Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 99

[p. 165]

A. Sassen
De oudste vindplaats van ‘u’

De datering van de oudste vindplaats van u (nom.) is in de loop van de jaren dat de herkomst van de Nederlandse aanspreekvoornaamwoorden in de belangstelling van onze taalhistorici stond steeds verder naar voren opgeschoven. In 1934 wees Heeroma 1795 als de terminus ante quem non aan (Ntg. 28, 330), in 1947-1948 wist Kloeke die grens tot in de 17e eeuw te verplaatsen, eerst naar 1677, het jaar van verschijning van Anglo-Belgica van de Schot E. Richardson, die voor het Hollands vaststelt dat ‘lately is come more into fashion u/ and uwe’, en vervolgens naar 1624, aan de hand van een uit dat jaar daterende brief van Maria van Reigersberch, waarin:

(1) u sult hoope ick een wijf hebben voor mijne wederkompste,

nadat overigens Kern al eerder (in 1929), zij het met de aantekening ‘waaraan ik voorlopig geen waarde durf hechten’, gewezen had op de volgende zin uit een brief van 1627 van dezelfde Maria van Reigersberch:

(2) Ick hoope u zijn geldt wel sonder verlies krigen sal.¹

Voorzover ik weet is er in de datering van de oudste vindplaats van u (nom.) sinds 1948 geen verandering meer gekomen: 35 jaar na Kloeke's ene bladzij in Ts. 65 is 1624 nog steeds het jaar vóór hetwelk u (nom.) niet is aangetroffen. Nu hoeft dit op zichzelf niet te verwonderen: er is na 1948 niet meer gericht gezocht of ongewild ontdekt. Maar wat wel hoogst verwonderlijk mag worden genoemd is, dat er in de uitgebreide literatuur die er sinds Vor der Hake's dissertatie van 1908 over het ontstaan van onze aanspreekvoornaamwoorden geschreven is nergens gerept wordt van een opmerkelijke plaats in een van de klassieke bronnen voor de historische grammatica van het Nederlands, die bovendien in de discussie over

1 G.G. Kloeke in Ts. 65 (1948), p. 286. De brieven van Maria van Reigersberch in de editie van H.C. Rogge (1902) op blz. 110 resp. 161.

[p. 166]

de herkomst van jij, je van het begin af aan een rol heeft gespeeld: de Nederlandsche Spellijnghe van de Gentenaar Joas Lambrecht van 1550². De bedoelde passus komt voor in het gedeelte waarin J.L. vaststelt dat de vijf vocaalletters a, e, i, o en u op hun eentje, behalve syllaben, ook woorden vormen. Van a, e en i zijn z'n voorbeelden in korte zinnetjes gebruikte interjecties, o is een ‘adverbium vocandi’ (O hear van hier boven/ staad my by) of ‘twoort van eanen waghenman/ als hy wild dat zijn perden stille staan zullen’, van de vocaalletter u geeft hij evenwel het volgende intrigerende voorbeeldzinnetje:

(3) U eist dien ic meane

daar aan toevoegend:

(4) u es hier pronomen, dats ean woord/ eanighen persoan of naam beteakenende (A VII^v).

Het voorbeeldzinnetje onder (3) kan dunkt me maar op één manier worden opgevat: als structureel identiek aan Jij bent het die ik bedoel, m.a.w. het vooropstaande u in (3) is onderwerpsvorm, gevolgd door de 3e pers. enk. is, hetgeen zoals bekend niets bijzonders is (vgl. ook sal in (2)). Hoewel hij dat elders in zijn boekje hier en daar wél doet (bv. bij het teken iou) geeft Lambrecht hier geen geografische bijzonderheden. Dat houdt niet perse in dat (3) voor Gents zou moeten doorgaan, veeleer moet aan Noordnederlands worden gedacht.

Als de gegeven interpretatie van (3) juist is - en waarom zou ze dat niet zijn - betekent dit dat de oudste vindplaats van u (nom.) andermaal, en wel met driekwart eeuw, vervroegd is. Op de vraag hoe het te verklaren is dat de geciteerde plaats uit Joas Lambrechts Nederlandsche Spellijnghe van 1550 in de literatuur over de geschiedenis van onze aanspreekvoornaamwoorden nooit eerder (eventueel kritisch) in het geding en zelfs niet teberde is gebracht, terwijl zijn vermelding van ie (= je) en ij (= ji) enkele malen bewijsmateriaal voor standpunten leverde, heb ik geen bevredigend antwoord.

april 1983

Adres van de auteur:

Rijksstraatweg 7

9752 AA Haren

2 De volledige titel luidt: Nederlandsche Spellijnghe uutghesteld by vraghe ende antwoorde duer Joas Lambrecht, lettersteker, tot onderwijs der jonghers voor haar earste beghin. Er is van het boekje maar één exemplaar bewaard (in Gent). In 1882 is het in facsimile herdrukt door de Maatschappij der Vlaamsche Bibliophilen voor de leden; van de 200 in de handel gebrachte genummerde afdrukken bevindt zich no. 197 in de UB te Groningen. Voor zijn rol in de bedoelde discussie zie bv. J.W. Muller in Ts. 45 (1926), p. 101 en A.A. Verdenius, Studies over zeventiende eeuws (1946), p. 170, 200.