Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 98

[p. 137]

R. Lievens
De herkomst van de lichtmissen

Volgens N. van Wijk¹ is lichtmis, de naam voor het feest der Purificatio Mariae (2 febr.), ontstaan in navolging van lat. festum luminum, omdat bij deze gelegenheid de kaarsen voor het hele jaar gewijd worden. Hij voegt daaraan toe: ‘De bet. “losbol”, nog niet bij Kil., is opgekomen onder invloed van III licht ( = “niet zwaar”) en van samenstt. hiermee van het type lichtvink, lichthart’.

J. Heinsius schrijft hieromtrent in zijn WNT-artikel uit 1917 (1924): ‘Men pleegt deze bet. in verband te brengen met het in 't vorige art. genoemde feest: dit zou aanleiding gegeven hebben tot uitspattingen, en van de afl. lichtmissen, in den zin van “Lichtmis vieren, zich aan losbandigheid schuldig maken”, zou dan lichtmis, losbol, zijn gevormd. Veel bewijzen zijn voor deze etymologie niet aan te voeren (zie Stoett, Spreekw.³ n^o1319)²; misschien is lichtmis, losbol, aan niets anders toe te schrijven dan aan een onnadenkend gebruik van den naam van 't feest, onder bijgedachte aan Licht (III) in de bet. A, 14 ( = “lichtzinnig, ondegelijk, onsolide; of sterker: losbandig”)’.

Heinsius ziet dus twee mogelijkheden, maar spreekt zich niet uit (‘men pleegt...misschien’). En terecht, want noch voor de eerste noch voor de tweede zijn bewijzen aan te voeren:

1^o Het werkwoord lichtmissen - voor 't eerst in De Hollandsche Spectator (1731) van J. van Effen - is meer dan een eeuw jonger dan lichtmis ‘losbol’ (de oudste plaats in het WNT komt uit Bredero, 1616). En bovendien valt nergens van een losbandige viering iets te bespeuren. Ik kan dit nog (ten overvloede) illustreren met twee passages uit het leven van Heinrich Seuse (14de eeuw). Op 1 januari hekelt hij ‘die törichten jungen Männer’, die ‘um eine Liebesgabe (ihrer Mädchen) bitten’, liederen zingen en gedichten voordragen; en met vastenavond beginnen ‘die Toren dieser Welt...sich ausge-

1 N. van Wijk, Franck's Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal. 's-Gravenhage 1912². - Het lemma ontbreekt in het supplement van C.B. van Haeringen (1936). - Jan de Vries sluit zich in zijn Nederlands Etymologisch Woordenboek (Leiden 1971) aan bij Van Wijk en neemt ook zonder kommentaar het beneden te vermelden vermoeden van Kruyskamp over.

3 H. Seuse, Deutsche mystische Schriften. Aus dem Mittelhochdeutschen übertragen und herausgegeben von Georg Hofmann. Düsseldorf (1966), p. 36 en 39-41.

2 In de vierde druk (1923) is dat nr 1388.

[p. 138]

lassen zu betragen’, maar op 2 februari vertelt hij alleen over ‘der Zug der Kerzenprozession’ die aankomt ‘zum äusseren Stadttor’ en over de ‘Schar aller Gottliebenden’³.

2^o Met zijn tweede mogelijkheid - ik begrijp niet goed hoe hij een woordspelling (licht- = ‘lumen’> ‘losbandig’) een ‘onnadenkend gebruik’ kan noemen - sluit Heinsius zich aan bij Van Wijk, die als parallelle formaties lichtvink (‘lichtzinnige man of vrouw’) en lichthart (‘luchthartig persoon’) noemde. Schijnbaar is dat zo, ze klinken gelijkaardig, maar in de grond wijkt lichtmis daar geheel van af.

Bij lichtvink en lichthart is licht reeds adjektief en als 't ware gepredestineerd om zich semantisch tot ‘lichtzinnig’ te ontwikkelen. En vink en hart zijn zo vaak al in toepassing op personen gebruikt⁴ dat ze niet beter vragen en geen enkele weerstand bieden. Men zou deze twee voorbeelden met vele anderen kunnen vermeerderen. Ik noem nog lichtvoet ‘vluggerd’>‘lichtzinnig persoon’ en lichtschuit ‘schuit waarmee goederen uit een schip gelicht en vervoerd worden’>‘losbol’. Ook hier betekent licht reeds ‘levis’ en geeft de stoot tot de overdracht; voet volgde vanzelf en schuit kreeg waarschijnlijk nog een steuntje van de zottengilde der blauwe schuit.

Lichtmis echter komt uit een heel andere, serieuze taalsfeer. Licht moet evolueren van subst. (kerkelijk) ‘lumen’ naar het adjektief ‘liederlijk’. Dat is al geen kleinigheid. Bovendien steekt het subst. mis (lat. ‘missa’) stokken in de wielen: dit moet evolueren tot...ja tot wat? We hebben bij lichtvink en lichthart gezien dat de twee leden van de samenstelling samen, hand in hand, de overdrachtelijke sprong moeten wagen, anders lukt het niet. Maar mis (missa) is nukkig, voelt zich te deftig, heeft geen meervoud, kortom een afkeer van dit spel. De taal kan het niet dwingen, indien er geen hulp van buiten komt.

Van Haeringen heeft deze bezwaren blijkbaar ook gevoeld en een andere oplossing voorgesteld. In Ntg. 37, 1943, 47* rekent hij lichtmis tot het groepje van klikspaan en wildebras, waar volgens hem door hypertrofie van het eerste lid het tweede semantisch waardeloos geworden is. Maar de verdichting, die in de molenaarsterm klap- of klepspaan⁵ en in het ondoorzichtige wildebras wellicht kon optreden, lijkt me voor het algemeen gangbare mis (missa) een onoverkomelijke hinderpaal.

3 H. Seuse, Deutsche mystische Schriften. Aus dem Mittelhochdeutschen übertragen und herausgegeben von Georg Hofmann. Düsseldorf (1966), p. 36 en 39-41.

4 Vgl. WNT 21, 860: met een attributieve bepaling (b.v. een rare, kale, blinde, lichte vink) en zonder, als verachtelijke benaming voor een schooier of voor een licht vrouwspersoon. - Verbindingen van licht met persoonsnamen (lichte dillekens, gilde, mannen - reeds in Der minnen loep I, v. 3254 -, toot enz.) vergemakkelijkten formaties met namen van beweeglijke vogels (lichte plavier, vink en derg.).
Voor hart zie WNT 6, 36 (lichte, stoute, eerlijke harten; mijn hartje, enz.).

5 Klapspaan ‘klep, mondwerk’ evolueert onder invloed van klikken ‘verklappen’ en door betekenisreduktie van spaan, tot klikspaan ‘klapziek persoon’. Dat lijkt me een vrij ingewikkelde operatie.

[p. 139]

In 1954 heeft Kruyskamp⁶ de aandacht gevestigd op een uitvoerig Brabants gedicht, dat geheel aan de lichtmissen is gewijd en tevens de oudste bewijsplaatsen (1615) opleverde. Hij komt ook met een eigen voorstel inzake de ontwikkeling tot persoonsnaam, nl. langs een weg die door zijn gedicht gewezen wordt:

‘Hier is nl. voortdurend sprake van een gepersonifieerde Lichtmis, een Sint Lichtmis, al wordt hij dan zo niet uitdrukkelijk genoemd, maar alleen voorgesteld als “Patroon”, schutsheilige van allen aan wie iets “lichts” is...Uit deze voorstelling nu van een St. Lichtmis laat het gebruik van de benaming lichtmissen voor diens volgelingen zich gemakkelijk verklaren....Het woord lichtmis...duikt in de literatuur plotseling op met een hele cluster van bewijsplaatsen uit de jaren 1615-1620. Het lijkt ons daarom zeer aannemelijk dat deze betekenis haar carrière dankt aan een opzettelijke aardigheid die ingeslagen is en waarvan “De Feeste van de Lichtmissen” zo niet de bron, dan toch de eerste manifestatie is’.

Hiertegen zijn wel enkele bezwaren in te brengen.

A. Wat ‘de eerste manifestatie’ betreft wordt het in 1615 gedrukte gedicht voorbijgestreefd door een personage, Lichtmis genaamd⁷, in Achab van Abraham de Koning; dit treurspel werd in 1618 te Rotterdam gedrukt, maar door de auteur in 1612 geschreven of volgens Te Winkel en Dibbets misschien reeds in 1610⁸. - Ook bij Samuel Coster is lichtmis reeds gepersonifieerd; indien dit bij het schouwburgpubliek niet als bekend overkwam, had Jap Rap zich bij zijn eerste optreden in Tiisken vander Schilden (gedrukt in 1613) onmogelijk als volgt kunnen voorstellen: ‘Ick ben juyst op den tweeden Februarius gheboren, Op de rechte Lichtmis dagh, dat is een kennelijcke Sant’. (ed. R.A. Kollewijn p. 507, r. 338-339).

Het gedicht van Kruyskamp zal ook wel ouder zijn dan 1615, vermits het in Brabant werd geschreven en in Noordnederland ter perse gelegd. Maar hoeveel ouder weten we niet. Het woord zelf echter moet allang algemeen gangbaar zijn geweest, anders kon De Koning er geen toneelpersonage van maken.

B. Steunend op de door Kruyskamp geciteerde passages zie ik Lichtmis niet als heilige⁹, maar als een werelds kasteelheer die met

6 Zie TNTL 72, 1954, 117-123. - Op p. 120 leze men waarschijnlijk balletken in plaats van ballecken.

7 Dit voorbeeld vond navolging. J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland (Groningen 1904-1908) vermeldt nog Bedrogen Lichtmis (Amsterdam 1671) van J. de Mol en De Lichtmis of mal Mortje mal Kindje (Amsterdam 1687) van A. du Moulin. - Overlopen we in het Repertorium van het Rederijkersdrama 1500- ca. 1620 (Assen 1968) van W.M.H. Hummelen de lijst van de spelende personages dan valt het op dat lichte figuren dankbare stof leveren voor dramatisering.

8 Bij het einde van het spel staat: ‘A. de Koning, den 21 Iulij. Anno 1612’; zie Hummelen, Repertorium p. 260. - J. te Winkel, Ontwikkelingsgang 3, 258. - A. de Koning, Tragedi-comedie over de doodt van Henricus de Vierde...Ingeleid en toegelicht door G.R.W. Dibbets. Zwolle 1967, p. 7.

9 Een goed overzicht van deze gefingeerde heiligen geeft D. Coigneau in Studia Germanica Gandensia 20, 1979, p. 61 voetnoot 46.

[p. 140]

zijn goeverneurs heerst op het kasteel in Lichtendal en daar zijn trouwe vazallen uitnodigt hun eed van trouw ‘aen hunnen wettighen Heere’ te vernieuwen. Patroon interpreteer ik hier als een ‘beschermheer’ die hun ‘loon’ uitbetaalt, niet als ‘beschermheilige’.

C. Het fundament van Kruyskamps betoog is natuurlijk ‘een opzettelijke aardigheid die ingeslagen is’. Ten eerste klinkt dat erg litterair. Ten tweede steunt dit op een tegenstrijdigheid: aan de ene kant zegt hij dat van een losbandige viering niets blijkt (p. 122), aan de andere kant geeft dit feest volgens hem aanleiding tot het kreëren van een patroon der losbandigen. Zelfs wordt het feest der purificatio gedegradeerd tot een feestelijke maaltijd voor alle losbollen, ‘Iaerlicx teghen den dagh van Lichtmisse sonder falieren’.

Ik wil thans een tegenvoorstel wagen.

Lichtmis is een druk semantisch knooppunt; men heeft er dan ook reeds van alles in gezien en het is voor woordspelingen een dankbaar oefenterrein. Ik geef daarvan enkele voorbeelden:

1. ‘Iemand die gemakkelijk mist, verkeerd doet’. Zo interpreteert C. Huygens het in het volgende epigram uit 1671 (ed. Worp, 8, 9):

Neemt het niet qualick, Ian, al noem ick u een' Lichtmis;

Ick meen 't soo qualick niet

Als 't meestendeel bediedt:

'k Wil seggen, dat ghij veel wilt spreken, en spreekt licht mis.

2. Petrus Croon¹⁰ moraliseert hem in zijn Almanach voor heden en morgen uit 1665 tot ‘iemand die door lichtvaardigheid verliest’. Deze Zuidnederlandse Augustijn geeft zelfs bij zijn beschouwingen over februari (p. 123-124) een berijmde etymologie ten beste die ik de lezer niet wil onthouden:

Ende om te beginnen, zal ik voor eerst myn best gaen doen om te onderzoeken, waerom dat-men aen Een Wilt-zank den naem van Licht-Mis geeft.

HOort gy logte ligte missen,

Zoo genaemt naer Lichte-Mis dag:

10 Hij werd te Mechelen geboren in 1634 en stierf in 1682 als Leuvens Martinist. Zie over deze navolger van Cats: GLN 5, 456; St. Axters, Vroomheid 4, 215; W. Lourdaux en E. Persoons, Petrus Trudonensis. Leuven 1968, p. 185-187, nr. 124.

[p. 141]

 

Laet ons wat den waerom gissen

 

Datmen u besteken¹¹ mag.

 

Laet ons eens gaen onderzoeken

 

Waer om dat gy Licht-mis heet,

 

Al en isser van myn boeken

 

Geenen die de reden weet.

 

Eerst en moôgdy niet vergeten

 

Waer van dat men Licht-mis zeyd,

 

En dan zuldy konnen weten

 

Waer in dat de keirne leyd.

 

Zekerlijk, om dat men heden

 

Inde Mis veel keirssen heeft,

 

Is d'oorspronkelijke reden,

 

Die den naam van Licht-mis geeft.

 

En gelyk in alle taelen

 

Een woord zomtyds twee bedied,

 

Zoo vermag ik zonder faelen,

 

Zeggen dat hier ook geschiet.

 

Licht is zomtyds klaer te zeggen:

 

Zomtyds ‘tgeen’ niet zwaer en is;

 

Mis is zomtyds uyt te leggen

 

Of'er: zomtyds kwyt of mis.

 

Licht, wanneer t'niet zwaer beteêkent

 

Word nog voorder uytgelyd,

 

Ende voor imand gerekent

 

Vol van ongestadigheyd,

 

Voor ligtveerdig, haestig, vierig,

 

Rokkeloos en onbewust,

 

Ongetrouw en los manierig,

 

Leugenagtig, noeyt gerust.

 

En als mis beteekent faelen

 

Of verliezen, 't is gewis

 

Dat gy haest kont agter-haelen

 

Wat Licht-mis te zeggen is.

 

'tIs te zeggen, Lieve vrinden

 

Datmen in ligtveerdigheyd

 

Niet dan mis (verlies) kan vinden:

 

Zoo word licht-mis uyt-geleyd.

 

Dog op dat gy d'een uyt d'ander

 

Woords-bedietzel onder-scheyd

11 besteken: ‘iemand met bloemen of ook andere geschenken begiftigen, en wel om hem geluk te wenschen, b.v. op zijn naamdag’ (WNT).

[p. 142]

 

Naer de meyning van elkander,

 

Let maer op d'omstandigheyd¹².

 

Daer uyt, als gy komt te hooren

 

Van den Licht-Mis-dienst, van God,

 

Kan u ligtelyk te voren

 

Komen, datmen niet en spot;

 

Maer als iemand komt te spreken

 

Dat hy u of iemand el,

 

Als een Licht mis wilt besteken,

 

Lagt eens, want ten is maer spel.

 

Oft bevind gy 'twaer te wezen,

 

En dat Licht-mis op u past:

 

Ziet wel, dat gy ook naer dezen

 

Niet voor eeuwig mis en tast.

DAer is myn goed-dunken Redynëe¹³, wat dat Lichte Mis beduyd gelooft gy my niet? Ik en kan het u even-wel niet anders goed doen. Maer ik mag u wel verzekeren, dat de menschen, de welke metter waerheyd Licht-missen genaemt worden, zeer ligtelijk missen ende hun eeuwige zaligheyd kwyt worden: wanneer zy in tyds niet zwaerder van deugden en worden, ende hunne rokkelooze maniere van leven en beteren. Dat zy hun krouwen die jokzel hebben; ik en twyffel niet eens, oft daer en zullender al veel van zulken soorte dezen Vastenavond dagen op twee voeten wandelen, (p. 126) is't zaeke dat zy ter eeren van Bacchus niet op handen en voeten en kruypen.

3. ‘Iemand die licht (d.i. helder verstand) mist’. P. de la Croix schrijft op p. 27 van De schynheilige (1686), dat in de verte geïnspireerd is op Molières Tartuffe (1664):

Ik weet wel dat Poeten,

Schoon 't lichten zijn, meest voor lichtmissen zyn versleeten

4. De Vlaamse boer maakt de woordspeling dat men vanaf Lichtmis (2 februari) bij het werk het licht kan missen (K.C. Peeters, Eigen Aard. Antw. z.j., p. 332).

12 omstandigheyd: hier ‘kontekst’.

13 Redynëe: omzetting van een yder.

[p. 143]

Er zouden nog vele mogelijkheden te bedenken zijn, maar of ze gerealiseerd zijn weet ik niet. Het WNT geeft voor licht zeven afzonderlijke lemmata, voor lichten twee; voor mis ook zeven, waarvan de meeste een variante met -e-vokalisme (mes) hebben.

Laten we eens van mes ‘couteau’ uitgaan. Ik hoop dat men in het volgende méér zal vinden dan de zoveelste woordspeling en dat de kans op een aanvaardbare etymologie er inzit.

MNW en WNT kennen alleen de eigenlijke betekenis ‘culter, gladius’. Bij vele namen van wapens gebeurt echter een betekenisoverdracht naar de drager van het wapen; speer betekent bij uitbreiding ook ‘een met een speer gewapend krijgsman’ (WNT), lans ook ‘krijgsman met eene lans bewapend’ (WNT), piek ook ‘piekenier’ en ‘soldaat in 't algemeen’; cfr. ook snaphaan. Deze synecdoche (pars pro toto) doet zich ook in andere talen voor. Ik denk b.v. aan de 13de-eeuwse Brabantse outlaws en huursoldaten, de Coterelli, in het Frans cotereaux, waarschijnlijk afgeleid van culter ‘mes’> diminutief culterellus¹⁴.

Ik vermoed dat het mes op dezelfde manier vergaan is: ‘mes’> ‘drager van een mes’. En dan heeft mes - zoals zovele gewapenden¹⁵ - het adjektief licht ontmoet: *licht(e) mes(sen)¹⁶. We komen dan in gezelschap van de messetrekker ‘die bij ruzie terstond zijn mes trekt’¹⁷, de messesteker ‘vechtersbaas’ (alleen MNHW)¹⁸ en de mesken-uyt-gezel¹⁹. Het was trouwens in de 16de eeuw algemeen bekend dat een Vlaming zonder mes wel een wonder mocht heten²⁰.

Aangezien lichtmis ‘purificatio’ een variante met -e-vokalisme bezat - mnl. lichtmesse of lichtemesse - moesten onze * lichte messen ‘losbollen’ vroeg of laat in de ban komen van het homoniem lichtmis ‘purificatio’. Kontaminatie kon dan nog moeilijk vermeden worden. Nu pas wordt een gedicht als De Feeste van de Lichtmissen mogelijk.

Een zeer zwakke schakel in mijn bewijsvoering is - ik weet het - het ontbreken van een bewijsplaats voor lichte messen. Zij zou dan ook volkomen in de lucht hangen, indien ik niet een volmaakte dubbelganger ten tonele kon voeren, nl. lichteglavien²¹.

14 Zie A. Mens in OGE 39, 1965, 250 en Littré s.v.

15 Zie het WNT sub LICHT (III) in 8², 1942. - Men denke aan lichte knechten, troepen, benden, infanterie, kavallerie, dragonders, paarden, ruiters enz., soms met de bijgedachte aan ‘lichtzinnig, losbandig’.

16 Men zou bij *lichtemes ook kunnen denken aan ‘vlug naar het mes’ (van het type vroeg-in-de-wei) of aan ‘trekt (tilt op) het mes’ (van het type waaghals, quistegoet en smijtegeld), maar dat acht ik zeer onwaarschijnlijk. Het eerste type is zeldzaam en de verbinding mes lichten heb ik niet aangetroffen, wel mes gegripen, luken, tien, trekken.
Ook bij lichtekooi - reeds in 1474 als familienaam gesignaleerd door R. van der Meulen in TNTL 62, 1943, 138 - aarzelt men tussen het adj. licht ‘beweeglijk (achterste)’ (Heinsius in WNT) of ‘lichtzinnig (lichaam)’ (?) (zie Heeroma in TNTL 61, 1942, 98) en het werkwoord lichten ‘iemand die (bij het lopen) het achterste optilt’ (geopperd door Heinsius maar verworpen door Heeroma). Ik voel het meest voor de laatste verklaring, een koppeling nl. met het werkwoord, maar denk dan niet zozeer aan ‘bij het lopen’; men vergelijke de volgende toevoeging: ‘Jy die jou kost verdient van met je gat te wercken! Verdoemde straten-hoer...(Dirck Buysero's Korte beschrijvinge van Parys (1667), opnieuw uitgegeven door R.J. Willemyns. Antwerpen 1942, p. 98).

17 De door het WNT aangehaalde bron dateert uit 1791.

18 Men vergete hier ook niet dat mes ‘penis’ kan betekenen (WNT sub bet. 6) en dat steken ook ‘in obscoenen zin’ kan voorkomen (WNT 15, 1188 en 1210), zelfs reeds in het mnl., in de aanhef van het lied: ‘Ghisternauent was Ic maecht // Nv ben Ic ghesteken...’; zie R. Priebsch, Deutsche Handschriften in England. Erlangen 1901, II, p. 291.

19 Zie de bovengenoemde Almanach van Petrus Croon, p. 96: ‘Gy mesken-uytgezellen // Die het al in roeren stellen...’.

20 Zie S.A. Vosters in VMA 1964, p. 132.

21 Men vergelijke voor een dergelijke formatie: wapper ‘geselriem, knots’ (MNW), lange wapper ‘lang mens’ (Van Dale); langeroede ‘lange-roedrager’ (WNT 8¹, 1050). Men zie ook bij Verdam lancvoet en lancbeen, iemand met resp. lange voeten of benen; van lancgeweer en lancmesse is geen overdracht naar personen opgetekend.

[p. 144]

Een glavie is een lans, maar in het middeleeuws Frans betekent glaive ook een ‘soldat armé d'un glaive’ (Godefroy), wat korrespondeert met de verklaring van Verdam sub glavie: zowel ‘lans’ als ‘een met eene lans gewapend strijder, bepaaldelijk een bereden krijgsman’. In verbinding met het adj. lichte (en als één woord gespeld) krijgt het de betekenis ‘harlekijn, hansworst, grappenmaker’ in een passage uit een Vives-vertaling, die ik zo meteen uitvoerig zal citeren: ‘Eos qui risum movent // sulcke lichteglavien, die anders niet en connen noch nieuwers tot en dienen dan om u te doen lachene’.

*Lichtemessen heeft m.i. dezelfde vorming gekregen en ongeveer dezelfde semantische levensgang; alleen kan ik (voorlopig) geen getuigen oproepen.

Tot slot volge nu het citaat met lichteglavien in zijn kontekst. Het is ontleend aan een vroege vertaling van Joh. Luis Vives' (1492-1540) De subventione pauperum sive de humanis necessitatibus, op initiatief van de Ieperse magistraat vertaald en onder de titel Secours van den Aermen te Antwerpen gedrukt in 1533²². Dit in Brugge geschreven pleidooi voor een vernieuwing van de armenzorg werd zeer boeiend vertaald, zeer vrij, met allerlei toevoegingen, zoals uit onderstaande vergelijkende passage zal blijken:

soo dat wy inder waerheyt meerkelick	Nihil aliud videmus in civitate laborare
voor onsen ooghen al de weerelt besich	homines, nisi ut moriantur divites,
sien ende alleenlick laboreeren^23
om rijcke te moghen stervene, ende
niet om ghebruuck te hebbene van	non ut vivant.
sinen goede binnen sinen levene. Nu
dan naer dien dat ghy om uwe ghierichede	Iam si in senectutem hȩc conduntur,
ende vroetscepe^24 te palyeerne^25
u weet texcuseerene dat ghi
dat doet omme tgoet te bewarene
ieghen den ouden dach ende (fol. 37
verso) ieghens eenighe siecten ende	aut morbos,
omme danof^26 u gemack te hebbene
als ghy niet meer wercken noch
pleyen^27 en muecht. Waer toe dient	quid sibi vult tantus in vestitu & epulis
dan te doene al dese groote excessen^28	luxus?
ende pompeusheden^29 in bancquetten,
in maeltijden, in meenichte van

22 Zie over dit werk S.A. Vosters in VMA 1964, p. 101-105. - Ik gebruikte de facsimile-editie Brussel 1942; voor de Latijnse tekst de Secundus tomus operum, Basileae 1555, p. 900.

23 laboreeren: zich inspannen.

24 vroetscepe: slimheid, overleg.

25 te palyeerne: een goed voorkomen te geven, te kamoefleren.

26 danof: daarvan.

27 pleyen: zwoegen.

28 Exces: in het MNW alleen in de uitdrukking exces van sinne ‘zinsverrukking, zinsbegoocheling’ (Franc. 5543), in het MNHW ook ‘gewelddadigheid’. In het WNT ontbreekt het. Hier betekent het ‘buitensporigheden’.

29 pompeusheden: luisterrijke feesten.

[p. 145]

knechten u leverije ende cleedinghe	ista ministrorum & clientum frequentia
draghende, die nieuwers toe el en dienen	ociosorum fiducia tuarum opum?
dan om ledich ende lecker te gane
up betrauwen van^30 uwer cuekene^31.
Hoe commet bi datmen soo veele
ghelts verdoet in thouden van honden,
ende voghelen, van marmoten	tot canes, accipitres (haviken, valken),
ende diere ghelijcke. Ende in thantieren	simiae (apen), alea, seurrȩ (grappemakers)?
van terlinghe prijmen, ende andere
tuusschernien^32 ende veel lecplateelen^33
dye u naer den steert volghen^34.
Soo sien wi die weerelt verdoolt
ende verabuseert^35, dat niet ontseyt	si quis in gratiam locupletis hominis
en wort daermen ghelieven^36	petat, nihil recusatur.
mach eenen rijcken man. Of van
auctori <tey> te Ende mochtment al
segghen hoe veele ghelts werter ghequist
ende verlooren ghegheven sotten
dwaesen guugelaers^37 ende sulcke	in moriones (hofnarren) & eos qui risum
lichteglavien, die anders niet en connen	movent, quàm multa congeruntur?
noch nieuwers tot en dienen dan
om u te doen lachene, hier toe vintmen
altijts ghelt ende en es dies ghevens	istis non est dandi finis. in quo Hispani
gheene hende. Ende daerin gaen	magnifice insaniunt.
mijn spaenguaerden alle natien te
boven.

Misschien bestaat er nog een tweede voorbeeld van lichteglavie. J.J. Mak citeert in zijn Rhetoricaal Glossarium (Assen 1959) het tot een duivel gericht scheldwoord ‘Wa, ghy licht ghelayen!’ (Tspel van Sinte Trudo, v. 3466, ed. G. Kalff, Trou moet blycken) en verklaart het als ‘lichtgeladen’. Het lijkt me niet onmogelijk dat we hier ook te doen hebben met (lichte)gelaye, net als glaye een bijvorm van glavie ‘lans(knecht)’ (zie MNW, bij die woorden). Maar hier spreek ik niet meer dan een klein vermoeden uit.

30 up betrauwen van: rekenend op (ontbreekt als uitdrukking in het WNT).

31 cuekene: als vertaling van opes ‘macht, rijkdom’.

32 thantieren van terlinghe prijmen ende andere tuusschernien: het spelen met dobbelstenen en kaarten, het bedrijven van andere bedriegerijen. Voor prijmen vind ik in het WNT noch bij priem(en) noch bij premie een adekwate betekenis; Littré omschrijft prime .7. als volgt: ‘Jeu où l'on ne donne que quatre cartes, ainsi dit de ce que celui dont les quatre cartes sont des quatre couleurs gagne le prime’. Vergelijk mnl. quarten ‘kaartspelen’ en quartspel(en).

33 lecplateelen: tafelschuimers.

34 naer den staert volghen: op de voet volgen (als uitdrukking niet in het WNT).

35 verabuseert: op een dwaalspoor.

36 ghelieven: bevallen, aanstaan.

37 guugelaers: kunstenmakers.

Excursus over ‘lichtgeladen’:

Mak verwijst naar het devies lichtgelaen van een van de Ieperse rederijkerskamers, De Korenbloem³⁸, maar daar is het zeker niet als scheldwoord bedoeld. Noch in MNW noch in WNT wordt het

38 Zie A. van Elslander in De Fonteine. Jaarboek 18, 1968, p. 44. - Zie worden b.v. ook vermeld in 1497 bij E. de Sagher, Notice Arch. Comm. Ypres, 1898, p. 178.

[p. 146]

vermeld. Daarom geef ik hier tot slot nog twee bewijsplaatsen, het eerste pejoratief, het tweede in ernstige zin:

-	Ende dese voerschrevene nyicheit (d.i. onhandigheid, die de lachlust opwekt)...en quam oer niet uut lichtverdicheit of lichtgelaedenheit des herten, mer dattet oer (p. 165) alsoe rechte buertelike (d.i. grappig) ende guethertelike^39 bevyel, al dat si segede of dede, in D. de Man, Stichtige punten van onsen oelden zusteren...'s-Gravenhage 1919 (Deventer, vóór 1475-1485)
-	Hoe wel es hem die niet en heeft! Hoe comt hi so lichte ten ewighen levene! Werliken die geladen es en can den ongheladenenen (!) niet achterlopen. So wie dat hoghe clymmen wilt, hem es noot dat hi licht gheladen si (een excerpt uit Gregorius), in K. de Flou & E. Gailliard, Beschrijving van Mnl. Handschriften die in Engeland bewaard worden. Gent 1895, p. 128 (15de eeuw).

Het is vreemd met woorden: wat Gregorius aanprijst en wat een vrolijke gilde zich tot naam kiest, wordt zowel in de hel als in Deventer met afschuw uitgesproken.

Adres van de auteur:

Blijde Inkomststraat 21

B 3000 Leuven

39 Ook de hele ‘goedhartige’ familie ontbreekt in het MNW. Het is vreemd - of wellicht eerder typisch - dat in dit Noordnederlandse citaat goedhartigheid niet als een na te streven eigenschap wordt beschouwd. D. de Man vertaalt op p. 162 door ‘naief, den lachlust opwekkend’; vergelijk ook A.A. Verdenius in TNTL 40, 1921, 215.