Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 99

[p. 217]

M.A. Schenkeveld-van der Dussen
Een nieuw gevonden bruiloftsdicht van Vondel?

In hun boekje Wilt Hooren 't Woort ('s-Gravenhage 1979), dat als toelichting diende bij een tentoonstelling over de boekdrukkerij en uitgeverij te Hoorn, hebben de auteurs R.E.O. Ekkart, J.A. Gruys en C. de Wolf de interessante suggestie gedaan dat het in 1615 anoniem gepubliceerde bruiloftsdicht voor Antonius Roscius van de hand van Vondel zou zijn. Toen ik indertijd die toewijzing las, was ik, bezig in die periode met Vondels epithalamia, zeer geboeid: het gedicht zou een welkome aanvulling op het corpus zijn. In oktober 1979 kreeg ik van de KB, waar het boekje onder nr. 853 A 104 bewaard wordt, een fotocopie toegezonden, en dat liep toen op een teleurstelling uit. Mijns inziens waren er nogal wat redenen die een toeschrijving aan Vondel uiterst dubieus maken.

Nu Bert van Selm in zijn recensie-artikel ‘Boeken gedrukt in Hoorn vóór 1701’ in jaargang 98 (1982) van dit tijdschrift speciaal op de genoemde toeschrijving attendeert die z.i. met ‘goede argumenten’ gesteund wordt, heb ik me ertoe gezet mijn contraargumenten kort op papier te zetten. Ieder voor zich hebben ze geen bewijskracht, maar in combinatie zijn ze, denk ik, voldoende om lezers in mijn teleurstelling te doen delen: het gedicht kan niet aan de Vondel-canon toegevoegd worden.

1. De vorm van het gedicht. De dichter wisselt steeds een groep (van wisselende lengte) alexandrijnen af met een strofe van een lyrisch gedicht. Die vorm heeft Vondel nooit in epithalamia gehanteerd.

2. Versstructuur. De dichter schrijft regelmatige jambische versregels met middenrust. Hij veroorlooft zich echter de volgende varianten:

[p. 218]

 

a. Was 't schoonste bouwsel van den Schepper uytghelesen

en

Om soo den oorsprongh van het klaghen af te weeren

en het vergelijkbare type

b. Ja bouwt kasteelen, en stelt landen heel in vrede

en

Assuerus, Sampson, en veel Goddelijcker helden

en

Dat ghy siet wassen en vermeeren soo uw zaet

Ik heb er de uit 1614 stammende ‘Hymnus van de Christelycke ridder’ op nagelezen: type b komt helemaal niet voor, type a één keer, maar dan heel functioneel:

O wonderbaren storm! zijn pylen nu verspilt
Terstond afstuyten op des vromen Ridders schild

(WB I, p. 457)

3. Enjambementen. De dichter van het epithalamium is daar heel zuinig mee. Op de 100 alexandrijnen vind ik er slechts twee van enige importantie:

Bootst hy dat Godlijck beeldt, dat beeldt dat na sijn wesen
Was 't schoonste bouwsel van den Schepper uytghelesen

en

Alst blinckende ghestert aen d'uytghespannen tent
Des hooghen Hemels blinckt, en ciert het firmament.

Voor het overige ontkomen de verzen niet aan de dreun die eigen is aan een voortdurend samenvallen van regeleinde en syntactische afgerondheid. Vergelijk daarmee het volgende willekeurige fragment uit de ‘Hymnus’:

Wat is uw wangeloove? is 't anders yet als kaf?
Als stopp'len hoy en stroy, 'twelck voor den heeten toren

[p. 219]

 

Van Gods rechtveerdigheyd versmilt en gaet verloren?

 

Is 't anders yet als waen en dwaesheyd ingebeeld?

 

Is niet geveynsde schijn de pop waerme' ghy speelt?

 

En wat is 's hemels God doch als een uytermaten

 

Ondraeghlijck wreed tyran, die weerdigh is te haten?

 

Veel min aenbiddens weerd: vermids hy yderman

 

Een wet stelt die hy zelf niet onderhouden kan

 

 

 

(WB I, p. 456-57)

4. Woordaccent. De dichter van het epithalamium schrijft:

Daer toe den segen dan als olijf-spruyten hoogh,
Wt 's Heeren milde kruyck vermaken sal u oogh

Tenzij hij wel een zeer krasse antimetrie (zoals die verder in het gedicht niet voorkomt, en trouwens evenmin bij Vondel na zijn allereerste gedichten) zou hebben toegepast, zou de dichter hier ólijf willen horen. In Vondels werk vind ik, althans afgaand op de citaten van het WNT, uitsluitend olíjf. In Vondels oudste bruiloftsdicht van 1605 komt het woord olijfrancken voo (WB I, p. 132). Dat gedicht kent geen regelmatige jambische alternantie. Op grond van de vers-context zou ik geneigd zijn ook daar olíjfrancken te lezen.

5. Beeldspraak. Het citaat sub 4. geeft me de gelegenheid op een ongelukkig verward beeld te wijzen, dat ik liever niet aan Vondel toegewezen zou zien. Datzelfde geldt voor het volgende:

Tot dat het van sijn lijf heb sijne ribb' ghevonden,
Die hem verbinden mach sijn langh ghedraghen wonden

Ik weet dat Michels voor Vondel en zijn tijdgenoten het verschijnsel van de ‘intellectieve beeldspraak’ heeft gesignaleerd. Hier lijkt me meer van ondoordachtheid dan van intellectieve verbeelding sprake.

6. Woordgebruik. In het epithalamium komt oprecht als substantief voor in de betekenis oprechtheid en groeybaer in de betekenis groeiende (Na dat visch, vogel, vee, bloem, loof, vrucht, kruyt en gras...in Eden groeybaer was). Zolang we niet over een woordindex op Vondels werk beschikken kan ik alleen maar vermoeden dat dit nìet Vondeliaans is. Het epithalamium gebruikt dijn in de betekenis uw

[p. 220]

(mv. op twee personen betrekking hebbend). Althans via Van Helten Vondels taal kon ik dat bij Vondel niet terugvinden.

Op vnl. stilistiche en versificatorische gronden bewijzen dat een gedicht, en zeker een traditioneel gedicht uit de zeventiende eeuw, niet aan iemand moet worden toegeschreven, kan, denk ik, nooit helemaal afdoende gebeuren. Maar mijn negatieve punten lijken me sterker dan de in Wilt Hooren 't Woort (p. 44 en 54) opgesomde positieve. Die wil ik tenslotte nog even nalopen.

Roscius was evenals Vondel doopsgezind. Akkoord. Vondel was een huisvriend van Roscius. Dat vind ik wel erg stellig uitgedrukt. Behalve het gedicht waar we het nu over hebben, is er nog één gedicht op Roscius bekend, een sonnet uit 1624 (dus van veel later) waarin de tragische dood van Roscius en zijn echtgenote bezongen wordt. Een ‘huisvriendschap’ laat zich daaruit niet aflezen, evenmin trouwens uit het feit dat Roscius' vader het diakenschap in de Doopsgezinde gemeente op zich nam toen Vondel daar in 1620 om gezondheidsredenen vanaf zag. De families zullen elkaar gekend hebben, maar dat hoeft zeker niet te betekenen dat er in 1615 maar één bruiloftsdichter in aanmerking kwam, te weten Vondel. Er liepen er toen in Amsterdam wel meer rond, meest mindere goden.

Een derde argument is dat de uitgever van het epithalamium, Dirck Pietersz, in deze periode meer werk van Vondel publiceerde. Zeker, maar ook werk van anderen. Kortom: de argumenten uit Wilt Hooren 't Woort waren zeker voldoende om een nader onderzoek naar Vondels auteurschap van het epithalamium te rechtvaardigen, maar ze zijn niet van voldoende gewicht om een negatieve uitkomst van zo'n onderzoek te ontkrachten.

Vandaar dat ik geloof dat we er vanaf moeten zien het bruiloftsgedicht op Roscius aan Vondel toe te schrijven. Voor zijn oeuvre lijkt me dat ook geen verlies.

augustus 1982

Adres van de auteur:

Herman Heijermanslaan 23

2106 ER Heemstede