnederlands is, en dat het onderzoek het nog niet heeft gepeild [...]’.⁵ Wij zien in deze woorden een aanmoediging om enkele opmerkingen aan de proloog van de Walewein te wijden. Wij hopen aan te tonen, dat de stelling van Van Es over een religieuze crisis van Penninc onhoudbaar is. Ook de door Van Es gegeven verklaring voor de tweedeling van de Walewein-proloog kan o.i. niet overtuigen. In het nu volgende onderzoek zullen wij de tekstpassages, die Van Es voor de opbouw van zijn bewijsvoering heeft gebruikt, kritisch bespreken.

2 G.A. van Es (zie noot 1): ‘Het is alles onzeker: een andere uitleg van de zinsneden apart is mogelijk’. Citaat op blz. 343.

3 H. Kuhn, geciteerd door P. Kobbe: ‘Funktion und Gestalt des Prologs in der mittelhochdeutschen nachklassischen Epik des 13. Jahrhunderts’. In: Deutsche Vierteljahrsschrift 43 (1969), blz. 405-457. Citaat op blz. 413.

4 P. Kobbe (zie noot 3): ‘Im Prolog entfaltet sich ein Verfasserbewusstsein, das als wesentlich “unbiografisch” auch da verstanden werden muss, wo “exakte” historische Hinweise vorliegen [...]’. Citaat op blz. 423.

5 M. Draak: Onderzoekingen over de roman van Walewein. (Met een aanvullend hoofdstuk over ‘Het Walewein-onderzoek sinds 1936’). Groningen/Amsterdam 1975². Citaat op blz. 244.

[p. 128]

I

Dies biddic Gode dor zine ghenaden
Dat hi mi vergheve die mesdaden
Die ic an dese redene doe

Van Es ontdekt in deze woorden ‘een lichte onrust [...] over de aard van dit werk[.] Zijn de gemoedsbezwaren tenslotte so groot geworden dat hij de pen maar heeft aangelegd?’⁶ De hier door Van Es gesuggereerde verklaring van de versregels is o.i. uiterst speculatief. De bede om zondenvergeving blijkt een topos in de Middelnederlandse prologen te zijn. Jan van Boendale b.v. laat in Der leken spieghel het publiek voor hem om vergeving vragen:

‘God vergheve hem sine zonden,
Die met sinen arbeyde
Dit wercskijn eerst toeleyde.’⁷

De in de Walewein-proloog optredende rijmformule ghenaden/mesdaden komt ook in andere Middelnederlandse prologen voor. De auteur van de Roman van Lancelot b.v. spreekt de hoop uit

Dat God van sinen mesdaden
Soude willen hebben genaden;⁸

Met de bede om zondenvergeving lijkt Penninc zijn deemoedige houding ten opzichte van God te willen beklemtonen. (Vgl. de sermo humilis in de geestelijke literatuur). Belangrijker is echter, dat de dichter door middel van het gebed contact met het publiek zoekt: ‘[...] die ausdrückliche Wendung zu Gott ist ein exemplarischer Vollzug, der zur allgemeinen Einstimmung des Publikums in die (religiöse) Bedeutungsebene führen soll’. (P. Kobbe).⁹ De uitwerking van de bede om vergeving is vergelijkbaar met die van de uit de retorica bekende bescheidenheidstopos: In beide gevallen wordt een captatio benevolentiae beoogd. Het is derhalve onjuist in de aangehaalde proloogverzen een persoonlijke bekentenis van Penninc te willen zien.

Van Es beroept zich in zijn argumentatie verder op de volgende verzen uit de Walewein-proloog:

6 G.A. van Es (zie noot 1). Citaat op blz. 342.

7 Citaat uit: Jan van Boendale: Der leken spieghel. Ed. E. de Vries. Leiden, 1844-1846.

8 Citaat uit: Roman van Lancelot. Ed. W.J.A. Jonckbloet. 1846.

9 P. Kobbe (zie noot 3). Citaat op blz. 415. Deze opmerking opent een interessant perspectief met betrekking tot de interpretatie van de Walewein-roman. Het publiek wordt op de religieuze teneur van bepaalde vertelelementen uit de roman voorbereid.

[p. 129]

23

Dies bat Penninc diene maecte

 

Ende menighen nacht daer omme waecte

 

Eer hijt vant in zijn ghedochte

 

Dat hi den boec ten ende brochte

 

Daer hi tbeghin of heift gheseit.

Allereerst wijst Van Es op v. 27 ([...] tbegin [...] gheseit), waarin hij ‘een toespeling’ meent te mogen lezen ‘op het feit dat [Penninc] het werk onvoltooid liet’.¹⁰ Er zij aan herinnerd dat naar de algemene opvatting ruim twee derde van de Walewein af was toen Penninc (ongeveer bij versregel 7840) zijn werkzaamheden staakte.¹¹ Het gaat o.i. niet aan, dit overgrote deel van de roman met het begrip beghin te willen omschrijven. tbeghin (v. 27) slaat op het gedeelte van de Walewein-proloog dat bij v. 27 voltooid is, met name op het gebed om Goddelijke hulp (tot v. 23). Wenst men het begrip beghin breder te interpreteren, dan kan men het opvatten als omschrijving voor de proloog, het ‘begin’ van de Walewein. Een argument ten gunste van de theorie van Van Es kan in v. 27 niet gevonden worden.

Van Es vraagt zich ook nog af of de ‘omschrijving van het vele nachten waken alleen op de moeizame arbeid van het componeren en dichten [slaat], of juist op die innerlijke onrust, of hij aan het schrijven van zo'n wereldse roman wel goed deed? Zodat vs. 25-26 aldus is te verstaan: “voordat hij er vrede in vond, of tot het besluit kon komen, het werk te volvoeren?”’¹² Het is o.i. onjuist de mededeling uit de proloog, dat het schrijven aan de roman de dichter slapeloze nachten bezorgd heeft, voor ‘echt gebeurd’ te willen houden.¹³ De verwijzing naar gebrek aan nachtrust is een retorische formule die in de Middelnederlandse prologen veelvuldig voorkomt. (Twee voorbeelden:)

Willem, die Madoc maecte,
Daer hi dicken omme waecte,¹⁴

Ende die clerc die dese rime maecte
Dier om pensde ende waecte¹⁵

10 G.A. van Es (zie noot 1). Citaat op blz. 342.

11 G.A. van Es (zie noot 1). Vgl. blz. 345 vlg.

12 G.A. van Es (zie noot 1). Citaat op blz. 343.

13 O. Sayce (: ‘Prolog, Epilog und das Problem des Erzählers’. In: Probleme mittelhochdeutscher Erzählformen... Ed. P. Ganz/W. Schröder. Berlijn, 1972, blz. 63- 72) maakt er op attent, dat de in het dichtwerk optredende dichter een rol speelt: ‘[...] er wird zur poetischen fiktiven Gestalt innerhalb der Erzählung’. Niet Penninc had derhalve gebrek aan nachtrust maar ‘Penninc’!

14 Geciteerd naar: Van den vos reynaerde. Ed. P. de Keyser. Antwerpen, 1965⁵.

15 Geciteerd naar: Vanden levene ons Heren. Ed. W.H. Beuken. Zwolle, 1968. Dl. I.

[p. 130]

Een biografische betekenis mag aan deze mededeling niet worden toegekend. Van Es gaat echter in zijn interpretatie geheel voorbij aan het topisch karakter en de retorische functie van de opmerking. Ook de uitleg die Van Es aan v. 25 vlg. geeft, kan o.i. niet overtuigen. Het is syntactisch onjuist v. 25 (Eer hijt vant [...]) met de voorafgaande versregel (v. 24: [...] menighe nacht daer omme waecte) in verband te brengen. V. 25 sluit o.i. aan bij v. 23 (Dies bat Penninc [...]). W.A.F. Jansen heeft er terecht op gewezen, dat ‘blijkens vs. 17 en 23 in deze tekst “bouc” als masc. wordt gebruikt’; derhalve ‘kan “t” (hijt) van vs. 25 niet betrekking hebben op “bouc” en moet dus als 'n voorlopige accusatief worden beschouwd, die wordt beschreven in vs. 26.’¹⁶ Jansen vertaalt de kwestieuze verzen als volgt: ‘[...] Om al dit voorafgaande bad Penninc, die het boek vervaardigde en die [er] menige nacht slapeloos [om] lag, voordat het dichtwerk zodanig in zijn geest was gerijpt, dat hij het boek voltooide, waarmee hij begonnen is.’¹⁷ Er treedt ten opzichte van de uitleg van Van Es een belangrijke verandering op: Penninc ligt niet wakker...Eer hijt vant, de dichter bidt tot God...Eer hijt vant! M.a.w.: De dichter ‘begint’ met een gebed om Goddelijke bijstand, voordat (Eer) hij aan zijn literaire werkzaamheid ‘begint’. Het ‘vinden’, in de retorica ‘inventio’ genaamd,¹⁸ staat niet op de eerste plaats; primair is God, tot wie de dichter zich in tbeghin richt, en met Wiens hulp het dichtwerk tot stand komt. Een vergelijkbare procedure treffen wij bij Jacob van Maerlant aan, die eveneens - voordat hij begint te dichten - God bidt hem de nodige geest te schenken. Zo zegt Jacob in de proloog tot Alexanders Geesten:

Daeromme biddix gode te voren
[...]
Dat hi mi geve selken sin,
Hoe ic die waerheit, meer no min,
In dietsce wel bescriven moete,
[...]¹⁹

Verder meent Van Es aan de verzen 30 vlgg. uit de Walewein-proloog nog een argument voor de juistheid van zijn stelling te kunnen ontlenen. De betreffende verzen luiden:

16 W.A.F. Jansen: ‘De proloog van Vanden Vos Reinaerde’. In: LB XLII (1952), blz. 76-85 en blz. 93-112. Citaat op blz. 102.

17 W.A.F. Jansen (zie noot 16). Citaat op blz. 102.

18 De inventio vormt de eerste fase in de productief-scheppende werkzaamheid van de dichter: [...] das, was die res an mehr oder weniger verborgenen Gedankenentwicklungsmöglichkeiten enthält, wird herausgeholt’. Vgl. H. Lausberg: Handbuch der literarischen Rhetorik. München, 1960. S.v. inventio.

19 Geciteerd naar: Jacob van Maerlant: Alexanders Geesten. Ed. J. Franck. Groningen, 1882.

[p. 131]

30

Hi sal u vort die scone tale

 

Segghen, al wert het hem te zure

 

Vanden coninc Arture.

Van Es stelt de vraag: ‘Is het te ver gezocht ook hierin een zinspeling te lezen op de gang van zaken, dat het voltooien van dit dichtwerk Penninc om innerlijke spanningen “te zure” is geworden?’²⁰ De vraag dient - gezien het retorische karakter van de door Penninc gemaakte opmerking - o.i. met ‘ja’ te worden beantwoord. In de proloog tot Floris ende Blancefloer b.v. treffen wij een soortgelijke formulering aan, die al evenmin een gevolgtrekking over de persoon van de dichter (Diederic van Assenede) toestaat:

Ende telle, al wort het mi te sure,
Een deel van harre gherechter minnen.²¹

Het beklemtonen van de moeite, die het dichten met zich mee brengt - veroorzaakt door een (gepretendeerd) gebrek aan artistiek vermogen -, is een retorische formule, een captatio benevolentiae - a nostra. T. Hunt zegt over deze methode: ‘Frequently he [= speaker/author] may make protestations of unworthiness, lack of ability and so on, in various humility formulae [...]’.²² Over de persoon van de auteur zegt zo'n opmerking (hoegenaamd) niets. Onze conclusie moet na bovenstaande uiteenzetting luiden: De opvatting van Van Es, dat innerlijke spanningen van religieuze aard aan het afbreken van de roman ten grondslag liggen, kan niet anders dan als een onbewijsbare hypothese worden aangemerkt. Het antwoord op de vraag, waarom Penninc de Walewein onvoltooid liet, kan o.i. slechts luiden: ‘Wij weten het niet!’

20 G.A. van Es (zie noot 1). Citaat op blz. 343.

21 Geciteerd naar: Diederic van Assenede: Floris ende Blanchefloer. Ed. P. Leendertz Jr. Leiden, 1912.

22 T. Hunt: ‘The rhetorical background to the arthurian prologue [...]’. In: Forum for modern language studies 6 (1970), blz. 1-23. Citaat op blz. 3.

II

De door Van Es geponeerde stelling, dat de wisseling in de persoonsvorm, die de Walewein-proloog kenmerkt, veroorzaakt zou zijn door de omstandigheid, dat twee verschillende auteurs aan de proloogtekst gewerkt zouden hebben, lijkt ons al even onhoudbaar.

Het onderzoek heeft aangetoond, dat de Middeleeuwse proloog (meestal) uit twee delen bestaat: de ‘Zweiteilung’ is de ‘Natur-

[p. 132]

form der Einleitung’. (B. Naumann).²³ De tweedeling is verklaarbaar uit de dubbele functie die de proloog vervult. Enerzijds heeft de proloog ten doel met behulp van retorische middelen het publiek zodanig te beïnvloeden dat de narratio een goed onthaal zal vinden. Anderzijds dient de proloog ertoe de toehoorder de noodzakelijke informatie te verschaffen over de dichter, zijn werkopvatting, de aard van het dichtwerk, etc. De Middeleeuwse ‘theorie’ (vgl. o.a. Konrad von Hirsau)²⁴ geeft dan ook de aanbeveling de proloog te splitsen in een prologus-gedeelte, waarin het ‘gesprek’ met het publiek plaatsvindt, en in een titulus-gedeelte, waarin ‘persoonlijke’ informatie over de dichter verstrekt wordt. Ook deze gegevens bezitten echter zelden biografische waarde²⁵, daar ook zij meestal een retorische intentie bezitten. Het is gebruikelijk dat de prologus in de ik-vorm gesteld wordt: de ik-verteller richt zich rechtstreeks tot het publiek. In de titulus wordt gewoonlijk de hij-vorm gebruikt: ‘Merkmal autorbezogenen Sprechens’. (M.G. Scholz).²⁶ De derde persoon verschaft de distantie²⁷ die het mogelijk moet maken (schijnbaar) persoonlijke mededelingen te doen. De in de Walewein-proloog optredende overgang van de eerste (v.3: Nu hebbic [...]) naar de derde persoon (v.23: Dies bat Penninc [...]) is derhalve geenszins ‘opvallend’ (Van Es) te noemen. Ook de Walewein-proloog valt uiteen in een prologus (v.1-22) en een titulus (v.23-32): ‘Dieser Unterschied drückt sich [...] sprachlich im Wechsel der pronominalen Formen aus’. (O. Sayce).²⁸

In de prologus van de Walewein-proloog kunnen weer twee delen onderscheiden worden. Het eerste gedeelte (v.1-7) is sterk retorisch geladen. Door middel van vaststaande topoi probeert de verteller (v.4: ic) de belangstelling van de toehoorder (v.6: jou) voor het verhaal te wekken, b.v. door iets totaal nieuws in het vooruitzicht te stellen. (Vgl. v.3 [...] nemmer mee [...] bescreven.). Het tweede gedeelte (v.8-22) van de prologus is een gebed, waarin de ik-figuur de hulp van God afsmeekt. Ook hier echter blijft het contact met het publiek (indirect) bewaard. (Vgl. v.14: De Menswording Gods schiedde dor ons). De titulus van de Walewein-proloog bestaat eveneens uit twee delen, die formeel door het gebruik van de verleden tijd (v.23: bat) en van de tegenwoordige tijd (v.28: bid) te onder-

23 B. Naumann: ‘Vorstudien zu einer Darstellung des Prologs in der deutschen Dichtung des 12. und 13. Jahrhunderts’. In: Formen mittelalterlicher Literatur. Festgabe S. Beyschlag. ( = Göppinger Arbeiten zur Germanistik, 25). Göppingen, 1970, blz. 23-37. Citaat op blz. 25.

24 Konrad von Hirsau wordt geciteerd door P. Kobbe (zie noot 3). Vgl. blz. 413.

25 P. Kobbe (zie noot 4).

26 M.G. Scholz: Hören und Lesen. Studien zur primären Rezeption der Literatur im 12. und 13. Jahrhundert. Wiesbaden, 1980. Citaat op blz. 6. Van groot belang is Scholz' ‘Einführung in die Problematik (1. Autor und Erzähler - Reales un fiktives Publikum)’. Vgl. blz. 1-12.

27 O. Sayce (zie noot 13): ‘Die Er-Form schafft eine gewisse Distanz [...]’. Citaat op blz. 71.

28 O. Sayce (zie noot 13). Citaat op blz. 71.

[p. 133]

scheiden zijn. In het eerste gedeelte van de titulus (v.23-27) treffen wij overeenkomstig de theorie ‘persoonlijke’ gegevens over de auteur aan: (a) de ‘maker’ van het dichtwerk blijkt Penninc (v.23) te heten; (b) het boek heeft hem heel wat nachtrust gekost (v.23); (c) voordat de dichter aan zijn literaire werkzaamheid begon, heeft hij tot God om bijstand gebeden. De eerste informatie is biografisch bruikbaar: Penninc - zo mag men aannemen - is de naam van de historische persoonlijkheid, aan wie wij (het overgrote deel van) de Walewein te danken hebben. De twee overige mededelingen echter zijn conventioneel van aard en zeggen weinig over de persoon van de dichter. In het tweede gedeelte van de titulus (v.28-32) wordt opnieuw contact met het publiek opgenomen. De auteur maakt daarbij gebruik van het feit, dat de verteller uit de prologus met de in de titulus genoemde dichter Penninc geïdentificeerd wordt: De door de verteller uitgesproken bede uit de prologus wordt immers als de persoonlijke bede van Penninc (vgl. 23: Dies bat Penninc [...]) voorgesteld. De ik-verteller blijkt Penninc, diene maecte (v.23) te zijn. In het tweede deel van de titulus treedt Penninc op in de rol van de verteller.²⁹ Formeel blijft echter het verschil tussen de verteller uit de prologus en de door Penninc aangenomen vertellersrol uit de titulus door de voor het publiek gekozen aanspreekvorm bewaard. De verteller (ic) spreekt de toehoorder met jou (v.6) aan, Penninc daarentegen gebruikt de u-vorm (v.27, v.30). Uit het bovenstaande blijkt, dat de auteur, gebruik makend van traditionele aanwijzingen en voorschriften, er in slaagde de Walewein-proloog op weloverwogen wijze te structureren. Dit is de verdienste van één man geweest, nl. van Penninc, die de gehele proloog vervaardigde. De these van G.A. van Es, dat de verzen 23-32 ‘wel door Vostaert geschreven [zullen] zijn’,³⁰ wordt door ons onderzoek niet bevestigd.

Een laatste opmerking wijden wij aan de vraag, door welk publiek de Walewein-roman gerecipieerd werd. Ook op dit punt meent Van Es een belangrijk gegeven uit de Walewein-proloog te kunnen afleiden. Zijn argumentatie berust in hoofdzaak op de volgende verzen:

Nu bid hi u up hovescheit
Dat ghi zwighet altemale:
[...]

29 Vgl. M.G. Scholz (zie noot 26): ‘[...] der Autor [...] identifiziert sich für einen Augenblick mit seiner Rolle als Erzähler [...]’. Citaat op blz. 5.

30 G.A. van Es (zie noot 1). Citaat op blz. 342.

[p. 134]

Deze woorden doen Van Es vermoeden, ‘dat het verhaal bedoeld was voorgedragen te worden in een hoofs milieu [...].’³¹ Zijn standpunt nader toelichtend komt Van Es tot de conclusie dat de auteur(s) van de Walewein ‘in nauwe relatie stonden met een aanzienlijk adellijk milieu; misschien met dat van de Vlaamse graaf of de Brabantse hertog?’³² Wij zijn van mening, dat het (tekstinterne) beroep op de wellevendheid (v.28: hovescheit) van het publiek geen aanknopingspunt bevat voor de bepaling van de geaardheid van de werkelijke toehoorder. De dichter wendt zich in de proloog tot een hoofse elite en bepaalt daarmede de rol die de recipiënt in het literaire gebeuren toegewezen krijgt. De positieve (‘hoofse’) kwalificatie van het (beoogde) publiek maakt het de (werkelijke) toehoorder mogelijk, zich met het in de tekst gesuggereerde beeld te identificeren. Daardoor ontstaat een elitair gevoel en blijkt de gekozen formule een captatio benevolentiae (ab auditorum persona) in te houden. (P. Kobbe).³³ De door Penninc gekozen zinswending is conventioneel van aard. In Vanden levene ons Heren vinden wij - eveneens met een Audite-topos (‘verzoek om stilte’) verbonden - een vergelijkbare constructie:

Doe houeschede ende swijch stille
Hoert wat desen boec segghen wille³⁴

Het gebruik van de wellevendheidsformule in dit geestelijk dichtwerk is des te opvallender, ‘omdat de onbekende dichter een vijandige houding aanneemt tegenover de ridderpoëzie’. (C.G.N. de Vooys).³⁵ Hem stond vermoedelijk een geheel ander publiek voor ogen dan Penninc, die zijn ridderroman (hoogst waarschijnlijk) voor een adellijke hof-elite neerschreef.³⁶ De in de Walewein-proloog aangesproken ‘hoofsheid’ van het publiek staat nauwelijks een biografische interpretatie toe. Ook hier hebben wij te maken met een retorische formulering, die een uitspraak over de werkelijke receptiesituatie nagenoeg uitsluit.

Wij sluiten ons onderzoek met de volgende opmerkingen af:

(1) De stelling van O. Sayce: ‘Je mehr man sich mit mittelalterlichen Prologen beschäftigt, desto klarer wird es, dass sie sich in festgelegten Bahnen bewegen, die das wirklich Persönliche und Indivi-

31 G.A. van Es (zie noot 1). Citaat op blz. 344.

32 G.A. van Es (zie noot 1). Citaat op blz. 344.

33 P. Kobbe (zie noot 3). Vgl. blz. 425.

34 Ed. W.H. Beuken (zie noot 15).

35 C.G.N. de Vooys: Schets van de Nederlandse Letterkunde. Groningen, 1963. Citaat op blz. 15.

36 W.H. Beuken vermoedt, dat ‘de oorspronkelijke dichter [van Vanden levene ons Heren] een leek was, die zijn werk schreef voor het jongleurstoneel.’ (Zie noot 15, dl. 2, blz. 123).

[p. 135]

duelle im modernen Sinn nicht zulassen’³⁷ wordt door ons onderschreven. De in de titel van dit opstel met betrekking tot de Walewein-proloog gestelde vraag: ‘Biografie of retoriek?’ dient - gezien het traditionele karakter van de onderzochte proloogelementen - ten gunste van de retoriek beantwoord te worden.

(2) De vraag, in hoeverre wellicht achter de in de Middeleeuwse prologen verwerkte conventioneel-retorische details een historische werkelijkheid verborgen ligt, zal moeilijk te beantwoorden blijven. Het is niet uitgesloten, dat (b.v.) achter een bescheidenheidstopos ‘echte’ gevoelens van dichterlijke onmacht schuilgaan. Retorica sluit persoonlijke betrokkenheid niet geheel uit, maar maakt deze voor ons onherkenbaar. Het onderzoek heeft zich o.i. aan de stelregel te houden: De in de prologen optredende retorische middelen dienen ertoe om het publiek te beïnvloeden. Degene die beweert dat in de proloog-topoi persoonlijke gegevens verborgen liggen, zal de bewijslast voor de juistheid van zijn standpunt op zich dienen te nemen, en derhalve ter staving van zo'n bewering over andere dan retorisch bedoelde bijzonderheden moeten beschikken.

(3) Het is teleurstellend dat in de medio-nederlandistiek het onderzoek naar de betekenis van de literaire prologen nauwelijks op gang gekomen is. Wij hopen dat dit opstel de wetenschappelijke belangstelling voor de proloogproblematiek zal wekken. Een overzicht over het in de Middelnederlandse prologen optredende retorisch materiaal (eventueel volgens het door P. Kobbe³⁸ voor de Middelhoogduitse prologen ontworpen model) blijft een dringend desideraat.

Adres van de auteur:

Universiteit van Amsterdam

Duits Seminarium

Spuistraat 210 - Postbus 19188

1000 GD Amsterdam

37 O. Sayce (zie noot 13). Citaat op blz. 66. Zoekt men toch naar oorspronkelijkheid in de Middeleeuwse prologen, dan ligt deze in de manier waarop traditionele elementen en voorschriften gebruikt worden. Het bijzondere van de Walewein-proloog ligt in het feit, dat Penninc de verteller-passage als een door ‘hem zelf’ uitgesproken bede beschrijft. Hierdoor vervaagt de theoretische oppositie tussen prologus en titulus enigszins en kan de auteur in de prologus details verwerken die krachtens de traditie in de titulus thuishoren, b.v. de mededeling over de Franse bron. Omgekeerd zijn in het titulus-gedeelte elementen aanwezig, die men eerder in de prologus zou verwachten, b.v. het verzoek om stilte.

38 P. Kobbe (zie noot 3). Vgl. de overzichten op blz. 434-457.