Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 99 (1983)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 99

(1983)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

W.L. Braekman
Aantekeningen bij de uitgave van de Mnl. Albucasis-fragmenten

Onlangs heeft Brigitte Kusche de aandacht gevestigd op een belangrijk tekstfragment uit de Chirurgie van de bekende Arabische arts Albucasis1. Het is een merkwaardige getuigenis voor het feit dat deze Chirurgie in de middeleeuwse Nederlanden niet zo onbekend is geweest als tot op heden, bij gebrek aan enige tekstoverlevering, algemeen werd aangenomen.

Deze unieke tekst werd door de auteur van de bedoelde bijdrage aangetroffen in Ms. med. 798 van de Staats- und Universitätsbibliothek in Hamburg. Dit handschrift bestaat uit drie delen en het derde deel - de eerste twee zijn in het Latijn - bevat een Mnl. traktaat over gynecologie, getiteld: Alberti liber de secretis mulierum. De folio's hiervan zijn blijkbaar door elkaar gehaald, wat verklaart dat gedeelten van de door Kusche uitgegeven fragmenten van Albucasis verspreid voorkomen in een traktaat dat overigens tot een heel andere traditie behoort. De fragmenten uit Albucasis komen in het manuscript voor op fols. 84r-85r, fol. 240, 243-49, 85r-v en op fol. 242.

Deze Albucasis-fragmenten kunnen ‘uit het Vlaamse dialektgebied’ stammen2 en werden wellicht gecopieerd uit een ouder Mnl. handschrift dat zelf op een Latijnse vertaling van Albucasis zou steunen.

De tekst is natuurlijk een heel belangrijke aanwinst voor de geschiedenis van de geneeskunde in de middeleeuwse Nederlanden, maar ook taalkundig en lexicologisch vertoont hij enkele zeer interessante aspecten. De tekstuitgave en de interpretatie zijn echter jammer genoeg verre van feilloos en het is de bedoeling van de hiernavolgende beschouwingen dit aan te tonen.

Lexicologisch en historisch heel belangrijk is het woord hooftmoeder dat in Ms. 798 steeds wordt gebruikt met als betekenis: vroed-

vrouw. Hierover schrijft Kusche terecht dat het in deze betekenis in het Mnl. tot op heden niet geattesteerd was3. In een ander hs. met gynecologisch-obstetrische inhoud4 komt hooftmoeder een enkele maal voor: ‘ende doet voort soe die hooftmoeder leert’. Hierbij oppert Kusche de mening: ‘Hier kan het woord naar de Trotula verwijzen’5. Deze Trotula was een beroemde, maar mysterieuze vrouwelijke arts die tot de bekende medische school van Salerno behoorde. Op haar naam staan twee werken, de Trotula major en de T-minor, maar het is duidelijk dat met het woord hooftmoeder in dit andere Ms. niet naar Trotula wordt verwezen, maar dat het woord er precies dezelfde betekenis heeft als in het Hamburgse hs. met de Albucasis-fragmenten.

De verklaring die Kusche voor het eerste deel van de samenstelling hooft-moeder suggereert, is etymologisch of semantisch. Bij de etymologische verklaring denkt zij aan verwantschap tussen hoofd en heffen, wat leidt tot het besluit: ‘Hooftmoeder zou dan m.i. een variant van Mnl. heve-, Mnd. hevemoeder (Mhd. hebamme) kunnen zijn’. Aan deze verklaring kunnen we - in het licht van wat hierna volgt - zonder meer voorbijgaan.

Bij de semantische benadering zoekt zij hoofd te verklaren uit de betekenis ‘meerdere’. In deze betekenis komt het woord inderdaad veelvuldig in het Mnl. (en ook in het hedendaags Nederlands) voor. Hoofd betekent inderdaad ‘meerdere in rang’. Kusche verwijst hierbij naar het woord obfrau dat volgens Jacob Grimm in een Augsburgse ‘Hebammenverordnung’ voorkomt; over deze obfrau wordt hierin gezegd dat ‘die obfrauen zur obsicht und direcktion über die hebammen’ aangesteld werden.

Ik ben ervan overtuigd dat de semantische interpretatie van hooft-moeder de juiste is en wel op grond van de volgende argumenten:

1. Bij P. Diepgen leest men over de Hebammen het volgende6:

Die Hebammen...traten zunächst als Lehrmägde in den Dienst einer älteren Hebamme und praktizierten dann selbständig. Nachdem sich ursprünglich Honoratiorenfrauen der Städte durch Fragen von ihrem können überzeugt hatten, wurden am Ausgang des Mittelalters regelrechte Prüfungen eingeführt, welche die Stadtärzte abhielten. Jetzt stellten die Städte auch beamtete Hebammen an und regel-

ten ihre Dienst- und Einkommen-verhältnisse durch besondere Ordnungen.

Dezelfde situatie bestond ook in de Vlaamse steden zoals uit verordeningen blijkt. Mannelijke gezworen chirurgijnen erkenden hier ‘gezworen’ vroedvrouwen. Men maakte hierbij ook onderscheid tussen de opper- of principale vroedvrouwen en die welke in de leer waren of een erkende vroedvrouw in haar beroep behulpzaam waren7. Ook was het dikwijls zo dat deze beëdigde vroedvrouwen hun eigen dochter(s) als leermeisje(s) hadden, die dan later het beroep van hun moeder zelfstandig voortzetten, zoals ook Jan Yperman zijn zoon als leerjongen in het vak opgeleid heeft.

Uit het voorgaande blijkt dat er bij de vroedvrouwen een onderscheid werd gemaakt tussen hen die na ‘Prüfungen’ als gediplomeerde vroedvrouw kunnen aangezien worden en hen die als leermeisjes of helpsters bij hen in de leer waren. De hoofdmoeder is dus wel degelijk de hoogste in rang t.o.v. de assistent-vroedvrouwen.

 

2. Bij het iconografisch materiaal dat uit de middeleeuwen en de zestiende eeuw bewaard is, zijn enkele miniaturen en houtsneden voorhanden waarop de bevalling wordt uitgebeeld. Hieruit blijkt dat bij de bevalling steeds ten minste twee, gewoonlijk zelfs drie vrouwen de barende moeder bijstaan. Eén van deze is steeds gezeten op een laag stoeltje of knielt tussen de opengespreide benen van de barende moeder en ‘haalt’ het kind. De andere vrouw, of de twee andere vrouwen kijkt/kijken toe. De neerzittende vrouw is de hoofdmoeder, de eigenlijke vroedvrouw. Zij alleen immers mocht de geslachtsdelen van de barende aanraken. Dit wordt bevestigd door P. Diepgen: ‘Die Betastung der weiblichen Genitalien war sozusagen ausschliesslich den Hebammen überlassen’8.

Een eerste afbeelding komt voor in een Frans handschrift uit de veertiende eeuw9. Zoals men op de reproduktie kan zien helpt de knielende vroedvrouw, de hooftmoeder, de barende vrouw die op een speciale kraamstoel gezeten is, het kind ter wereld brengen, terwijl een andere vrouw, de leerling-vroedvrouw, aandachtig toekijkt.



illustratie



illustratie



illustratie



illustratie

Dit is eveneens het geval op de bekende houtsnede uit Eugen Rösslins Der Swangern Frawen und Herbammens Rosegarten (1513). Zie de afbeelding hierbij10. Hier zit de vroedvrouw op een laag stoeltje.

Een ook sterk overeenstemmende voorstelling is de houtsnede die voorkomt in Jacob Rueffs Ein schön lustig Trostbüchle van 1554 (zie de reproduktie)11. Hier zit de eigenlijke vroedvrouw ook op een stoeltje voor de barende moeder, maar hier zijn er twee assistenten aanwezig.

Dit laatste is ook het geval op Joost Ammans houtsnede van 155412 waar de eigenlijke vroedvrouw, de hoofdmoeder, eveneens op een laag stoeltje tussen de benen van de aanstaande moeder heeft plaatsgenomen (cf. de reproduktie).

 

3. Merkwaardig genoeg - Kusche heeft dit blijkbaar niet opgemerkt - vindt deze interpretatie van hooft-moeder ook in het door haar uitgegeven fragment van Albucasis' Chirurgie zelf een stevige steun.

In rr. 30-41 van haar uitgave leest men het volgende13:

Dan moet ghy dat wijff doen sitten op een sitten met twee sittene an thooft. Ende helden14 haer ouer haer rugghe ende trecke hare voete vergaderende al na den buucke...Dat (lees: Dan) moet die hooftmoeder siin ter rechter sijde sittende...

Bij de woorden: doen sitten op een sitten met twee sittene an thooft wordt als kommentaar gegeven: ‘een rustbank of stoel met twee zitplaatsen’15. Hoe Kusche zich dat precies voorstelt is mij een raadsel! In alle geval blijkt ze deze passage niet begrepen te hebben. Wat bedoeld wordt, is dat men de vrouw op een speciaal voor barende vrouwen ontworpen stoel laat neerzitten16 (doen sitten op een sitten). Deze welbekende baarstoel (sitten) heeft een van voor opengewerkte zit, zodat de dijen alleen op de twee zijkanten rusten en de vroedvrouw gemakkelijk de vrucht kan bereiken (zie de afbeelding hierna). De twee helpsters, leerling-vroedvrouwen, gaan plaats nemen de ene links, de andere rechts van het hoofd van de barende vrouw: met twee[helpsters] sitten(d)e an thooft. De hooftmoeder neemt plaats met haar aangezicht naar de barende vrouw, aan haar rechterdij.



illustratie

Zoals op de iconografische voorstellingen zijn er hier dus ook drie vrouwen behulpzaam, de hooftmoeder en twee assistenten. Ook de respectieve posities die ze innemen tegenover de vrouw die op de baarstoel heeft plaatsgenomen, zijn dezelfde.

De aanwezigheid van drie helpers bij de bevalling wordt trouwens nogmaals, ten overvloede, bevestigd door een andere passage uit Kusches tekst. In rr. 97-103 staat immers te lezen17:

...soe sal die hooftmoeder dat wijff legghen op een bedde metten aensichte op waert...ende een ander houde die knien opwaert. Ende noch een ander houde beede die zijde...

Weer wordt de hoofdrol gespeeld door de hooftmoeder, de twee leerlingen of assistenten (een ander...Ende noch een ander) houden de vrouw intussen alleen maar stevig vast.

Besluit: zowel om semantische als om iconografische redenen, maar vooral wegens de bewijsplaats binnen de eigen tekst zelf staat het vast dat hooftmoeder hier de ‘gediplomeerde’ vroedvrouw, het hoofd van de leerling-vroedvrouwen, aanduidt die bij de bevalling zelf het nauwst betrokken is.

 

In r. 44 van haar uitgave geeft Kusche bij ‘den mont’ van de matrice als verklaring dat hier ‘wel de uitwendige baarmoedermond

bedoeld (is)’18. Uit haar tekst blijkt dat het bestaan van twee monden inderdaad reeds bekend was. Dit wordt trouwens bevestigd door het aan Kusche onbekend gebleven Mnl. traktaat: Der Mannen ende Vrouwen Heimelijcheit uit de vijftiende eeuw. Hiernaar had Kusche kunnen verwijzen19, want daar staat:

 
Matrix heeft monde twee
 
Buten ende binnen, ende noch mee;
 
Die butenste altoes open es,
 
Ende heet der matricen hals dor des
 
Bedi dat vor men heet vulva
 
Es der matricen dore, alsict versta,
 
Ende die binnenste mont daeraf alsoe
 
Slut onderwilen vaste toe
 
Ende ondertiden eist open mede
 
enz. (vv. 1620-28).

Besteden we nu even aandacht aan de volgende passage (rr. 232-35)20:

Ende...gheualter (d.i. in de matrice, de baarmoeder) vloyinghe van bloede, dat gaet in scinende water ende doeter voert toe dinghen die stoppen.

Dit is dan de vertaling van: si accidat fluxus sanguinis tunc descendat in aquis stipticis et administra reliquam curationem. Bij de woorden: dat gaet in scinende water merkt Kusche op: ‘m.i. foutieve vertaling; bedoeld is 'dan gaat in de vloet stoppend water...; seinende foutief (?) voor stipticis’.

Dat het woord dat gebruikt wordt, waar men in feite dan dient te lezen, komt in Kusches tekst nog op vijf andere plaatsen voor21; dat dit ook hier het geval is, heeft ze echter niet gezien. Het woord scinende in scinende water, Lat. aquis stipticis is geen fout van de scribent, maar een transcriptiefout van Kusche: men leze met het Hs. stiuende water, d.w.z. (vloed)stoppend, stelpend water (zie Mnl. Wdb., s.v. stiven).

Hoe een bad van stiuende water bereid werd, leest men in de Trotula major, het bekende middeleeuws gynecologisch handboek22:

A profitable bathe for this syknesse (d.i. yf ther come grete plenty of blode) & also for the fluxe: Take a good quantite of iren with water & the fyfthe parte therof stronge vineger & sethe therin the rynde of the blak plomtre...But sethe alle these thingis in water tyl that water be blak and thyk, and lete wrappe the man other the woman in a shete & sytte in that bath...

De tekst van de Albucasisfragmenten is hier en daar duidelijk corrupt. Dit blijkt ook uit het feit dat de beschrijving van de pers tweemaal herhaald wordt, zij het dan gedeeltelijk.

Een eerste, uitvoerige, beschrijving (A) komt voor op pagina 24823 (rr. 273-295) en een tweede, erg fragmentaire (B), op pag. 247 (rr. 265-272) onderaan. Daar ook de volgorde van de bladen in het Hamburgse handschrift door elkaar is gehaald24, volgt nu in het Hs. pag. 247 op 248.

Beide beschrijvingen (A en B) verwijzen naar één en dezelfde afbeelding van dit gynecologisch instrument25. Plaatsen we beide beschrijvingen even naast elkaar, na collationering van Kusches transcriptie met het handschrift, en met toevoeging van leestekens die de betekenis verduidelijken:

A B
Ende sal dese vorme siin van houte ebenus of bruscus(a), die twee vijse nagel (b) wesende subtijlre (c) dan die twee houte daer sij doer gaen, gheeffent dat (d) bij den ende, die welke twee houten roc[k]en (e) die breette van .ij. vingheren breet, ende die cante eene vinghere breet, ende die ligghende (f) ghelijc eene groote palme. Ende in die middel, daer die twee houten siin: twee dagghen vanden ghescachte (g) vanden (h) houte, die vast ghemaect moeten siin, in elc een deel, ende van desen twee dagghen moet die lencte siin meer dan een half palme. Ende die breede van twee vingheren of luttel meer. / / Ende dit instrument daer (i) hier na volghet, [is] (j) aldus ghemaect van houte ebenus of bruscus (k) nader ghelijcker vander tanghe in haer ende (l)
  twee dagghe[n] (m).........lanc ende een palme, die borderen (n) .ij. vingheren, ghescepen na der vormen die ghij siet staen an dander sijden./ /

Aantekeningen bij dit tekstgedeelte:

 

(a)Kusche leest brustus en verwijst naar de Lat. tekst, waar buxi staat. Ze beschouwt brustus als een ‘schriffout’ (sic). Men leze echter bruscus, een woord dat in het middeleeuws Latijn veelvuldig voorkomt als een van de namen die aan muisdoorn (Ruscus acculeatus L.) of aan (Saxifraga granulata L.) gegeven werden26. De scribent heeft blijkbaar lignobuxi met muisdoorn (bruscus) verward.
(b)Kusche leest, ten onrechte, vijss naghel. Bedoeld zijn de twee vertikale houten stokken waarin schroefdraad getrokken is en die daardoor op de tekening er wat wollig uitzien, alsof ze met garen omwonden zijn. Dit zal verder nog van belang blijken te zijn.
(c)subtijlre: betekent hier: dunner, wat kleiner van diameter, zodanig dat de vijse nagel kan draaien.
(d)gheeffent dat: Kusche stelt, m.i. terecht, voor dan te lezen i.pl. van dat; geeffent: effen, glad gemaakt.
(e)houten roc[k]en: Kusche leest houten w(...), maar het Hs. heeft rocke met op de laatste letter het afkortingsteken voor n. Het lijkt zeer waarschijnlijk dat de scribent in zijn bron rocken vond maar de k niet kon lezen, het woord niet herkende, en daarom de ruimte voor één letter openliet. Bedoeld is het woord rocken zoals dat in spin-rocken bewaard is; dit is de houten staaf waaromheen het spingaren gewonden werd (cf. Mnl. Wdb. s.v. spin-rocke). Wellicht heeft het reeds hierboven bij (b) vermelde wollig uitzicht van de houten staaf mede tot deze alleszins interessante benaming bijgedragen.
(f)die ligghende: Kusche27 oordeelt dat ligghende ‘korrupt (is) voor dialektvoorm (sic) linghede: lengte’. Dit is onjuist. De aanduiding die ligghende betekent hier het liggende, d.w.z. horizontale, vlak van de houten rocken, in tegenstelling tot die breette en die cante. Het hele zinstuk betekent dan: de (maat van de) horizontaal liggende zijde is een grote palm (breedte).
(g)ghescachte: Kusche beschouwt deze lezing als corrupt en denkt aan geslachte: soort. Deze emendering geeft wel een zin die ech-
ter weinig bevredigend is. Het woord gescachte is m.i. correct. Het is dan een nevenvorm van schacht: ‘ronde massieve houten...staak of stang’ (Mnl. Wdb.). De zin betekent dan: twee ‘dagghen’ die uitsteken uit de schacht van de van draad voorziene houten vertikale staafjes.
(h)vanden: hierna staat in het Hs. houde doorstreept, zoals bij Kusche wordt aangegeven.
(i)daer: met de voetnotennummering is er wat mis gelopen: niet alleen onbreekt voetnoot 157, maar ook noot 161a is niet in de tekst terug te vinden en noot 161 in de tekst ontbreekt weer in de voetnoten. Deze noot 161 staat bij daer en het zal wel Kusches bedoeling geweest zijn hierbij aan te tekenen dat daer hier als dat moet gelezen worden.
(j)In het Hs. volgt echter geen tekening. Het ‘instrument’ waarvan in deze zin sprake is, komt immers op ‘dander sijden’ voor (zie einde van citaat B). Het door mij ingelaste [is] werd blijkbaar door de scribent overgeslagen.
(k)bruscus: ook hier leest Kusche weer brustus, ten onrechte echter. Zie hierboven bij aantekening (a).
(l)De verwijzing naar het uiteinde (haer ende) van de tang (cf. Bijlage II, a bij Kusche) doelt op de gekartelde binnenrand die herinnert aan de van draad voorziene vertikale stokken van de pers. Na ende zal wel een heel stuk tekst overgeslagen zijn (vgl. A. versie).
(m)Het Hs. heeft dagghe maar uit de kontekst kan men opmaken dat de scribent wel het afkortingsteken voor n zal vergeten zijn; vandaar mijn emendering tot dagghe[n]. Terecht merkt Kusche op (voetnoot 164): ‘Naar het schijnt zijn hier een of meer regels weggevallen’. Ze verwijst naar de Latijnse tekst longitudo omnis additamenti ex eis est quasi palmus, maar ook de A-versie wijst in dezelfde richting.
Als er na dagghen een stuk tekst door de scribent werd overgeslagen, is er geen enkele reden om - zoals Kusche nochtans beweert - aan te nemen dat dagghen hier - en alléén op deze plaats - een maat (welke?) zou aangeven. Het woord heeft hier wel dezelfde betekenis die het ook overal elders in de tekst heeft.
(n)Bij borderen tekent Kusche met de nodige omzichtigheid aan28: ‘border (bort): plank; hier mischien als synoniem van dagghen’. Dit is inderdaad mogelijk, maar toch noopt de vergelijking met de A-versie tot nog grotere aarzeling: uit die vergelijking krijgt men immers de indruk dat borderen wel eens corrupt zou kunnen zijn voor breede: A-versie: die breede van twee ringheren; B-versie: die borderen .ij. vingheren! Mijns inziens dient men te lezen: boorden, d.w.z. de breedte van de ‘dagghen’ en, bij uitbreiding, de dagghen zelf.

 

Tot zover deze kanttekeningen bij de beschrijving van de pers. Met opzet werd tot nu toe geen commentaar gegeven bij het woord dagghe dat in deze beschrijving driemaal voorkomt.

Deze benaming wordt er telkens gebruikt29 als vertaling van Lat. additamentum, lett. bijgevoegd stuk, aanhangsel. In deze betekenis, zo voegt Kusche aan haar verklaring toe, is het woord ‘tot nu toe in het Middelnederlands niet geattesteerd en het moderne Nederlands kent evenmin deze betekenis’30.

Zoals we reeds hierboven hebben vermeld, komt het woord in de Albucasis-fragmenten voor bij de beschrijving van de pers, het toestel waarmee de opening van de vagina werd verwijd, of, om het met de tekst te zeggen, ‘daermen mede die matrice open doet’ (r. 264).

Dagghe wordt op de tekening van de pers in het Hamburgs handschrift genoemd en misschien wordt ook border eenmaal als synoniem gebruikt31.

Ten einde een duidelijk visueel beeld te geven van deze dagghen, wordt hierna de pentekening van de pers gereproduceerd, zoals die voorkomt in de Latijnse vertaling door Gerardus van Cremona van de Chirurgie van Albucasis (Bibliothèque nationale, Parijs, Ms. lat. 7127, fol. 31bis).

Deze tekening uit het veertiende-eeuws Latijnse handschrift, vertoont sterke gelijkenis met die welke voorkomt in het Mnl. Hamburgse handschrift32, maar benamingen van onderdelen komen hier niet voor.



illustratie

De vorm van de dagghen, de twee kleine, horizontale plankjes in het midden is licht verschillend van de voorstelling bij Kusche: in het Latijnse hs. zijn de plaatjes op het einde afgerond, in het Hamburgse hs. is dat niet het geval.

De taalkundige verklaring die Kusche van dagghe geeft33 kan moeilijk bevredigend genoemd worden. Ze vindt bij Verwijs en Verdam, bij Kiliaen en bij Van Dake alleen de betekenis degen, dagger. Bij Vankeirsbilck in zijn Ambacht van de Timmerman34 heeft ze het woord dag gevonden als benaming voor de ‘opening tussen venster- of deurkozijn’. Dit laatste is natuurlijk hetzelfde woord dat in samenstellingen nu nog in courant gebruik is: dagopening, dagmaat van een lijst, enz., maar men ziet niet in welk verband dit met de houten latjes van de pers kan staan.

Voor de verklaring van dagghe in de betekenis van ‘lat’ is de vorm van het houten plankje van groot belang. Op de nogal slordige tekening van de pers, zoals die voorkomt in het Hamburgse handschrift, zien de dagghen eruit als rechthoekige stukjes. In het Parijse handschrift zijn de hoeken echter, zoals reeds gezegd, afgerond. Het lijkt aannemelijk dat de rechthoekige vorm die de latjes hebben in het Hamburgse handschrift in feite naar binnen toe wat schuin loopt en de vorm van een afgeknotte driehoek benadert.

Aan het Mnl. woord dagge, wordt bij Verdam inderdaad alleen de betekenis ‘korte degen’, ‘dagger’, gegeven. Deze korte degen is een soort dolk die heel breed is aan het hecht en vlug op een punt uitloopt35. Als men de punt hiervan wegdenkt, krijgen we een vorm

die sterk aan die van de houten latjes van de pers herinnert. Het verband van dagghe met het wapen dat ook dagge of dagger genoemd werd is dus niet uitgesloten. Toch blijft de vraag hoe lat en de eenmaal voorkomende synoniem border, d.i. boord, dan moeten worden verklaard.

Nu blijkt dat in het Middelengels dagge, naast de hierboven vermelde betekenis, ook nog een tweede heeft. Bij Kurath en Kuhn lezen we s.v. dagge36:

1. (a) ornamental points or incisions on the edges of a garment;
  (b) fig. adornment, embellishment.
2. a shred, tag, or strip (as of cloth or leather).

Als vindplaatsen halen ze voor betekenis 1(a)o.m. aan: ‘Hir clokys also wer daggyd & leyd with dyuers colours betwen the daggys...’, en voor de tweede betekenis: ‘highe shoos, knopped with dagges, That frouncen lyke a quaile pipe’.

Uit deze citaten blijkt dat dagghen zoveel betekent als uitsnijding, karteling of gekartelde boord. Klederen met dergelijke uitgesneden randen vinden we in de Boergondische tijd afgebeeld. Op de prenten naar Pieter Breugel de Oude b.v. komen verscheidene persona-

illustratie

ges voor waarvan de klederen dagghen vertonen37, hetzij aan de hals of de lenden of op beide plaatsen samen. Ze zijn soms driehoekig maar meestal lat-vorming met afgerond uiteinde, precies dezelfde vorm die de dagghen op de voorstelling van de pers in het Parijs handschrift hebben. De illustratie op p. 37 moge hier volstaan; het is een vergroot detail uit de prent bekend als ‘Elck’ of ‘Nemo’38.

Het is duidelijk dat de plankjes van de pers ‘dagghen’ genoemd werden wegens hun vormgelijkenis met de uitsnijdingen, kartelingen of franjes die toen vooral op kledingstukken of schoeisel werden aangebracht.

Dat het woord reeds van oudsher in deze of een sterk gelijkende betekenis gebruikt werd, moge tenslotte ook blijken uit de naam van de Austrasische koning Dagobert (7e eeuw), een samenstelling (dago-bert) die zoveel betekent als puntige of uitgerafelde baard.

 

Adres van de auteur:

Universitaire Faculteiten

Sint - Aloysius

Vrijheidslaan 17

B-1080 Brussel


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs