Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 100

[p. 29]

A. Berteloot
Overwegingen bij de ‘lieden/luden’-kaart

In het kader van een recensie van het Corpus-Gysseling (verder afgekort CG) publiceerde J. Goossens een kaart van de tegenstelling lieden/luden in de dertiende-eeuwse Middelnederlandse oorkondentaal¹. Met grote acribie verzamelde hij via de registers bij het CG de vindplaatsen voor beide vormen en bracht ze volgens het door hem ontwikkelde systeem in kaart. Het resultaat is een verrassend klaar beeld, waaruit de schrijver conclusies in verband met de evolutie van ie en u in de schrijftaal probeert te trekken. Binnen een recensie van het CG, waarin de auteur zoveel aandacht heeft besteed aan het paleografisch onderzoek van de documenten, moet het echter verwonderen dat Goossens de mening uit, dat het onderscheiden van tekstsoort, van kanselarijen binnen de schrijfcentra en van schrijvershanden ‘geen relevante spreiding der types’² zou hebben opgeleverd. Hij mag hiermee zelfs voor een deel gelijk hebben, maar nu we in het CG over deze gegevens beschikken, lijkt het toch nodig tenminste een poging te doen ze bij het taalgeografisch onderzoek te betrekken.

Het eerste belangrijke aspect dat bij het samenstellen van de kaart over het hoofd werd gezien, is het probleem van de originaliteit van de teksten, waaruit de vindplaatsen genomen worden. Uit de aard van de werkwijze van middeleeuwse scribenten mogen we afleiden dat het gebruik van afschriften van oorkonden voor taalgeografisch onderzoek van de hand gewezen dient te worden³. Dit wordt bijzonder duidelijk als we in het CG een vergelijking maken tussen de vele afschriften uit het cartularium van de graven van Holland (CG nr. 1809a) met de parallel uitgegeven originelen. Het meest krasse voorbeeld voor een ingreep van een afschrijver is echter het transumpt van CG nr. 117 uit Cambrai, waar ten gevolge van een gebrek aan kennis van het Nederlands de kopiist een aantal woorden tot onherkenbaarheid heeft vervormd. Omdat oorkonden

1 Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 95 (1979), 247-261.

2 Ibid., 258.

3 Zie bijvoorbeeld ook J. Moors, De oorkondentaal in Belgisch-Limburg van ca. 1350 tot 1400. Brussel, 1952, 4.

[p. 30]

op zichzelf al een heel gevaarlijk uitgangsmateriaal voor taalgeografisch onderzoek vormen⁴, moeten we al het mogelijke doen om onnodige complicaties, die uit het gebruik van afschriften voortspruiten, uit de weg te gaan. Daar in het voorliggende geval de vervanging van lieden door luden of omgekeerd makkelijk het werk van een afschrijver kan zijn, moet dus bij het verzamelen van het materiaal het criterium van de originaliteit van het document aangelegd worden. Afschriften zijn onbruikbaar, falsificaties eveneens.

Bij het samenstellen van de lieden/luden-kaart werd met opzet ook de inbreng van de afzonderlijke schrijvershanden buiten beschouwing gelaten, en dat terwijl we weten dat de taal van een oorkonde voor een groot deel - maar niet uitsluitend - door de schrijver ervan wordt bepaald. De complexiteit van dit probleem kunnen we ons het makkelijkst voor de geest roepen door originele oorkonden die door verschillende handen naar eenzelfde ontwerp werden gemundeerd, met elkaar te vergelijken. Nemen we bijvoorbeeld CG nr. 1496a. In tekst A vinden we vormen als den ghenen, bedreghen, nemmer en helt (nnl. hield), terwijl in tekst AA op dezelfde plaats den ghoenen, bedraghen, nimmer en hilt te vinden zijn, verschillen die zeker niet van zuiver orthografische aard zijn. We weten uit het Duitse onderzoek terzake hoe de herkomst, de opleiding en het milieu van een oorkondenschrijver zich op zijn taal kunnen uitwerken⁵ en hoe complex bijgevolg reeds de taal bij één enkele schrijver kan zijn, zodat de neiging tot resignatie met betrekking tot de persoon van de mundator begrijpelijk kan worden. Maar, al zullen we voor de meeste scribenten van de 13de-eeuwse teksten wel nooit gegevens over hun leven en hun herkomst kunnen achterhalen, toch lossen we het probleem niet op als we het onderscheiden van de schrijvershanden gewoon verwaarlozen.

Een andere factor waaraan de samensteller van de lieden/luden-kaart bewust geen aandacht besteedde, is de tekstsoort of het stijlniveau van de de documenten. Dat deze een belangrijke invloed op de taal uitoefenen, is herhaaldelijk aangetoond⁶. In het CG staan weliswaar overwegend documenten uit de zogenaamde Hochschicht, oorkonden dus, maar enkele stukken horen toch duidelijk in een andere categorie thuis, zoals de nummers 172, 308, 534, 601, 669,

4 Er wordt zelfs betwijfeld of oorkonden voor dit doel wel bruikbaar zijn. Zie o.a. het werk van F. Maurer en zijn medewerkers: Vorarbeiten und Studien zur Vertiefung der Südwestdeutschen Sprachgeschichte. Freiburg, 1965. De samenstellers van de Historischer Südwestdeutscher Sprachatlas (Bern, 1978) hebben om die reden geen beroep meer gedaan op oorkonden.

5 Zie de studie van G. Meissburger, Urkunde und Mundart in de bovengenoemde Vorarbeiten und Studien, in het bijzonder deel IV: Ortsfremde Herkunft und Schreibgewohnheiten.

6 Zie o.a. H. Löffler, Neue Möglichkeiten historischer Wortgeographie durch sprachliche Auswertung von Güter- und Zinsverzeichnissen in Rheinische Vierteljahresblätter 36 (1972), 281-291 en K. Kunze, Textsorte und historische Wortgeographie. Am Beispiel Pfarrer/Leutpriester in Würzburger Prosastudien 2. München, 1975, 35-76.

[p. 31]

700 enz. en niet in het minst het uit economische overwegingen niet in extenso afgedrukte Goederenregister van Oudenbiezen, CG nr. 295.

Er zijn nog meer factoren die hun stempel op de taal van een oorkonde drukken, maar die we in de regel niet meer kunnen nagaan. Op de eerste plaats is er nog het dictaat van de oorkonde, dat uiteindelijk de lexicale en syntactische vorm van de tekst bepaalt. Hoe sterk bijvoorbeeld een Hollands dictaat de regionale kenmerken kan verdringen is te zien aan de beide oorkonden uit Zutfen (CG nr. 1849 en 1850). Maar om vast te stellen wie een oorkonde heeft ‘gedicteerd’, is vergelijkend onderzoek van een groot aantal teksten nodig, terwijl we er voor de 13de eeuw meestal slechts een paar ter beschikking hebben. Bovendien kunnen ook de uitgever, de ontvanger en de ontstaansplaats van een document hun sporen in de taal achterlaten. Hoe anders zijn de selen-vormen te verklaren in CG nr. 626 en 627, teksten van een Hollandse schrijver, die gewoonlijk sullen, solen of soelen spelt? Al schrijft hij hier naar een Hollands dictaat⁷, de oorkonden ontstonden in opdracht van de hertog van Brabant en wel te Brussel, zoals in CG nr. 627 uitdrukkelijk wordt vermeld.

Als we aandacht hebben voor de oorspronkelijkheid van de teksten, voor het verschil tussen de schrijvershanden, voor de tekstsoort, voor dictaat, uitgever, ontvanger en ontstaansplaats van een oorkonde, dan zullen we het materiaal veel gedifferentieerder moeten bekijken dan dat bij het samenstellen van de lieden/luden-kaart het geval was, tenzij we van het standpunt uitgaan, dat zuiver statistisch tellen van vindplaatsen naar de waarheid kan leiden.

Om de bewegingen in het menggebied tussen het zuidwestelijke ie-blok en het noordelijke en oostelijke u-landschap te verklaren baseert Goossens zich vooral op de gegevens uit de kanselarij van de graven van Holland (KGH afgekort) en uit de door Gysseling wat willekeurig onder de rubriek Holland (HOL afgekort) samengebrachte documenten. Op basis van het diagram van figuur 1 besluit hij dat ‘de verschuiving in de procentuele verhouding van ie en uu over de laatste drie decennia van de 13e eeuw...betekent dat in deze periode de ie de uu verdringt, globaler uitgedrukt dat er al in de

7 J.G. Kruisheer rekent CG nr. 627 tot de dictaatgroep van hand 0 (d.i. hand B van nr. 308 bij Gysseling, hand KGH VIII in onze telling) (De oorkonden en de kanselarij van de graven van Holland tot 1299, I, 91, noot 107). CG nr. 626 wordt door Kruisheer niet vermeld, vertoont echter de dictaatkenmerken die hij als typerend voor deze hand opnoemt. Ook in de lijst van oorkonden geschreven door hand 0 vermeldt Kruisheer CG nr. 626 niet (o.c., I, 40, noot 23).

[p. 32]

13e eeuw Vlaamse expansie in de schrijftaal van de Hollandse grafelijke kanselarij is waar te nemen’⁸. Het is daarom niet onbelangrijk met het oog op de bovenstaande bedenkingen de gegevens uit HOL en de KGH nader te bekijken.

Figuur 1

In het register van schrijfcentra in het CG vinden we 18 nummers van oorkonden, die door Gysseling als ‘Hollands’ gekarakteriseerd worden maar die geen preciezere localisering toelaten en 200 nummers van documenten die met grote waarschijnlijkheid in de kanselarij van de graven van Holland zijn ontstaan. Uitgaande van de eis dat alleen originele documenten in aanmerking genomen mogen worden, kunnen we een hele reeks afschriften en vidimus-teksten op voorhand uitsluiten, maar ook daarna blijft er nog een respectabel aantal documenten over. In tabel I worden alle nummers opgesomd die aan het criterium originaliteit voldoen. De rangschikking gebeurde per schrijfcentrum, per schrijvershand en volgens datum. De handen werden genummerd naar hun oudste document. We duiden ze verder aan met een siglum (HOL of KGH) en een romeins cijfer. De paleografische bevindingen van Gysseling hebben we met die van Kruisheer, die een belangrijke studie over de grafelijke oorkonden heeft gemaakt⁹, vergeleken en waar beide van elkaar afwijken, hebben we geprobeerd op basis van hun argumenten tot een synthese te komen.

In de schrijfcentra HOL en KGH blijven er na de schifting 174 originele teksten of tekstfragmenten over. Hoe is nu de verhouding tussen lieden en luden in deze oorkonden? Van de 52 handen zijn er slechts 21 die het woord geschreven hebben. In totaal zijn er 112

8 J. Goossens, o.c., 260.

9 J.G. Kruisheer, o.c., 's-Gravenhage/Haarlem, 1971.

[p. 33]

vindplaatsen te registreren: 71 maal vinden we het type lieden (63%) en slechts 41 maal luden (37%). Die percentages schijnen de bevindingen van Goossens aardig te bevestigen, maar als we ze op de tijdsas plaatsen, zien we toch een verschil: in de periode van 1271 tot 1280 zijn er geen vormen met ie, maar 5 met u (100%); tussen 1281 en 1290 treffen we 12 maal het type lieden en 12 maal luden aan; in het laatste decennium van de 13de eeuw noteren we 59 maal het type lieden (71%) en 24 maal luden (29%). Voorgesteld naar Goossens' model levert dit figuur 2a op. Zonder differentiëring naar de tijd krijgen we figuur 2b.

Figuur 2a

Figuur 2b

De conclusie ligt voor de hand: er is een toename van het aantal ie- en in mindere mate van het aantal u-vormen waar te nemen. Of we daaruit mogen afleiden ‘dat er al in de 13de eeuw Vlaamse expansie in de schrijftaal van de Hollandse grafelijke kanselarij is waar te nemen’, kunnen we echter pas beoordelen als we onderzocht hebben hoe de afzonderlijke scribenten met beide vormen omgaan. In tabel II geven we een overzicht van de lieden- resp. li(i)den- of lijden- en luden-vormen per schrijvershand.

Van de 21 kopiisten die het woord schrijven, zijn er 10 die luden spellen, 7 die alleen het type lieden kennen en 4 die beide vormen gebruiken. Opvallend is verder dat de jongste 5 handen uit de KGH zonder uitzondering luden schrijven. Bij de hand KGH VII is bovendien duidelijk een systematische overgang van i(i) naar u waar te nemen. De terugkeer naar i in document 22 is waarschijnlijk aan de invloed van de ontvanger van de oorkonde, de abt van het klooster te Middelburg, te wijten¹⁰. Ook de handen KGH VIII en

10 Het dictaat is vermoedelijk van de kopiist KGH VII zelf. Zie J.G. Kruisheer, o.c., deel II, 379, regest 808.

[p. 34]

XXIX schijnen van ie naar u te evolueren, voor zover we dat op basis van de weinige vindplaatsen met u in document 2 van hand KGH VIII en de vrij korte activiteitsperiode van KGH XXIX (maart 1299 tot mei 1300) mogen vaststellen. De 4 u-vormen in document 6 van de hand KGH XIX, die anders steeds ie schrijft, zijn vermoedelijk aan de ontvanger van de oorkonde, de bisschop van Utrecht, te wijten¹¹. We mogen hand KGH XIX waarschijnlijk als een zuivere ie-schrijver beschouwen. Een ontwikkeling van u naar ie, die we bij een Vlaamse expansie zouden mogen verwachten, kunnen we bij geen enkele scribent waarnemen. De indruk die de lieden/luden-kaart geeft is dus op dit punt misleidend. Inzoverre we uit een tijdspanne van hooguit dertig jaar besluiten kunnen trekken, moeten die verder gepreciseerd worden: in HOL/KGH is - misschien door beïnvloeding vanuit het zuidwesten - een sterke toename van de ie waar te nemen, maar een aantal scribenten schijnt zich daartegen af te zeten door in versterkte mate naar het autochtone (?) u terug te keren.

We kunnen ons afvragen, waarom een diagram dat gebaseerd is op het absolute aantal vindplaatsen per decennium een verkeerde indruk wekt. Op de eerste plaats zal dit vermoedelijk aan het feit liggen dat het aantal documenten dat door de eeuwen heen bewaard bleef en bijgevolg ook het totale aantal vindplaatsen louter toevallig zijn. De selectie die de geschiedenis heeft doorgevoerd, heeft zich vanzelfsprekend niet naar de wensen van de filologen gericht. Er zijn echter karteringsmethoden denkbaar, waarmee we deze willekeur kunnen proberen in te dijken. We kunnen bijvoorbeeld, in plaats van gewoon alle vindplaatsen te tellen, slechts één vorm per document laten gelden¹². Op die manier wordt vermeden dat een tekst waarin een vorm a zeer frequent is, de overhand krijgt tegenover een document uit hetzelfde schrijfcentrum, waarin de vorm b slechts één enkele keer voorkomt. Gebruikt een kopiist binnen één document echter beide varianten, dan zijn we verplicht hem dubbel te tellen. Toegepast op het geval lieden/luden levert dit de volgende gegevens op: tot 1280 is er 1 document met u (100%), geen met ie; tussen 1281 en 1290 zijn er 10 met u (67%) en 5 met ie (33%); tussen 1291 en 1300 vinden we er 12 met u (31%) en 27 met

11 Het dictaat is van hand KGH XIX zelf. Zie J.G. Kruisheer, o.c., deel II, 388, regest 872.

12 Dit principe werd toegepast in de Franse historische atlas van A. Dees (Atlas des formes et des constructions des chartes françaises du 13e siècle, Tübingen, 1980, XI-XII). Met het oog op de grote dialectologische verscheidenheid op een relatief kleine oppervlakte lijkt ons de karteringsmethode van Dees voor het Middelnederlandse gebied echter minder bruikbaar.

[p. 35]

ie (69%). Dit levert het diagram in figuur 3a op. Doen we verder afstand van de presentatie op een tijdsas dan moeten we uitgaan van 58 documenten die lieden of luden bevatten, waaronder 30 teksten met ie (51,7%), 26 met u (44,8%) en 2 met ie en u naast elkaar (3,4%). Als we deze laatste met arcering zichtbaar maken, krijgen we figuur 3b; werken we met een dichotomie en tellen we de twee documenten met ie en u naast elkaar dubbel dan levert dit figuur 3c op (ie 53,3% en u 46,4%).

Figuur 3a

Figuur 3b

Figuur 3c

Figuur 3a illustreert de constante toename van de u-vormen en de snelle toename van de ie maar nog geenszins de reactie van de jongere u-schrijvers op het dreigende overwicht van ie.

Konden we tot hiertoe de rol van het toeval zover beperken, dat het aantal vindplaatsen per document geneutraliseerd werd, dan kunnen we nu nog een stap verder gaan door de schrijvershanden centraal te stellen. Als we per decennium voor elke schrijver slechts één vorm in aanmerking nemen, neutraliseren we ook het willekeurige aantal documenten dat elke scribent binnen die tijdspanne heeft geschreven. Zo verhinderen we bijvoorbeeld dat hand KGH XXIX met zijn groot aantal teksten het overwicht krijgt tegenover hand KGH XXXII met slechts 1 document. Gebruikt echter een kopiist binnen zo'n decennium de twee varianten, dan zijn we weer

[p. 36]

verplicht hem dubbel te tellen. In het geval lieden/luden krijgen we dan de volgende verhoudingen: tot 1280 schrijft 1 hand u (100%); tussen 1281 en 1290 schrijven 5 handen u (62,5%) en 3 ie (37,5%); in het laatste decennium van de 13de eeuw vinden we 9 handen met u (50%) en 9 met ie (50%). Op de tijdsas uitgezet levert dit figuur 4a op. Doen we weer afstand van de tijdsas dan hebben we over de laatste drie decennia van de 13de eeuw gespreid nog slechts 7 scribenten met uitsluitend ie (33,3%), 10 handen met alleen u (47,6%) en 4 schrijvers die beide vormen gebruiken (19,9%). Tellen we de handen met zowel u als ie dubbel dan krijgen we 11 scribenten met ie (44%) en 14 met u (56%). Deze laatste mogelijkheden leveren figuur 4b resp. 4c op.

Figuur 4a

Figuur 4b

Figuur 4c

Via deze voorstellingswijze zijn we in staat de toevalligheid van het absolute aantal vindplaatsen, van het aantal vindplaatsen per document en van het aantal documenten per schrijvershand te neutraliseren. Hier staan we dan echter aan de grens van het mogelijke, want de laatste toevalsfactor, namelijk het willekeurige aantal schrijvershanden die een schrijfcentrum representeren, is door de geschiedenis gegeven en kan zonder aantasting van de objektiviteit van de materiaalverzameling niet meer uitgeschakeld worden. We zouden bijvoorbeeld nog geneigd kunnen zijn de ie-schrijver KGH XIX uit te sluiten, omdat hij - te oordelen naar vormen als darde,

[p. 37]

karst en arve - vermoedelijk een Vlaming is¹³. Hiermee zouden we echter een nieuwe factor van willekeur, namelijk het oordeel van de onderzoeker, introduceren.

We stellen dus vast dat een onderzoek dat de originaliteit van de documenten en de inbreng van de afzonderlijke schrijvershanden in aanmerking neemt, niet dezelfde resultaten oplevert als een dat van het totale aantal ‘tokens’ uitgaat en dat de grafische voorstelling van de resultaten naar gelang van het gekozen standpunt zeer verschillend kan uitvallen. Het aanleggen van de overige criteria waarmee rekening gehouden dient te worden bij het werken met historisch taalmateriaal, zoals de invloed van uitgever en ontvanger, van het dictaat en van het stijlniveau¹⁴, mogen bij de interpretatie evenmin buiten beschouwing gelaten worden.

Marburg/Lahn, december 1981

Adres van de auteur:

Kraepelinweg 19

D-4540 Lengerich

13 Dit is niet onwaarschijnlijk want we moeten er rekening mee houden dat een instantie als de KGH, waarvan de invloedssfeer niet tot Den Haag of Zuid-Holland beperkt bleef en die bovendien voortdurend binnen en buiten het graafschap Holland onderweg was, zijn personeel niet uitsluitend in Holland recruteerde.

14 Het stijlniveau speelde bij dit onderzoek geen rol omdat alle documenten tot dezelfde laag, nl. de zg. Hochschicht behoren. In CG. nr. 308, het register van de graven van Holland komen in een fragment van de hand van KGH VIII nog de vormen liede en lieden voor, die echter niet in aanmerking genomen werden omdat zij in het afschrift van een oorkonde staan (CG., deel I, p. 494). Deze ie-vormen bevestigen anders aardig de ontwikkeling van ie naar u bij deze scribent.

[p. 39]

Tabel I. De scribenten en de originele documenten uit de schrijfcentra Holland en Holland, grafelijke kanselarij

schrijfcentrum	siglum	hand	nr.	cg. nr.	datum	aanmerkingen
holland	hol	I	1	117	1271.03
		II	1	179	1276.04
		III	1	337	1280.03
		IV	1	457	1282.12
		V	1	651a	1286.02
		VI	1	938	1290.06
		VII	1	1058	1291.07
		VIII	1	1115	1292.02
			2	1117	1292.02
		IX	1	1118	1292.02
		X	1	1121	1292.02
		XI	1	1150	1292.04
		XII	1	1529	1296.09
		XIII	1	1618	1297.07
		XIV	1	1622	1297.07
		XV	1	1673	1298.04
holland,	kgh	I	1	38	1267.01
grafelijke		II	1	64	1268.10
kanselarij			2	65 A	1268.10
			3	65 AA	1268.10
		III	1	66	1268.11	= kruisheers hand M,
		IV	1	103	1271.05	Hendrik Alardsz
		V	1	163	1275.04	= kruisheers hand X
		VI	1	298	1280.05
		VII	1	308	1284.00	Hand A uit de tekst;
			2	548	1284.06	= kruisheers hand Q
			3	556	1284.09
			4	617	1285.11
			5	715	1287.04
			6	734	1287.08
			7	740	1287.09
			8	757	1287.12
			9	758	1287.12
			10	759	1287.12
			11	767	1288.01
			12	778	1288.03
			13	787	1288.04

[p. 40]

schrijfcentrum	siglum	hand	nr.	cg. nr.	datum	aanmerkingen
holland, grafelijke kanselarij (vervolg)	kgh	VII	14	807	1288.07
			15	844	1289.04
			16	846	1289.04
			17	892	1289.12
			18	914	1290.04
			19	922	1290.04
			20	977	1290.12
			21	979	1290.12
			22	996	1291.02
			23	1001	1291.03
			24	1005	1291.03
			25	1116	1292.02
			26	1116a	1292.02
			27	1116b	1292.02
			28	1119	1292.02
			29	1119a	1292.02
			30	1133	1292.03
			31	1136	1292.03
			32	1137	1292.03
			33	1184	1292.08
			34	1185	1292.08
			35	1367	1294.10
			36	1489	1296.08
			37	1507	1296.06
		VIII	1	308	1284.00	Hand B uit de tekst;
			2	327	1281.01	= kruisheers hand O
			3	367	1281.08
			4	411	1282.05
			5	623	1285.10
			6	626	1285.11
			7	627	1285.11
			8	832	1289.03
			9	893	1289.12
			10	913	1290.03
			11	915	1290.04
			12	918	1290.04
			13	926	1290.05
			14	927	1290.05
			15	928	1290.05
			16	946	1290.07
			17	1221a	1293.03

[p. 41]

schrijfcentrum	siglum	hand	nr.	cg. nr.	datum	aanmerkingen
holland, grafelijke kanselarij (vervolg)	kgh		18	1224	1293.03
		IX	1	308	1284.00	Hand C van CG.
						Nr. 308
		X	1	308	1284.00	Hand D van de tekst;
			2	466	1283.03	= kruisheers hand P
			3	780	1288.03
		XI	1	308	1284.00	Hand E uit de tekst
		XII	1	308	1284.00	Hand F uit de tekst
		XIII	1	309	1280.09
		XIV	1	370	1281.09
		XV	1	401	1282.04	= kruisheers hand N
			2	630	1285.11
			3	1321	1294.04
		XVI	1	402	1282.04
			2	413	1282.05
		XVII	1	430	1282.08
		XVIII	1	628	1285.11
			2	629	1285.11
		XIX	1	824	1289.01	= kruisheers hand R
			2	1100a	1291.12
			3	1114a	1292.02
			4	1149	1292.04
			5	1225	1293.03
			6	1240	1293.05
			7	1293	1293.12
			8	1318a	1294.03
			9	1398	1295.01
			10	1416	1295.04
			11	1451	1295.09
			12	1460	1295.11
			13	1496aAA	1296.05
			14	1619	1297.07
			15	1628	1297.09
			16	1630	1297.09
			17	1632	1297.09
			18	1633	1297.10
			19	1637	1297.11
		XX	1	978	1290.12	= kruisheers hand S
			2	1338	1294.06
			3	1410	1295.03
		XXI	1	1113a	1292.01

[p. 42]

schrijfcentrum	siglum	hand	nr.	cg. nr.	datum	aanmerkingen
holland, grafelijke kanselarij (vervolg)	kgh	XXII	1	1113b	1292.02
		XXIII	1	1258	1293.06
		XXIV	1	1368	1294.10
			2	1572	1297.02
		XXV	1	1435	1295.06
		XXVI	1	1446	1295.08
			2	1464	1295.11
		XXVII	1	1608	1297.05	= kruisheers hand T
			2	1623	1297.07	Volgens kruisheer identiek met de hand van CG. Nr. 1608
			3	1631	1297.09
			4	1634b	1297.10
			5	1675	1298.04
			6	1676	1298.04
			7	1687	1298.06
			8	1688	1298.06
			9	1690	1298.06
		XXVIII	1	1625a	1297.08
			2	1696	1298.10
		XXIX	1	1729	1299.03	= kruisheers hand V, Jan van Dordrecht
			2	1763	1299.06
			3	1764	1299.06
			4	1765	1299.06
			5	1788a	1299.09
			6	1788b	1299.09
			7	1793	1299.10
			8	1798d	1299.10
			9	1801	1299.10	Volgens kruisheer zijn de handen van CG 1801 en 1806a met die van CG 1729 identiek
			10	1806a	1299.10
			11	1808	1299.11
			12	1809	1299.11
			13	1813	1299.11
			14	1873	1300.05
			15	1873a	1300.05
		XXX	1	1755	1299.05
		XXXI	1	1802	1299.10	= kruisheers hand W, Pieter van Leiden
		XXXII	1	1803	1299.10
		XXXIII	1	1826	1299.12	= kruisheers hand U
			2	1827	1299.12
			3	1828	1299.12
			4	1829	1299.12
			5	1830	1299.12

[p. 43]

schrijfcentrum	siglum	hand	nr.	cg. nr.	datum	aanmerkingen
holland, grafelijke kanselarij (vervolg)	kgh		6	1832	1299.12
			7	1833	1299.12
			8	1835	1299.12
			9	1836	1299.12
			10	1837	1299.12
			11	1842	1300.01
			12	1843	1300.01
			13	1845	1300.01
			14	1846	1300.01
			15	1847	1300.01
		XXXIV	1	1844	1300.01
		XXXV	1	1860	1300.02
		XXXVI	1	1901	1300.09
		XXXVII	1	1912	1300.11

[p. 44]

Tabel II. Lieden, li(j)den en luden bij de scribenten uit HOL en KGH

schrijfcentrum	hand	document nummer	datum	ie	i/ii/ij	u
hol	II	1	1276.04	-	-	5 ×
	V	1	1286.02	4 ×	-	-
	VIII	1	1292.02	-	-	1 ×
		2	1292.02	-	-	1x
	XIII	1	1297.07	-	4 ×	-
kgh	VII	2	1284.06	-	1 ×	-
		4	1285.11	-	1 ×	-
		8	1287.12	-	2 ×	-^15
		12	1288.03	-	-	2 ×
		15	1289.04	-	-	1 ×
		17	1289.12	-	-	1 ×
		22	1291.02	-	1 ×	-
		35	1294.10	-	-	2 ×
		37	1296.06	-	-	1 ×
	VIII	2	1281.01	5 ×	-	-
		5	1285.10	-	-	2 ×
		6	1285.11	-	-	1 ×
		15	1290.05	-	-	1 ×
	XV	3	1294.04	1 ×	-	-
	XVI	1	1282.04	-	-	1 ×
	XVIII	1	1285.11	-	-	1 ×
		2	1285.11	-	-	1 ×
	XIX	2	1291.12	1 ×	-	-
		3	1292.02	1 ×	-	-
		6	1293.05	-	-	4 ×
		7	1293.12	1 ×	-	-
		8	1294.03	2 ×	-	-
		9	1295.01	1 ×	-	-
		14	1297.07	3 ×	-	-
		16	1297.09	1 ×	-	-
		17	1297.09	7 ×	-	-
	XX	1	1290.12	-	-	1 ×
	XXI	1	1292.01	2 ×	-	-
	XXIV	2	1297.02	2 ×	-	-
	XXVI	1	1295.08	1 ×	-	-
	XXVII	3	1297.09	7 ×	-	-
		4	1297.10	1 ×	-	-
		7	1298.06	1 ×	-	-
	XXIX	1	1299.03	1 ×	-	-
		2	1299.06	1 ×	-	-
		3	1299.06	2 ×	-	-

[p. 45]

schrijfcentrum	hand	document nummer	datum	ie	i/ii/ij	u
kgh		4	1299.06	2 ×	-	-
(vervolg)		8	1299.10	1 ×	-	-
		10	1299.10	7 ×	-	3 ×
		11	1299.11	2 ×	-	-
		12	1299.11	1 ×	-	-
		13	1299.11	1 ×	-	-
		14	1300.05	-	-	1 ×
		15	1300.05	4 ×	-	1 ×
	XXXII	1	1299.10	-	-	1 ×
	XXXIII	2	1299.12	-	-	1 ×
		4	1299.12	-	-	1 ×
		7	1299.12	-	-	1 ×
		10	1299.12	-	-	1 ×
		13	1300.01	-	-	1 ×
	XXXIV	1	1300.02	-	-	1 ×
	XXXVI	1	1300.09	-	-	2 ×
	XXXVII	1	1300.11	-	-	3 ×