Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 98 (1982)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 98

(1982)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

J.C. Arens
Uit oude woordenboeken

1. Vlaams in een (Gents?) Catholicon
(Oxf., Bodl., D'Orv. 44)

De Dominicaan Johannes van Genua (Januensis) uit het geslacht De Balbis voltooide in 1286 zijn (Prosodia vel) Catholicon, een vijfdelige spraakkunstige summa; het vijfde overgrote deel ervan wordt gevormd door een uitgebreid, strikt alfabetisch geordend latijns-latijns Woordenboek. Dit werk heeft ook nog na 1500 een grote verspreiding gekend in heel het avondland, zo in de oorspronkelijke vȯrm als in bewerkingen, inkortende, uitbreidende, soms met min of meer stelselmatige vertaling van trefwoorden in de tongval van de bewerker. Er is een Kleefse bewerking uit de vijftiende eeuw in de latijns-teutonicale helft van de Teuthonista.

Van een Vlaamse (misschien Gentse) bewerking van het Catholicon is alleen een eerste stuk (tot stand gekomen en/of) bewaard gebleven: Oxford, Bodley, D'Orville 44. Dit handschrift uit de vijftiende eeuw (hierna met O aangeduid) biedt de vier eerste delen en van het woordenboek de letters A tot H. De vier eerste delen en de letters A en B zijn geschreven door een De Campo (Van der Velde, dgl.), de letter C is van een tweede, de volgende letters weer van een andere hand. Voor bijzonderheden over dit handschrift, welwillend verschaft door Dr B. Barker-Benfield, zie aanhangsel 1.

O biedt in de eerste vier delen maar enkele korte verduidelijkingen in de landtaal. In het woordenboek daarentegen komt veel Vlaams voor zowel in de oorspronkelijke stof van het Catholicon als in de talrijke inschuifsels, waaronder veel nieuwe trefwoorden en verklaringen. De samenflansing van de oorspronkelijke en van de aanvullende bestanddelen heeft niet zelden tot herhalingen geleid en tot kortsluitingen. Er zijn enkele verwijzingen naar het Frans.

Heel wat van het ingelaste materiaal in O wordt zelfs nu wel in bewaarde lexicale geschriften van de middeleeuwen aangetroffen. Als van dergelijke geschriften minder verloren was gegaan, als er alsnog meer van zou worden opgedolven, zou waarschijnlijk veel van wat nu enkel in O gevonden wordt gemeengoed blijken.

Hieronder volgen enige snippers uit O tot staving en verduidelijking van het beweerde. Voor Gent zie op dyanicus en equirium, voor het Frans op bria, encenia en hastiludior. De vlaamsheid van de landtaal kan blijken uit aanhalingen uit Kiliaan; sommige van de aangehaalde woorden worden in Kiliaan met ‘oud’ bestempeld. Dr. F. Claes S.J., voor ‘vetus’ woorden de vraagbaak bij uitstek, is zo vriendelijk geweest op grond van een voorlopige lijst (die niet samenvalt met de hier gebodene) zijn voorlopig standpunt mee te delen.

‘Ondanks punten van overeenkomst heb ik toch geen overtuigend bewijs van beïnvloeding [te weten van Kiliaans Etymologicum door O] kunnen vinden.
Toch kunnen de verscheidene hier aangetroffen aanduidingen vetus en fland. (of beide samen) op een met dit woordenboek verwante bron wijzen (indien het niet dit woordenboek zelf is; dit wil ik niet helemaal uitsluiten!). In elk geval wijzen de vele aanduidingen fland. die Kiliaan bij woorden uit dit woordenboek plaatst, op het “Vlaams” karakter ervan.
Tussen het “Vlaamse” Naembouck (Gent, 1562) van Lambrecht en dit woordenboek heb ik geen speciale punten van overeenkomst kunnen vinden.’
(Dr. F. Claes S.J., 10 mei 1979)

Voor het merendeel der woordenboeken waarnaar verwezen wordt - A(ntwerpen Pl.M. 97), B(ernense), C(opiosus), Cu(yck), fragment Beets, fragment Den Haag, H(arlemense), T(revirense) - raadplege men P.G.J. van Sterkenburg, Het Glossarium Harlemense, diss. Nijmegen 1975. M(arburgense) is U.B. Marburg a/d Lahn Hs 363 f. 1r-73r, Ma is id. f. 73v-88v; Bo is Rome, Vat., Burgh. 204 f. 2vb-13vb (f. 7vb Gariophilus. li. teutonice groffels naghel wijst op herkomst uit de lage landen, zie Van Sterkenburg, a.w. p. 235/7). Voor dit handschrift en voor Burgh. 200 fr. 10r-12r (een Nederlandse Olla patella) zie Anneliese Maier, Codices Burghesiani, Roma 1952.

10ra oggannire sonus vulpium scilicet Jancken
37vb liquamen dat men smeldt
53vb binarius van tween als tweewerften 1. dat es C.
100va extimo ic louene vel prisene
125ra abacus ...vel (× acus) est calamistrum scilicet
  scheedelpriem...
125va abatis pagye
126va abies abeel ( = A; albeel C)
130vb accidiari verdrieten ( = H B) vel ( × auxiliari) hulpen
135va adiutorium hulpe et adiutorium ( × auditorium) est locus vbi
  audiuntur diuersa et consistorium est idem.
138ra affectus jonste (onste A; uneste H 182)
  Kil.: ionste. Fland. j. gunste.
139rb agilis doende vel vorderich
140vb Agripinus. a. um j. vinum coloniense vel renense.
  Vgl. Glosa notabilis [op Alexand. de Villadei,
  Vgl. Glosa notabilis [op Alexand. de Villadei,
  Doctrinale, prima pars] s.l. 1485 (GW 1139) p.
  269 ad vs. 735/6: sic vinum agrippinum est
  vinum rhenense.
141ra alare brachia verrecken vel rancbreken
141vb albugo tdwitte van den eye of tdpellekin vp de oghen
142va alga zeebiese vel vlotgars...vreese in mare
144ra alleciarius harengier vel harincman
  Vgl. heringher Cu
146rb altea esch ( = A C)
147ra aluear vel alueur biebuuc
  Zie F. Claes, TNTL 97 = 1981, p. 13.
147va amarusca meyde vel appel
148va ambulatrum porticus gescheept
148va ambulatorium gaen van wandelinghen...vel porticus
  ghescheept
  Vgl. Kil.: Ghe-schop Fland. j. paruijs/poortael.
151va amphibelous est bellicosus
  amphibeleus est bellicosus Bo 3va
154rb angelica acoleye
155rb anguilla palinc
162va appendicium onderlaet (ōd'laet) of dat yewers an hangt
162va apheduo appendicium quod adheret magne domui.
  scilicet vlaet vel parua mansiuncula
  Vgl. Kil.: Vlaet. vetus. Appendix domus;
 appendix een vlaet van enen huyse een
 aenhangh.

166ra appenditum ti uel mate (appe <n> dicium mate H 453) vel illud
  appendicium tij lignum quod pendit scilicet dat an den roeyere hangt
  Vgl. appendicium dat anderwerue wert anghehanen M 5ra
165vb apparitor amman vel vorstere vel seriant
168ra arbiter judex vel consiliator vel vindere vel rechtere
  Vgl. Kil.: vinder. Fland. Iuratus opificiorum collegij. (segghere A C)
170rb ardea heygher = H C enz.
170va ardena brandere
  andena brantrede C
171ra arga stierman
  Uit argonauta = nauta, d.i. rector, van het schip Argo?
171ra argilla cleem
  Vgl. Kil.: kleem. Fland. Holl. j. leem. Argilla.
172ra aries ...instrumentum bellicum scilicet Rabaut
  Vgl. Kil.: rabaudeken/vogheler. vetus. Fland. Balistae siue tormenti bellici genus...Frossardus gallicè ribaudequin vocat.
173va armilla armlappe
174va arpentum ghemet lands
  Vgl. Kil.: Ghe-met. vetus. Modus, mensura. ghe-met landts. Triens: tertia pars iugeri, Brabant. & tres quadrantes iugeri, Fland.
179ra assura voorcoop
180va asura voorcoop
187va babbarizare est corrupte loqui
  = fragment Den Haag; bapbarzare corrupte loqui Bo 4rb
187va bappere j. stulte loqui
  = fragment Den Haag en Bo 4rb
189va bambis est harena
  = fragment Den Haag en Bo 4rb
191va barrigine sunt peregrini
  barrigene sunt peregrini fragm. Den Haag
192rb barridus ...vel est extrema pars plante vel extrema pars plante fragment Beets
192vb basiliscus cokentrys
  Vgl. Kil.: kocketrijs. Basiliscus.
193ra baxia est calx
  = fragment Den Haag

193vb bellicosus striachtich (stridechtich C) oorloochs volc oerlochsvolc fragment Beets
200rb boletus crassitudo terre = H 822
200rb bolicus crassitudo terre vel caparudel
  Lees met C campernoel.
200va bombicinum contoen (of coutoen)
201va braci[n]ale aermlap vel aemborst
201va brancia cake van den vissche vel guttur piscis
201vb bria ...et bria dicitur terra hic fiunt de consuetudine boni pingues casei.
  Een aantal handschriften van het Catholicon vertoont op bria een opmerkelijke aanvulling, te weten een vroege, zo niet de vroegste vermelding (in een woordenboek) van Bria (Brie ten oosten van Parijs) als ‘zeker land waar goede kazen gemaakt worden’ (quedam terra ubi fiunt boni casei). In de meeste handschriften met deze aanvulling (die ongetwijfeld van Parijse herkomst is of door herinneringen aan Parijs ingegeven) staat ubi, maar in tenminste twee franse handschriften uit de veertiende eeuw staat, zoals in O, hic: London, Br. Lib., Add. 15 279 (Parijs, Cisterciënsers, 1358-1360) en ibd. Stowe 981 (Frankrijk, eind veertiende eeuw).
202rb bubalus wilde osse.
  Vgl. bosch osse velt osse, bubala bosch coe vel welde coe C; boschosse veltosse A; wolt osse M 9va, wolt vertaling van silvestris; voor zee osse H 843 zie beneden op calamitas.
202va bubo jupe vle
  Vgl. Kil.: Juyper/iuper. vetus. Hubris: species auis nocturnae.
202vb buccella clein mondeuullekin vel cake buffe
202vb bucca bufkin
202vb buciculum bottaelgikin
  ‘Zou i.v. buciculum soms niet gedacht kunnen worden aan Bottel, buttel. sicamb. en bottel-boom. sicamb. vetus. bij Kiliaan? Beide woorden staan ook in de Teuthonista, waaruit Kiliaan ze blijkbaar met de vermelding sicamb. heeft overgenomen.’ (F. Claes, brief 10 mei 1979) Buciculus eyn boken telghe M 9va.
204vb buxus berc

205va cadauer croynge
  Vgl. Kil.: kroonge. j. karonie. Cadaver
206va calamitas zweewite
  Lees z (afkortingsteken voor est) weewite ( = C enz.). Lees zo ook H 843 voor zee osse z = est ee<n> osse; vgl. en osse T.
207ra calcudium caelciede.
  ‘Zou i.v. calcudium niet gedacht kunnen worden aan calsiede? I.v. Cautsiede, bestrate of geplaveide weg (het Zuidnederlandse “kasseiweg”), vermeldt het MNWdb. ook de vorm Calsiede en ik meen dat dit nu nog, in de vorm kalsijde een typisch “Vlaamse” vorm is.’ (F. Claes)
208vb cambuca sollecolue
208vb cambucare tsollen = C
209va canapium spoerwaere jeghen de vlieghen
209vb cancellus maysier
  Vgl. Kil.: Mosier-gat. j. masier-gat. Riscus: fenestella impervia.
211va canopeum spoerware ieghen de vlieghen
213va caprifolium herba que portat vel braembeesien vel sugherkens
213vb cap<s>a kiste vel fortscier
  Vgl. Kil.: Fortsier. Fland. Cista ferro munita.
  In O is fortscierken een vertaling voor de verkleinwoorden capsella en capsula.
220rb catasta ...quo sancti cruciati sunt. scilicet pellariin
  Vgl. Kil.: Piloryn/pellarin. Fland.
220rb cathapusio dreelinc
221vb cauillacio barach vel baraet
  Vgl. H 1095, B 1061
223ra cecades minuta pluuia dunne reghen als crempreghen
224vb cellarium keldre vel soldre
227ra centurio qui centum hominibus preest prince van hondert ridders
227rb cepule scalonigen
  Vgl. B 1129 en aant.
229rb ceruicose fier behaghel
229rb ceruicose fierlec vel beaghelec
229vb cesaries crinis vel croec
  Vgl. Kil.: kroke/krooke. Fland. cincinnus, coma muliebris
232va cibutum scaperate

232va cicada i. grillus crekel uel cuculus coccuut
  Vgl. Kil.: Kockwtvoghel. Fland. en Catholicon: cicada. de. dicitur a cuculus.
232va cicendula ziere
232va cicendulum lement
237rb cirographum hanctarde
241ra clercus scoteldoec
241va clinicus ( × circuitus) ommeriinc
  Kil.: Om-ringh...circuitus
241va clitella sella azini een basse
  Vgl. Kil.: Bast. j. som-sadel. Clitellae...Gal. bast.
242rb coangarea stroebant
  cogerea gheruenbant Cu; zie Diefenbach op cogaria; vgl. Coangere. i. simul angere, constringere C.
242va coartacio bedwanc ( = CBT) vel × co <h> ortacio) troestinghe
  Dezelfde verhaspeling in H 1305 coartacio troestinghe
242vb cocodrillus cokentriis
  Zie op basiliscus
246va coma crinis vel croec
  Zie op cesaries
250rb compes veterhuus oft boye
  Lees veter n'uus = neruus; vgl. Kil.: veter/helde. Neruus...
250va competenter gheuoughelyc reendelic
251va complex medepleghere vel gheselle vel ghesellenede
  Vgl. Kil.: ghe-sellinne/ghesel-nede. Fland. vetus. Socia thalami. consors, vxor. Kil.: med- plegher. socius, consors
252va concis pottagie
  pottagia vel concheres H 1493
252vb concordancius. a. um accort
254va confirmacio vestinghe uel veremsele
  Vgl. O 355rb (op Firmo) confirmacio...vestinghe of verremsel; zie Kiliaan op vormsel
255vb confutacio mala fortuna vel sconfulture
  Lees scofferture met B 503 en C
259ra consolida maior confe(?)lie de greyne
  Vgl. Kil., ed. 1777 p. 839: Confilie de greyn.
  Melissophyllon...

259ra consolida minor merelieve cruut
259rb conspicillum locus ad conspiciendum aptus...scauoet
  Vgl. Kil.: Schauot. Tabulatum, contabulatio, spectaculum, fori visorium, theatrum...galli dicunt eschaffault: Flandri verò schauaut & schauot: est autem dictio merè Teutonica: q.d. schau-vat. i. vas spectaculi.
259vb constrictorium ...restrictorium uel hamus idem sunt hinghen vel ringhele ofte yet daermen mede dwinghet
  Vgl. Kil.: Hinghene/hinghe. Fland. Hamus. & Cardo. Ang. hinge. Kil.: ringhelen...coarctare, domare.
261vb contractio (× contradictio) wedersegghinge vel ( = contractio) mindernesse vel crempinghe van lakene
261vb contractatio handelinghe
  Bedoeld is wel contrectatio betasting; vgl. contractare tasten H 1686, contrac <ta> tio handelinghe H 1687
265ra corio vlaen
265ra excorio villen of vlaen
  Vgl. Kil.: Vlaeden/vlaen. Fland. j. villen
265vb corporo vesten
268vb crema roem
  Vgl. Kil.: Room. Fland. Holl. j. saene
272va cucurbita ...ventosa...laetbusse
  Vgl. Kil.: laet-busse. Cucurbitula
274rb cunium wegghen botren
  Verbeter naar cuneus...vel ey<n> wegghe boterram A
274va cupla luctantes...spane oft haenbalke
  Vgl. Kil.: spanne. vetus. Tignus tignum.
281va degrassari ( × degrauare) bezwaren
  Vgl. (na degrassari met haesten anverden beuechten berouen) degrauare ontsweren uel besweren C; degrossare besweren M 17va; degrassari zonder vertaling H 2080, B 2038.
290ra dyanicus ...lunaticus ut in sequentia de sancta amelberga (wier gebeente in 870 is overgebracht uit Munsterbilsen naar de Blandijnberg bij Gent) fugit plebs dyanica (niet gevonden in de liturgie van S. Amelberga f. 361v-364v van Londen, Br. Lib., Add. 29 253, afkomstig van de Blandijnberg). Naar Gent wijst ook coutre op equirium; zie aldaar.

297va disco <lo> r mesuerwet vel besproet
297vb discrimen anxt lachter vel mesprys van arde
298va disinteria dat roede menisoen
299rb dissenteria blootsocht vel menisoen
  Vgl. Kil.: Menisoen...Dysenteria...dicitur etiam rood menisoen...
298vb dispensa spende uel camere
302va dolabra ...scaue vel auegheer
  Kil.: Auegher. j. euegher. Terebra.
304va dorra herre
  dora een herre C
309rb eco wederwerp vel wederluut
  Lees voor -werp -roep met H 2528?
309va <e> culeus stoc. i. equus ligneus een houten part dar (d') de kinder op riden
309vb emendate (lees edera re) wedewinde vel heertuelt
  Vgl. Kil. op aerd-veyle
313vb electrum ...vel spiauter
  Vgl. Kil. op Peauter/speauter
314ra elementarius elementheere
  elementere H 2596
318rb encenia aensichte et secundum gallicum streno nas nare est idem quod enceniare inde strena ne aynsichte
  Vgl. Streno nas nare. hensychten. i. eucheniare iniciare vel strenam alicui dare C. Secundum gallicum in O ook op exponere 335ra.
320vb/ra epycaustherium pipe ( = A C) vel kymmeneye
  Vgl. Kil.: Kemeneye. vetus. Caminus...
324ra equirium rij est locus vbi equi seruantur. scilicet bane vel coutre
  Vgl. Kil.: kouter/kauter. Fland....et Curriculum, hippodromus. De kouter te Ghent. Campus Martius.
  Zie ook MNW III 2005 op Couter(e).
326va esse hebben gheten vel wescin
  Vgl. hebben geten, gewesen B 2661, eten uel hebben gheten C, wessen H 2711.
331va excubie vorwakinghe van aweete
331vb excubo wachten vel aweethouden
  Vgl. Kil.: Aweyt/aweet. vetus. Fland. Excubiae
  ...Gal. guet...
332rb exenium ...vulgo dicitur et gal <l> ice present uel pro-

  sent. Voor vulgo dicitur presente staat in veel franse handschriften van het Catholicon en in handschriften die op franse teruggaan vulgo et gallice dicitur present (uel prosent, pro in afkorting, alleen in O). Er is een handschrift dat nòg een aanvulling geeft, Brussel, Albertina 102-3: uulgo et gallice ac theutonice dicitur present. Dat de schrijver voor theutonicum nostrum opkomt, blijkt op calibs: stael staat voorop in vulgo dicitur stael uel azal. (O 207va op calibs:...vulgo dicitur acier uel azal; in de aanvulling op het Catholicon valt later het woord stael.) De schrijver van 102-3 heette misschien Johannes. Martinus in ut Martinus (op nomen) en in o Martine veni huc (op oratio) is vervangen door Johannes.
334rb expedit het voercompt
  Verbeter naar et vroempt H 2866; vgl. it vromet B 2813
339ra falanga scare uel glauie
339ra/rb falcastrum een aftreel uel seysene
  Vgl. Kil.: Hafteel. j. houweel; zie ook H 2978 en aant.
340va familiaris onderdanich vel heymelyc vel <familia> meyseniede
  Vgl. Kil.: Meyssenije/maysinede/maisnide. vetus. Fland. Familia. Gal. mesnage; zie ook familia maisnjde maisnie B 2931
348rb/va ferueo ...vel wallen ( = A B)
  Vgl. Kil.: wallen/wellen. Fland....feruere...
350ra ficta gladius
  ficta is een verbastering van sica, evenals cica in Teuthonista op Stock of staff daer eyn steckpreym of mess verborgen in is en Fidea steecswert L. de Man, Middeleeuwse systematische glossaria, Brussel 1964, p. 86a, uit Trier SB 1128/2053).
350ra fictarius (<sicarius) mordenare
352va transfiguro ontschinen vel ontkennessen
  Vgl. untschinen B 8150, transfigureren onsciinlec maken C, transfiguratio on <t> kinnisse in andere ghedeente verwandelinghe C.
354ra filtrum (<fulcrum) ondersate
  Vgl. 367ra fulcrum fultrum ondersate vel onder-

  stekinghe; ibd. fulcire ondersetten uel ondersteken.
354rb fimus mes vel ( x fumus terre) quedam herba griseconte
  Vgl. Kil.: grijsecom/grijsecond. Fumus terrae...
  Vgl. ook 370ra fumus terre. i. grisorium quedam herba. scilicet. griseconte
355vb fixula fibula ( = C) vel een scurshaec
358va foca walvisch ( = C)
363vb frequencia wandelinghe vel oufeninghe vel eenparicheit
  Vgl. Kil.: een-paerich. Fland.; oefeninghe ernsticheit dicwile doende C
367vb fuligo bittere
  Vgl. Kil.: bitter van 't kafkoen. Fland. j. soet. Fuligo, q.d. amarum.
372vb galax est adulator
  = Ma 81ra en Bo 7vb; zie Diefenbach op colax.
373ra galla leest. i. formipedium
  Vgl. formipedium een leest. i. galla C
375ra gausape ammelaken
  Vgl. Kil.: amme-laecken. Mappa. vox Brabantis vsitatissima, pro qua alii tafel-laecken.
  Zie Diefenbach nr. 120 op gausape.
377rb genesta genist vel brom
  Vgl. Kil.: Brom/Fland. j. brem. Genista
383ra gorgonos .i. agilis
  gorgos est agilis Ma 80va; gorgons est agilis Bo 7va
383va gradatim alleenkine uel gheordineerlike vel van grade te grade gaen
  alinkene H 3495, allentelen M 28va, alleskene van grade te grade A, allinsele van grate te grate C
389ra hastiludior ...vulgariter dicitur behourder.
  In plaats van bagordar en varianten, geven veel franse handschriften en handschriften die op franse teruggaan bohourder en varianten. O heeft behourder gemeen met Arras BM 936/270, Douai BM 754, St. Amand BM en U.B. Kiel, Cod. Ms. K.B. 36m fol, geschreven 1456 in het Cisterciënserklooster Kamp bij Meurs aan de Nederrijn (zie H. Ratjen, Schr. d. U. Kiel Bd IX, 1862, Nr. VI 2, pag. 7v). Dit handschrift vertoont (op Gallus...Gallia) tussen Flandria en Colonia de inlassing Brabantia.

389rb haze (<gaze) sunt diuicie
  Hase sunt diuicie Bo 7vb
390va hedera terrestris .i. desemen (-nien?) vel gondeware
  ‘i.v. Gond(e)ware vermeldt het MNWdb. = dresene of goundeware’ (F. Claes).
  Vgl. Diefenbach op Edera.
395ra hiconomia drussate ambacht
  drosset ambach<t> H 3622
397ra hyatus splettinghe
  splitinghe A C
397vb hystrio een speelman oft araut
  Beide woorden ook A C

Aanhangsel 1

(Uit een schrijven d.d. 12 april 1979 van Dr. Bruce Barker-Benfield, Department of Western MSS., Bodleian Library, Oxford.)

 

The manuscript is made up of a mixture of parchment and paper, the outer and inner bifolia of each quire being parchment. The manuscript is foliated i-ii, 1-405; fols. i-ii, 404-5 are 18th-cent. paper flyleaves of the date of binding and are foliated in modern pencil; fols. 1-403 are foliated in the hand of J.C. Strackhovius. The collation is: i-xix12, xx12+1 (fol. 234 is a contemporary addition added after leaf 5), xxi-xxii12, xxiii10 ( = fols. 266-275), xxiv-xxxiii12, xxxiv8 ( = fols. 396-403). There are thus 403 original leaves. The watermark of the paper is uniform throughout and is one of the numerous variants of Briquet no. 7863 (‘Huchet’). The binding is one of the standard types of the D'Orville collection, probably made in the 1760s when J.C. Strackhovius seems to have been in charge of the collection.

I am unable to read the word which follows C. de campo's colophon on fol. 240v col. II. It looks as follows: mcmcc (??in emec). The Bénédictins du Bouveret, Colophons de manuscrits occidentaux des origines au XVIe siècle, Tome I A-D (Spicilegii Friburgensis Subsidia 2), Fribourg 1965, p. 307, record a 15th-cent. De campo who wrote

Namur, Fonds de la Ville MS. 69, and who also signs his name in that manuscript as Veldekin (the Namur ms. bears the 15th-cent. ex-libris of the monastery of Le Jardinet at Walcourt). It would clearly be worth comparing your microfilm with the Namur manuscript*.

The story of how the manuscript collection of J.P. D'Orville (1696-1751) was eventually bought by the Bodleian in 1804 is laid out in F. Madan, A Summary Catalogue of Western Manuscripts in the Bodleian Library at Oxford, vol. IV, Oxford 1897, pp. 37-38.

I have a special interest in the history of the D'Orville collection since my discovery that MS. D'Orville 302, a catalogue of the collection by J.C. Strackhovius, contains much information (missed by both Gaisford and Madan) on the sources from which J.P. D'Orville acquired his manuscripts. The source given for your manuscript (MS. D'Orville 302, fols. 8v-9r) and for a number of others is ‘Prins Fred. Henr.’, 1 Dec. 1749. I have not yet identified this prince; one thinks immediately of the 17th-cent. prince of Orange, but of course one would have to prove that some manuscripts formerly belonging to him appeared on the market in 1749.

Aanhangsel 2

Een aantal handschriften van het Catholicon vertoont het ingeslopen trefwoord Ipra. Ieper wordt er geroemd als ‘zekere goede stad in Vlaanderen en daar worden goede lakens gemaakt. Iepers, bijv.nw.: geboortig uit die stad en daarvan stamde Petrus gezegd Bulpen’ (varianten: Bul en Lulpen).

 
Ipra pre quedam villa bona in flandria
 
et ibi fiunt boni panni Unde hic et hec
 
ipransis et hoc -se natus ex illa terra
 
et de illa fuit petrus dictus lulpen
 
(Graz, U.B. 16, f. 211va; afkomstig van het
 
Cisterciënserklooster Neuburg, 15e e.)

De handschriften met het trefwoord Ipra stammen, naar het schijnt, uit Oostenrijk en Zuidduitsland (niet alle handschriften van het Catholicon uit deze gewesten vertonen dit trefwoord). Hier volgt een (vrijwel zeker onvolledige) lijst van Ipra-handschriften (tot de oudere behoren de nummers 3, 2 en 12; de voornaamste varianten zijn aldus verdeeld: ipransis bulpen: nummers 3 (-em), 6; ipransis lulpen: nummers 1, 4, 5, 8; iprensis bul: nummers 10, 12; ipozensis bul: nummers 2, 11):

1.Graz UB 16
2.Graz UB 443 (anno 1401)
3.Insbruck UB 226 I-II (anno 1394)
4.München BSB clm 2795*
5.München BSB clm 3077
6.München BSB clm 12267/8
7.München BSB clm 17402 (anno 1458)
8.München BSB clm 21043, 2/21044 (anno 1467)
9.Roma, Vat., Ross. 1057 (uit Wolfsberg anno 1468)
10.Stuttgart LB, Poet. 2 Bnd 34 (anno 1463)
11.Vorau 16 (anno 1445)
12.Wien NB 2274
13.Wien NB 5323 (anno 1411)

Ypra (ypransis bulpen) komt ook voor in de druk Augsburg 1469 (niet in de eerste druk Mainz 1460) en uit Augsburg 1469 in veel (waarschijnlijk alle) volgende drukken.

2. Het woordenboek van Ph. Schonus (Xanten Hs 11 f. 1r-24r) en Trier SB Hs 1128/2053 f. 68r-115r

De Geldersman Philippus Schonus (Schone, Schoen, Scoene), van wiens hoedanigheden als arts Arnold Heymerich hoog opgeeft1, was van 1445 kanunnik te Xanten; hij stierf in 1492. Uit zijn boekerij is een aantal handschriften bewaard in het Stifts- und

Pfarrarchiv te Xanten. Daaronder is een Dictionarius. Hs 11 f. 1r-24r, hierna aangeduid met X2.

Er is overeenkomst tussen X en U.B. Giessen Hs 45 (afkomstig van de Karthuizers bij Erfurt), aangeduid met G. Nog groter overeenkomst vertoont X met Trier SB Hs 1128/2053 f. 68r-115v, aangeduid met T, zoals kan blijken uit de volgende keus.

Xanten Hs 11  
1va anus een berumpen wijf X -mpe wif T (zie MNW I 944)
2ra balteus buuten gordel X buten gordel T (<bruucgordel?)
2ra barbitongium (<-dium) baertscheringhe X baertsce-T bartsceringhe G
2ra baro baenros XT
2va barrire garren XT (zie MNW II 294)
2va can <n> etum rietwaert X -wart T
2vb cardo haken oghe X haken oghen T (zie MNW III 30/1)
2vc cachegrauare (<catagraphare) vutsteruen (verkeerde oplossing van vutsc'uen = vutscriuen) X categrauare vnscemen T
3rc <s> cintillare schijnen X scinen T
3rc clin <i> cus verghicht X vergicht T (zie MNW VIII 1764)
3vb comus (< comis) behagel X behaghen T
4ra contumax cundich XT (zie MNW III 1758 Condich A 2)
4vb damma conyn X comijn T
6va emissarius molen hencst XT
8vc fres[s]us tebroken XT (zie MNW 135, deelw. van tebreken)
9rc genitor winre vel vader XT
9va gloceros (< egoceros) buc XT
10vc inpetere aentalen X ant- T (zie MNW I 160/1)
11vc inuestitus cledinghe XT off X vel T < gecleet
  inuentarius >? -------- berechter XT
 Vergelijk Mainz SB Hs I 603 ( = Diefenbach 11) f. 214vb (na inuestitus gekleet): inuentarius scriptura facta de hijs que inveniuntur de bonis defuncti. Kiliaan, ed. 1777 p. 849a: inuentaris van goeden...vulgò repertorium. inuentarium. (X 18va T 103rb. registrum berichtnisse)
12ra isagoga een leidinghe X een leydinghe T inleydinghe G

12ra iudicarius rechter XT ri- G
12ra iudicatorium scepenbanc XTG
12vc locusta hip<p>er X sprengher T
13ra macellum broethalle XT
13rb manca besuiminghe X beswi- T
13rb mancare besuimen X beswi- T
13rc maroda ( <marra) est instrumentum rusticum quo terra vertitur XT
13rc matrona wedue XT wedewe G
15ra o<s>cedo spekelder X spekeldoern T (zie MNW VII 1669 op spekeltere)
15ra omon geluut X ghe- T (lees geliic?)
15rb oricarata ghest XT
15rc palum ( <paludamentum?) wapen cleet XT
15vc peplum hulle vel ster kit X sterkic T (zie MNW VII 2094 Sterket en varianten, waaronder starkit)
16rc placium palmate XT (zie WNT XII 240 palmaat; vergelijk Df. 81 platum pulmate; ook daar is het trefwoord een verlatijnst plack; zie Kiliaan: Placke. Ferula)
19ra <rupes ...> Scopulus idem XT
20ra sertum sappeel XT (zie MNW VII 160 sapeel)
20ra serum wey off hoy X wey T (Kil.: Hoy/hoey. Holl Sicamb.)
20rb sindocium ( <ceno-, <xeno-) hospitael XT
20vb spadica (Als oorspronkelijk de vertaling, zoals in de Teuthonista, palmboem luidde, uitgesproken of geschreven balmboum - vergelijk Diefenbach op palma: nr. 93 balmbovn -, kan uit ē = est balm boum door koppeling van st aan tot ab omgedraaid ba en door oplossing van een vermeende samentrekking -l'ū in -ulum de lezing ontstaan zijn:) ē stabulū boū XT (latijn voor ossenstal).
20vb spectare capen XTG (zie MNW III 1183)
20vb surculus weghesprijt XT weghen spriit G (lees met Bernense 7856 ut gesprut)
23vb virgul<a>tus strijpt X virgulatus strijpt T (zie MNW VII 2305)
23vc vlcus sweer die doir is X suere T
23vc volutabrum paeliaert X paliart T (een perelzaert van ghore daer verken in wintelen uel wintelinghe in onreynicheden Copiosus; zie MNW VI 65 op paliaert)

24rb ydria vol canne X volle canne T (vergelijk vullinccanne? MNW IX 1461)

Adres van de auteur:

Louiseweg 7

6523 NA Nijmegen


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


taalkunde