Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 100

[p. 151]

W.F. Daems
Van kersepitten en witte laurierbladeren
Notities bij een recente tekstuitgave

Anna Delva, Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen. Met uitgave van het Brugse Liber Trotula. 233 blz. Diss. Leiden. Brugge 1983.

‘Wie zich met de medische historie der middeleeuwen wil inlaten, dient ook de middeleeuwse therapieën op basis van kruiden en farmaceutische produkten te ontcijferen’. Aldus Anna Delva in de ‘Inleiding’ tot haar uitgave van de ‘Brugse Trotula’ (blz. 15).

Ware het niet dat we hier met een proefschrift te doen hebben, zo zouden we - na de eerste steekproeven - dit werk zonder meer aan de reeks van onbetrouwbare tekstuitgaven hebben toegevoegd. Om te voorkomen dat anderen dit werk als hoogste wijsheid zullen aanhalen, laat ik de voornaamste slordigheden (niet de klaarblijkelijk ongecorrigeerde zetfouten) en onzinnigheden als notities bij de voetnoten van dit proefschrift volgen. De getallen tussen haakjes zijn die van de voetnoten.

I. Problemen der botanisch-wetenschappelijke nomenklatuur.

(89) Gentiana Lutea: alle speciesnamen worden klein geschreven, dus Gentiana lutea. Dit geldt ook voor bv. Daucus carota (262), Rhus coriaria (454), enz. (102) en (104) Arthemesia: moet zijn Artemisia. (138) Scabiosa succisa L: moet zijn Succisa pratensis Moench. (165) Gummi Arabicum: moet zijn G. arabicum. (180) Mandragora officinalis: moet zijn M. officinarum. (193) Ligusticum levisticum L.: moet zijn Levisticum officinale W.D.J. Koch; overigens luidde het zeer verouderde synoniem Ligusticum paludapifolium (Lam.)

[p. 152]

Ascherson. (210) Cerusa: moet zijn Cerussa. (214) Uriganum: moet zijn Origanum. (262) Trigonella Foenum graecum: moet zijn Tr. foenum-graecum: wetenschappelijk-botanische namen mogen uit slechts twee elementen bestaan (genus- en speciesnaam); zijn er toch drie, dan moet een verbindingsstreepje worden aangebracht. (294) Lithargyrium: moet zijn Lithargyrum. (357) Betonica officinalis L.: tegenwoordig Stachys officinalis (L.) Trev. (405) Heracleum spondylium: moet zijn H. sphondylium. (412) croccus: moet zijn crocus. (434) Zwarte mosterd is Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch, niet Sinapis nigra L.

II. Paleografische en taalkundige (Latijn!) problemen.

(100) vini albi optimi: is enkelvoud!, dus niet wijnen. (240) Calamentha officinale L.: moet zijn C. officinalis L. (283) a: leesfout voor 7 en daardoor is ‘a staat voor x-aantal’ klinkklare onzin! (348) kersen [hs. kerspen] > carp > pannekoek: lees > crespen (crêpes). (368) albe [hs. albi!] folia lauri: witte laurierbladeren: het hs. heeft z.z. en niet 33 (of iets dergelijks) en dat staat voor zinziber, dus: R. zinziberis albi, folia lauri...Wie heeft er ooit van witte laurierbladeren gehoord? (372) fomenteye: niet een meelbrij, maar een (gewoonlijk warme) wikkel, een stoving (fomentatio). (409) [en vaker] uguentum: er staat in het hs. duidelijk unguentum. Overigens: althaea is natuurlijk een moeilijk woord, maar de genitief luidt dan althaeae, mnl. altee. (446) galliarum: het hs. heeft gallarum. (439) yliccis, steranijs (Illicium verum L.): het hs. heeft yliricis, en dat past prachtig bij ‘wortele’ (Radix iliricis, van Iris pseudacorus L., gele lis), en heeft dus met de vruchten van Illicium niets te maken.

III. Onjuiste en twijfelachtige interpretaties.

(125) kerspillen - kersepitten (?) of pillen van jodenkers: alleen al de keuze tussen kersepitten en pillen van jodenkers (Physalis alkekengi) is kostelijk. Hoe mogen zulke pillen er wel hebben uitgezien? Dit is totale nonsens; het moet zijn: kerspillen < krespillen < crispula = Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. (243) sponsa solis: niet alleen Cichorium intybus, maar ook Taraxacum officinale en Calendula

[p. 153]

officinalis werden in de middeleeuwen sponsa solis genoemd. (276) aqua morelle: water van zwarte nachtschade: eerder van Atropa belladonna L. (292) acacia met licio: sleedoorn met kamperfoelie: hier zijn de sappen (als zelfstandige middelen) en niet de planten zelf bedoeld. (306) scariolen: wilde cichorei: met scariolen kan bedoeld zijn Sonchus oleraceus L., melkdistel, een Endivia-vorm of Salvia sclarea L., scharlei-salie. Het moet natuurlijk de laatste zijn, want die past voortreffelijk bij de andere planten van het recept. (307) gararium (?): het hs. heeft inderdaad een moeilijke lezing, geraer..., maar dat is zeker niet gararium of geranium, die beide in middeleeuwse teksten onbekend zijn. (434) sinapis: de opmerking ‘beide zijn dus planten en geen mosterdsauzen’ slaat als een tang op een varken. (377) juniperi (...) hier worden de jeneverbessen bedoeld, werkt [werken!] ontsmettend en slijmafdrijvend; werd ook bij hoest toegediend: het hs. geeft een recept ‘bi den welken wi die matrice bequemelic maken te ontfane’! Wat slijmafdrijving en hoest daarmee te maken hebben, ontgaat mij. Veel waarschijnlijker is hier het hout, lignum juniperi, gebruikt.

Dergelijke farmakologische excursies zonder enig verband met de realiteit van de voorschriften in het handschrift komen herhaaldelijk voor in dit proefschrift. Daarop in te gaan zou echter buiten het bestek van dit tijdschrift vallen.

De aangehaalde voorbeelden zijn slechts enkele illustraties van het vele dat op dit werk aan te merken valt. Frekwent on- of wanbegrip van de Latijnse en Middelnederlandse vaktermen, een zéér slordige transcriptie van de tekst, en een vèrgaande onkunde van de Middeleeuwse farmaceutische realiteit maken van dit proefschrift beslist geen model in het genre.

Adres van de auteur:

Stollenrain 15

CH-4144 Arlesheim

Zwitserland