Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 98

[p. 150]

B. van Selm
Boeken gedrukt in Hoorn vóór 1701

J.A. Gruys and C. de Wolf, A Short-Title Catalogue of Books printed at Hoorn before 1701. A Specimen of the STCN. With an English and Dutch Introduction on the Short-Title Catalogue, Netherlands. [Introduction translated by H.A. Lake] Nieuwkoop: B. de Graaf, 1979. ( = Bibliotheca Bibliographica Neerlandica, Vol. 12). 122 [ + 3] pp. 11 ills. ISBN 90 6004 360 X. Prijs: fl. 67,60 (fl. 65, - exclusief BTW)^*.

Handleiding voor de medewerkers aan de STCN. [Samengesteld door J.A. Gruys en C. de Wolf] 's-Gravenhage: Koninklijke Bibliotheek, 1977. viii, 41 pp. + afbb.

Wilt Hooren 't Woort. Boekdrukkerij en uitgeverij in Hoorn voor het jaar 1700. [Achtergrondinformatie bij de] Tentoonstelling 24 augustus - 29 september 1979 [in het] Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum/Museum van het boek [door R.E.O. Ekkart, J.A. Gruys en C. de Wolf.] 's-Gravenhage, 1979. 55 pp. Verkrijgbaar bij het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum voor fl. 5, -.

De computer als hulpmiddel bij bibliografische ontsluiting: Catalogus van Hoornse drukken 1591-1718 in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. [Door Marja Keyser met medewerking van anderen.] Amsterdam: Universiteitsbibliotheek, 1979. ( = Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, Speciale Catalogi, Nieuwe serie, No. 12). xvi, 116 pp. met ills. ISBN 90 6125 321 7. Niet in de handel.

J.A. Gruys en C. de Wolf, ‘Boekdrukkers en boekverkopers te Hoorn tot 1700. Ledeboer en de bibliografische feiten’, in: Hellinga Festschrift/Feestbundel/Mélanges. Forty-three Studies in Bibliography presented to Prof. Dr. Wytze Hellinga on the Occasion of his Retirement from the Chair of Neophilology, in the University of Amsterdam at the End of the Year 1978. Amsterdam: Nico Israel, 1980, pp. 249-276.

* Het boek dat in dit artikel centraal staat, wordt steeds aangehaald als STC Hoorn. In veel gevallen zullen gebruikers van de STC Hoorn ook de hiermee nauw samenhangende publikaties (moeten) raadplegen. Ze zijn daarom mede in deze beschouwing betrokken. Ik geef op deze plaats de volledige beschrijvingen en gebruik verder roepnamen.

[p. 151]

De Short-Title Catalogue Netherlands, afgekort STCN, ‘is bedoeld als de retrospectieve Nederlandse nationale bibliografie voor de periode 1540-1800. Deze zal voorzien in een aanzienlijke leemte, want er is geen overzicht van de Nederlandse boekproductie van 1540 to ca. 1800, hoewel dit een onmisbaar instrument is bij de bestudering van geschiedenis en cultuur van deze periode. Boeken gelden immers als dragers van cultuur, en het belang van een inventarisering van de Nederlandse boekproductie voor de bestudering van de Nederlandse cultuur is evident; omdat de Nederlandse boekhandel en uitgeverij in deze periode en met name in de zeventiende eeuw als de belangrijkste ter wereld geldt, is een overzicht van de productie ervan ook van internationaal belang’¹.

Zoals bekend beschikken wij reeds over een bibliografie van de incunabelen (Campbell met 10 supplementen) en van de post-incunabelen gedrukt in de Nederlanden, het levenswerk van Maria Elizabeth Kronenberg. In de Koninklijke Bibliotheken in Brussel en Den Haag wordt nog steeds gewerkt aan verbetering en aanvulling van deze bibliografieën. In laatstgenoemde zijn ook de boeken opgenomen, verschenen in 1540. De datum 1 januari 1540 als begin van de STCN wordt niet toegelicht. Ik vermoed dat men dit ene jaar heeft willen ‘verdubbelen’ om er zeker van te zijn dat alle boeken in één van de bibliografische werken te vinden zijn. Zoals bekend werkt P. Valkema Blouw aan een bibliografie van boeken, gedrukt in de Noordelijke Nederlanden en van Nederlandstalige werken in het buitenland (behoudens België) van 1540-1600 (zie noot 6). Er zullen wel argumenten zijn om ondanks deze bibliografische onderneming de STCN toch in 1540 en niet in 1600 te laten beginnen, maar deze worden niet vermeld. De bekende catalogus Belgica Typographica beschrijft op basis van eigen regels drukwerken uit de periode 1540-1600, verschenen binnen de grenzen van het huidige België, terwijl de STCN de boeken zal beschrijven, gedrukt binnen de huidige grenzen van Nederland, ongeacht de taal, en de Nederlandstalige boeken, ongeacht de plaats van uitgave (met uitzondering van België). De neerlandicus zal voor het tijdvak 1540-1600 dus altijd drie registraties samen raadplegen.

Een ieder, die de taal of literatuur uit de periode 1540-1800 bestudeert, wordt steeds weer geconfronteerd met het ontbreken

1 STC Hoorn, p. 35; vgl. de Handleiding 1977, p. ii. Overigens beschikken we evenmin over een goed en volledig overzicht van de Nederlandse boekproductie na ca. 1800.

[p. 152]

van bibliografisch apparaat: met een betrouwbare en zo volledig mogelijke registratie van in druk bewaard gebleven bronnen. Hebben de historici in elk geval de beschikking over grote pamflettencatalogi, bij onze vakbeoefening moeten wij voor elk onderwerp steeds weer al het tijdrovende voorwerk zelf verrichten: het systematisch traceren en opsporen, het beschrijven en bestuderen van bronnen. Behalve de boekhistorici is er waarschijnlijk geen groep onderzoekers, die zozeer zal profiteren van het STCN-project als de neerlandici. Daarom is het gerechtvaardigd dat aan de resultaten ook in dit tijdschrift veel aandacht wordt besteed. Maar behalve het resultaat kan ook de werkwijze van invloed zijn op ontwikkelingen binnen ons vakgebied². Ik neem mij daarom voor in dit artikel niet alleen enkele kritische kanttekeningen te maken bij de STC Hoorn, maar in de eerste plaats informatie te verschaffen over inhoud, aard en gebruiksmogelijkheden van de bovengenoemde publicaties.

De STC Hoorn is als volgt ingedeeld: hij opent met de Engelse vertaling van het ‘Woord vooraf’ en de ‘Inleiding’ (pp. 5-32), die ik verder niet bespreek. Op de Nederlandse tekst (pp. 35-62) zal ik hierna ingaan. Op p. 69 staat een lijstje van gebruikte afkortingen en op p. 70 een lijstje van bibliotheken, waarnaar in de catalogus wordt verwezen. Daarna volgen de eigenlijke catalogus (pp. 71-99) en de verschillende registers (pp. 101-117). Het boek wordt afgesloten met een Appendix van Hoornse drukken, die niet in de catalogus zijn opgenomen (p. 119), een inhoudsopgave (pp. 121-2) en twee ongepagineerde supplementen, die niet meer in de inhoudsopgave vermeld konden worden.

In dit specimen van de STCN spreken de samenstellers steeds en terecht over de ‘Catalogus Hoorn’ (bijvoorbeeld pp. 35 en 59). Ik heb daarom moeite met de interpretatie van de eerste, hierboven reeds geciteerde zin. Als de STCN geen retrospectieve Nederlandse nationale bibliografie voor de periode 1540-1800 is, en men ook niet anders wil maken dan een catalogus (gebonden aan exemplaren in bibliotheken), hoe kan de STCN dan als bibliografie ‘bedoeld’ zijn?

2 Vgl. b.v. Willem Breekveldt, ‘Vorderingen in de Wolff-en-Dekenstudie’, in: TNTL 96 (1980), 190-214, met name p. 199: ‘Ieder die thans in Nederland een ‘check-list’ van oude drukken maakt, zou er mijn inziens goed aan doen, die op te zetten volgens de in 1977 verschenen Handleiding voor de medewerkers aan de STCN, [...]. Zo zou een nuttige aansluiting worden verkregen op het nationale beschrijvingsproject voor oude drukken’.

[p. 153]

In de eerste paragraaf van de inleiding wordt een ‘Historisch overzicht van het STCN-project’ gegeven (pp. 37-8): ‘Geschat wordt dat voor de 17e eeuw ca. 100.000 titels en voor de 18e eeuw ca. 200.000 titels in de STCN zullen worden opgenomen. Het gaat bij deze schatting om boeken’³. Plano's worden voorlopig niet opgenomen. De omvang van dit materiaal wordt pas goed duidelijk als men die vergelijkt met de eraan voorafgaande periode. Er zijn ruim 2000 titels geregistreerd van vóór 1500 in de Nederlanden vervaardigd drukwerk en ca. 4600 titels voor de periode 1500-1540⁴. Voor het tijdvak 1540-1600 is er nog geen inventaris van overgeleverd drukwerk. Men heeft het aantal Zuidnederlandse drukken uit deze jaren wel eens geschat op 30.000, tegenover 3.000 Noordnederlandse. In 1964 achtte H. de la Fontaine Verwey het eerste aantal te hoog en het tweede te laag⁵. Dit laatste bleek in elk geval juist, want in 1971 werd het aantal titels, gedrukt binnen de huidige grenzen van Nederland en in het Nederlands in het buitenland (met uitzondering van België) geschat op 5.000⁶. Ik neem aan dat wij voor de gehele 16de eeuw toch moeten rekenen op ca. 40.000 overgeleverde edities (inclusief plano-drukken) uit de Nederlanden. Volgens Albert Labarre zijn er in Europa in dit tijdvak tussen de 150.000 en 200.000 edities gedrukt, waarvan 45.000 in Duitsland, 26.000 in Engeland en alleen al in Parijs zo'n 25.000⁷.

Dat geringe aandeel van Noord-Nederland in de Europese boekproductie van de 16de eeuw (zo'n 3-3,5%) is in de 17de eeuw in elk geval verveelvoudigd. Zo er in Nederland tussen 1600 en 1700 al niet meer boeken gedrukt zijn dan in alle andere landen tezamen, dan moet het Nederlandse aandeel toch in elk geval geschat worden op 40 of 50%⁸. De opgave, waarvoor wij als klein land staan, is dan ook in verhouding onevenredig zwaar. Maar tevens maken deze cijfers duidelijk, hoezeer de STCN onmisbaar is voor allen die zich bezig houden met de 17de-eeuwse cultuurgeschiedenis in de meest ruime zin.

Bij al deze cijfers moeten we rekening houden met de grote hoeveelheid materiaal die verloren is gegaan. Men kan helaas niet vaststellen of Noordnederlandse drukwerken uit de 16de eeuw veel

3 STC Hoorn, p. 38. Ik weet niet, waarop de genoemde cijfers voor de 17de en de 18de eeuw zijn gebaseerd. In geen geval mag op grond hiervan geconcludeerd worden dat er in de 18de eeuw blijkbaar tweemaal zoveel boeken in Nederland zijn gedrukt als in de 17de. Die verdubbeling heeft m.i. alleen maar te maken met de overlevering van materiaal. Uit de 18de eeuw is veel meer drukwerk - vooral zogenaamd efemeer drukwerk als liedboeken, romans in allerlei soorten, gelegenheidsdichtwerk, enz. - bewaard gebleven.

4 Marja C. Keyser, ‘De zestiende eeuw: Druk en onderdrukking’, in: Boeken in Nederland. Vijfhonderd jaar schrijven, drukken en uitgeven. Opstellen door Pieter F.J. Obbema, Marja C. Keyser, Herman de la Fontaine Verwey, [e.a. Amsterdam 1979] (= Grafisch Nederland 1979), pp. 28-45, met name p. 30.

5 H. de la Fontaine Verwey, ‘De Nederlandse bibliografie 1541-1600’, in: Bibliotheekleven 49 (1964), 1-9, met name p. 6.

6 P. Valkema Blouw, ‘The bibliography of the Netherlands 1541-1600’, in: Quaerendo 1 (1971), 314-5.

7 Albert Labarre, Histoire du livre. 3ème édition mise à jour. Paris 1979 (= Que sais-je? 620), pp. 69-70.

8 Vgl. H. de la Fontaine Verwey in: Boeken in Nederland 1979, p. 46: ‘Men heeft eens uitgerekend, dat tijdens de zeventiende eeuw in de Republiek meer boeken gedrukt zijn dan in alle andere landen tezamen’. Een soortgelijke mededeling ook reeds in H. de la Fontaine Verwey: De wereld van het boek. Haarlem 1954. Inaugurele rede GU Amsterdam, p. 21.

[p. 154]

minder goed zijn overgeleverd dan die in andere landen. Om naar Hoorn terug te keren: uit het midden van de 16de eeuw zijn de namen bekend van drie Hoornse boekhandelaren en boekbinders⁹; tot op heden is geen enkel drukwerkje gevonden dat hun naam draagt¹⁰, maar het is uiteraard heel goed mogelijk dat bijvoorbeeld Ghysbrecht Claes, die ook schoolmeester was van de ‘Groote School’, verschillende leerboekjes heeft laten drukken. Juist van dit soort efemeer drukwerk uit de 16de eeuw is bijna niets bewaard gebleven.

Om praktische redenen worden plano's, dat wil zeggen eenzijdig bedrukte bladen in plano (ongevouwen vellen of delen daarvan)¹¹, voorlopig niet opgenomen: ‘het geschatte aantal is in verhouding tot dat der boeken zo groot dat ze de bewerking van de over het algemeen belangrijkere boeken aanmerkelijk zullen vertragen. Bovendien zijn de plano's voor het grootste deel overheidspublikaties waarvoor speciale beschrijvings- en ordeningsregels aanbeveling verdienen’ (p. 38). Voor deze werkwijze moeten we begrip hebben. Als gebruikers zullen we ons echter goed bewust moeten blijven van deze (voorlopige) leemte in het STCN-materiaal¹². Zo kunnen plano's van doorslaggevend belang zijn bij het determineren van drukwerk, juist omdat ze meestal goed te dateren zijn. Als de auteurs onder plano's hetzelfde verstaan als ik (vele gebruikers zouden dankbaar geweest zijn voor een goede omschrijving), zullen gelukkig wel de 17de-eeuwse kranten worden opgenomen. Voor informatie op velerlei gebied en niet in de laatste plaats over nieuw verschenen boeken en over de boekhandel in de Republiek zijn deze bronnen onmisbaar¹³.

In de tweede paragraaf van de inleiding wordt de ‘Organisatie van het STCN-project’ uiteengezet (pp. 39-41). Uit praktische overwegingen is het project allereerst gericht op de bewerking van het bezit van Nederlandse bibliotheken uit de periode tot 1700. Daarbij is uiteraard de aanwezigheid van een typografische catalogus op het oude bezit (in de vorm van een drukkersregister of een plaatsnamenregister) onmisbaar. De Leidse universiteitsbibliotheek en de Bibliotheca Thysiana behoren tot de ‘systematisch onderzochte collecties’ (pp. 39-40). In de Leidse typografische

9 Vgl. Hellinga Festschrift 1980, p. 261.

10 Ten onrechte formuleren Gruys en De Wolf in Hellinga Festschrift 1980, p. 249: ‘Van enige boekhandelaren uit het midden van de 16e eeuw zijn de namen bekend, maar zij publiceerden niets’. Juist kleine, minder kapitaalkrachtige, boekverkopers hebben vaak drukwerk uitgegeven, dat geen of weinig overlevingskansen had. Het was meestal bestemd voor de lokale markt.

11 Ik gebruik de omschrijving die gegeven is in De vijfhonderdste verjaring van de boekdrukkunst in de Nederlanden. Catalogus [van de] tentoonstelling in de Koninklijke Bibliotheek Albert I. Brussel 1973, p. 561.

12 De neerlandicus treft dus in de STC Hoorn niet de Hoornse plano-drukken met gedichten van Vondel uit 1654 aan. Deze zijn echter wel beschreven in de Amsterdamse catalogus, p. 47, de nos 204 en 205; vgl. tevens Wilt Hooren 't Woort, p. 54.

13 Zo bevat bijvoorbeeld de Opregte Haerlemse Courant 1673, no. 38, dat is het nummer van dinsdag 19 september 1673 het bericht dat op 26 september 1673 de bibliotheek geveild zal worden van wijlen Matthias Liessel, in zijn leven Remonstrants predikant te Hoorn. De auctiecatalogus ontbreekt in de STC Hoorn. Dat is begrijpelijk, want ik ken slechts een exemplaar in een bibliotheek die voor de STC Hoorn bij gebrek aan een typografisch register niet verwerkt kon worden, namelijk de Bibliothèque Nationale te Parijs. Onder signatuur Q 2276 bevindt zich hier de: Catalogus variorum & insignium librorum, tum miscellaneorum, tum imprimis theologicorum, è bibliothecâ doctissimi atque integerrimi viri D. Matthiae Liesselii, P.M. ecclesiae Hornanae, dum viveret, apud Remonstrantes pastoris fidelis-simi. Quorum auctio habebitur in aedibus defuncti, quae sunt Op de Turfhaven, in de Roode handt. Op dinghsdagh den 26. september 1673. 's Middaghs de klocke twaelf uren precijs. [ornament] Hornae, apud Jacob Dircksz. Pil, in plateâ vulgo dictâ het Achterom, anno 1673. 4^o: A-C⁴.

[p. 155]

catalogus was het bezit van de Bibliotheca Thysiana echter tot voor kort niet verwerkt en nog steeds zijn de duizenden pamfletten van genoemde Leidse bibliotheek daarin niet opgenomen. Voor de Bibliotheca Thysiana heeft men waarschijnlijk de gedrukte catalogus doorgenomen op Hoornse drukken (vgl. p. 59), maar aangezien er niet één gedrukte catalogus is, waarin het gehele bezit aan pamfletten is geregistreerd, is het niet geheel duidelijk op welke wijze de Leidse pamflettencollectie systematisch is onderzocht. Het ontbreken van typografische registers op de 17de-eeuwse drukwerken in de kleinere Nederlandse bibliotheken, in de Nederlandse archieven en in vele grote buitenlandse bibliotheken heeft tot gevolg dat systematisch onderzoek daar (nog) niet mogelijk is¹⁴.

Instructief voor de filoloog zijn de cijfers met betrekking tot de Centrale Catalogus: ‘Van de 313 edities die in Nederlandse collecties vertegenwoordigd zijn, zijn er slechts 156 te vinden in de Centrale Catalogus te Den Haag (en daarvan slechts 132 in de bibliotheken die in de Catalogus Hoorn zijn opgenomen)’ (p. 40). Eens te meer blijkt dat de vaak gepubliceerde vermelding ‘Niet in de CC’ maar heel weinig zegt over de aanwezigheid van een boek in Nederlandse bibliotheken. Voor het onderzoek van vooral oudere bronnen zal de filoloog zelf op reis moeten gaan en hoogstens kan hij ter afsluiting in de CC controleren of hem iets is ontgaan. Dezelfde gevolgtrekking kan men maken uit de meegedeelde cijfers over de spreiding van edities over de collecties. De te verwachten doublering van het oude bezit in Nederlandse collecties zal relatief gering zijn en ‘een niet te verwaarlozen percentage oude Nederlandse drukken is uitsluitend buiten Nederland te vinden’ (p. 41). De Nederlandse boekhandel en uitgeverij in de 17de eeuw was voor een flink deel gericht op de internationale markt. De gevolgen van deze sterke exportpositie zijn in elke buitenlandse bibliotheek waarneembaar¹⁵. Van de 17de-eeuwse kranten, de dissertaties en disputaties, de boekhandelscatalogi (waaronder de ca. 2.000 veilingcatalogi) en van ander drukwerk zullen we pas een goed overzicht hebben als ook de grote bibliotheken in Leningrad, Stockholm, Parijs, Londen, Kopenhagen, Wolfenbüttel, enz. systematisch doorzocht zijn. Slechts een gering percentage van genoemde soorten drukwerk is in Nederland bewaard gebleven¹⁶.

14 In verschillende bibliotheken wordt wel gewerkt aan een typografische catalogus; vgl. Anna E.C. Simoni, ‘Catalogus van zeventiende-eeuwse Nederlandse boeken in de British Library’, in: Dokumentaal 6 (1977), 54-5. Over de STC van zestiende-eeuwse werken uit de Nederlanden in de State Library te Sydney, zie K. Bostoen, ‘Short Title Catalogue’, in Neerlandica Extra Muros Nummer 29 (najaar 1977), 86-7. De zogenaamde ‘Ortskatalog’ (beschrijvingen gerangschikt naar plaats van druk of uitgave) in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel bevat inmiddels zo'n 160.000 titels van de in totaal ca. 400.000 aanwezige boeken van voor 1830. Het oude drukwerk in de archieven is en blijft voorlopig ontoegankelijk. Hier zal de filoloog het nog lang van ‘toevallige’ vondsten moeten hebben. Een prospectus als b.v. het ‘Bericht Wegens het uitmuntend Werk Brieven van P.C. Hooft’, uit 1750 in het Rijksarchief Utrecht, archief Huydecoper, inv. 687 zal nog heel lang onvindbaar blijven bij systematisch-bibliografisch onderzoek. De toekomstige delen van de STCN vormen dus niet meer dan een onderdeel van het bibliografisch apparaat, dat voor het opsporen van bronnen wordt gebruikt.

15 Terecht is in het Nieuwsblad voor den boekhandel 83 (1916), nummer 16 (vrijdag 25 februari 1916), p. 299 een treffend citaat overgenomen uit Het Vaderland: ‘De Koninklijke Bibliotheek te Kopenhagen bezit heel wat nederlandsche boekwerken uit de 17^e en 18^e eeuw, tijden waarin het Hollandsche geestesleven van grooten invloed was op de Deensche beschaving’. Helaas zijn buitenlandse bibliotheken nog nauwelijks onderzocht op bronnen die van belang zijn voor de geschiedenis van de Nederlandse letterkunde. Het aantal niet-Nederlandstalige boeken, gedrukt in de Republiek, in deze bibliotheken is uiteraard veel groter. In dit verband moet ook worden opgemerkt dat wat de taal betreft, de Hoornse boekproductie niet representatief is voor de 17de eeuw. De voltooide STCN zal een veel geringer percentage Nederlandstalige boeken bevatten dan de STC Hoorn. In tegenstelling tot vele bedrijven in Leiden en Amsterdam waren de Hoornse uitgevers niet gericht op de internationale markt.

16 Vgl. bijvoorbeeld het artikel van S. van der Woude, ‘De oude Nederlandse dissertaties’, in: Bibliotheekleven 48 (1963), 1-14. Eind 1962 waren door Van der Woude 20.000 Nederlandse dissertaties geregistreerd, gedrukt tot 1800 (p. 14); een groot deel daarvan is niet in Nederlandse bibliotheken aanwezig, maar wel b.v. in Uppsala, Dublin, Edinburg en Washington (p. 2).

[p. 156]

In de derde paragraaf wordt de werkwijze van de STCN uiteengezet (pp. 41-6). Er worden uitsluitend edities in opgenomen, waarvan de bewerkers een exemplaar hebben gezien. De gegevens ontleend aan het boek worden genoteerd op een werkblad en aan de hand daarvan wordt de STCN-titel vervaardigd. Arbeidsintensief en een mogelijke bron van fouten lijkt mij de transcriptie van de titelpagina op het werkblad. Hiervoor ‘is een systeem van regels ontworpen dat ondanks vereenvoudigingen enkele bijzonderheden van de typografie behoudt als mogelijkheden tot identificatie’¹⁷. Elk onderdeel van de beschrijving geeft natuurlijk een mogelijkheid tot identificatie, maar het is de vraag a) of er niet een minder arbeidsintensieve wijze van werken mogelijk is, en b) of met de gehanteerde regels edities wel onderscheiden kunnen worden.

Voordat fotografische apparatuur voor een ieder beschikbaar was, met name ook in alle bibliotheken, maakten bibliografen en filologen noodgedwongen ‘quasi-facsimile’-transcripties van titelpagina's. De regels hiervoor zijn in 1949 definitief vastgelegd in de ‘bijbel’ van Fredson Bowers: Principles of Bibliographical Description, pp. 135 vlgg. In de afgelopen jaren is er terecht nogal wat kritiek geformuleerd op deze wijze van werken. Met name wijs ik op de lezing van David F. Foxon: Thoughts on the History and Future of Bibliographical Description. Los Angeles [etc.] 1970 en op de harde, maar overtuigende woorden van Paul S. Dunkin: Bibliography: Tiger of Fat Cat?, Hamden 1975, pp. 18-22. Foxon en Dunkin hebben duidelijk gemaakt, dat het in het tijdperk van de fotografie en de xerografie alleen maar verspilling van tijd en energie is uiterst nauwkeurig titelpagina's met de hand na te bootsen. Zelfs met een veeleisende ‘quasi-facsimile’-transcriptie blijkt het echter vaak niet mogelijk te zijn de ene editie van de andere te onderscheiden. In verreweg de meeste gevallen is het duidelijk dat het om verschillende edities gaat, aangezien er op de titelpagina gewoon een andere tekst staat. Wanneer de tekst identiek is, hebben we soms te maken met een zeer getrouwe herdruk of roofdruk, waarbij alleen het gebruikte typografische materiaal en de posities van de lettertekens onderling verschillen. Dat het in deze gevallen verschillende edities betreft, kan men alleen zien door de titelpagina's zelf of foto's daarvan te vergelijken.

17 Citaat op p. 43. Het systeem van regels voor de transcriptie vindt men op pp. 39 en volgende van de Handleiding uit 1977.

[p. 157]

Voor het identificeren van drukwerk (het toeschrijven van een boek aan een bepaalde drukker en de plaatsing van een ongedateerd boek in de productie van een drukkerij) zijn titelpagina's van groot belang, omdat hierop meestal bijzonder en veelsoortig typografisch materiaal voorkomt. Ik heb de indruk dat er door de STCN-medewerkers al heel wat fotokopieën worden gemaakt (vgl. p. 41 en de Handleiding, p. 33). Van drukkersmerken, die meestal op het titelblad te vinden zijn, wordt zelfs altijd een fotokopie gemaakt (p. 44). Het ligt daarom voor de hand als regel een fotokopie van de titelpagina bij het werkblad te voegen en niet (of zo min mogelijk) een titelpagina te transcriberen. Uiteraard heeft men wel regels nodig om te komen tot de korte titel voor de catalogus. Voor de filoloog is deze weergave echter van beperkt belang. Het is zelfs de vraag of hij op grond van weergegeven bijzonderheden een editie wel wil identificeren. De STC is voor hem immers een onmisbaar hulpmiddel om erachter te komen welke bronnen er zijn en waar ze zich bevinden. Maar de STC is niet meer dan uitgangspunt: vervolgens zal hij de bronnen immers zelf intensief onderzoeken en dus allerlei bijzonderheden waarnemen.

Belangrijker dan de titelpagina voor het onderscheiden van ‘gelijk-ogende’ edities zijn de posities van katernsignaturen. Op het werkblad wordt van drie katernsignaturen de positie genoteerd ten opzichte van de onderste regel (zie de Handleiding, p. 37, § 82). In de meeste gevallen is het inderdaad mogelijk om op grond hiervan te besluiten tot ‘exemplaar gedrukt van hetzelfde zetsel en dus behorend tot dezelfde editie’ of ‘exemplaar van een andere editie’. In de short-title catalogus zelf worden deze posities niet vermeld. Om nu toch edities, waarbij alle elementen van de catalogustitel identiek zijn, te onderscheiden, worden één of meer tekstvarianten gegeven; vgl. bijvoorbeeld de nos. 85-87 op p. 77. Deze handelwijze is begrijpelijk, maar daarom niet minder gevaarlijk. Tekstvarianten kunnen immers ook het gevolg zijn van correctie tijdens het drukproces. Wanneer Unger in zijn Bibliographie van Vondels werken uit 1888 uitgaven onderscheidt door de vermelding van een tekstvariant, weet de hedendaagse onderzoeker nooit, of het nu gaat om geheel ander zetsel en dus om een andere editie, of dat het

[p. 158]

slechts correctie-op-de-pers betreft. In tegenstelling tot Unger is de STCN uiteraard gebaseerd op analytisch-bibliografisch onderzoek en tekstvarianten zal men niet met nieuw zetsel verwarren. Toch blijf ik in dergelijke gevallen de posities van de katernsignaturen missen om vast te stellen tot welke editie een exemplaar behoort.

Het kan voorkomen dat de posities van drie katernsignaturen niet voldoende zekerheid geven, dat alle vellen ook inderdaad van verschillend zetsel zijn gedrukt en dus tot verschillende edities behoren. Ik denk daarbij in de eerste plaats aan de vaak voorkomende ‘made-up copies’, exemplaren die zijn samengesteld uit katernen van verschillende edities. Als er veel exemplaren van een editie bekend zijn, is gemakkelijk te constateren welke exemplaren katernen bevatten, die van verschillend zetsel gedrukt zijn. Bij unica, en van heel wat boeken is slechts één exemplaar bekend, is de kans op ontdekking klein. Ik heb nogal wat oude boeken gezien, waarbij het eerste katern behoort tot een latere editie (meestal een pagina-voor-pagina-herdruk) dan de daarop volgende katernen. Als één of twee van de drie posities verschillen, hoeft dat dus niet te betekenen, dat alle katernen tot een andere editie behoren. In bijzondere gevallen kan een exemplaar zelfs tot één bepaalde editie worden gerekend, terwijl het toch katernen bevat van een andere editie¹⁸. De samenstellers van de STCN kunnen geen diepgaand onderzoek verrichten naar elk bekend exemplaar van een editie: het is aan de filoloog de bronnen ook in bibliologisch opzicht echt te bestuderen.

Al voor de nabije toekomst is de uiteenzetting over mogelijke automatisering van belang (pp. 44-46). (Een proeve van de mogelijkheden van gespecialiseerd computergebruik is thans beschikbaar in de Amsterdamse catalogus van Hoornse drukken; het belang hiervan zal ik aan het eind van dit artikel bespreken.) In de vierde en laatste paragraaf van de inleiding (pp. 46-62) worden de regels voor de STCN uiteengezet, zoals reeds eerder in uitgebreide vorm gepubliceerd in de Handleiding uit 1977. De verantwoording op deze pagina's is voortreffelijk: helder en volledig is aangegeven, hoe het materiaal is verzameld, bewerkt en toegankelijk gemaakt door middel van registers. De auteurs geven niet

18 Op p. 56 wordt gesteld dat tot één druk worden gerekend ‘alle edities (exemplaren) die te eniger tijd van hetzelfde of grotendeels hetzelfde zetsel zijn gedrukt’. De vraag is natuurlijk hoe groot dat identieke deel van het zetsel moet zijn, wil men exemplaren nog tot dezelfde druk rekenen. Wie volgens de STCN-regels de posities van de eerste en laatste katernsignatuur noteert van de exemplaren van Vondels Zegesang ter eere van Frederick Henrick (Amsterdam, Willem Blaeu, 1629. 2^o. Unger 172) zal besluiten tot één editie. De posities van de katernsignaturen op A5 en A6 verschillen echter, als men het exemplaar van de Bibliotheca Thysiana 2007⁴ vergelijkt met b.v. het exemplaar in de KB Den Haag, Pamflet 3893^a of UB Amsterdam, Vondel Museum, 3 C 13. Bij hoeveel bladzijden of katernen gezet van ander zetsel (met forse tekstvarianten) zal men gaan spreken van twee edities van de Zegesang? Het is de vraag of de toegepaste methode voor het onderscheiden van edities bruikbaar is voor erkend moeilijke gevallen als b.v. de verschillende edities van de Lucifer, met daarbij ook nog eens het verschijnsel- van ‘made-up copies’ (exemplaren samengesteld uit katernen van verschillende edities).

[p. 159]

alleen ‘de geïnteresseerde bibliograaf een voldoende duidelijk beeld’ (p. 46), maar deze inleiding kan als voorbeeld dienen voor allen die van plan zijn een bibliografie of verwante materiaalverzameling te publiceren. Op enkele punten van deze verantwoording en de toepassingen in de catalogus wil ik nog nader ingaan.

De STC Hoorn bevat ‘alle aan de samenstellers bekende Hoornse uitgaven tot 1700 in een aantal Nederlandse bibliotheken voorzover te vinden in drukkersregisters en gepubliceerde catalogi van deze bibliotheken, en voorzover ze voldeden aan de criteria voor opneming in de STCN’ (p. 59). Dan volgt een overzicht van die bibliotheken. ‘Verder zijn ter aanvulling nog uit een aantal verdere bibliotheken Hoornse uitgaven vermeld waarvan de bovengenoemde collecties geen exemplaar bezitten’ (p. 59), waarna die bibliotheken eveneens genoemd worden. Maar: ‘Verdere Hoornse titels uit deze bibliotheken zijn dus niet opgenomen.’ Dat nu vind ik jammer. De exemplaren van Hoornse titels uit deze bibliotheken heeft men immers bestudeerd om na te gaan of het inderdaad exemplaren waren van reeds beschreven edities. Het was dan toch een kleine moeite geweest om in de STC Hoorn ook de betreffende bibliotheek bij de beschrijving te noemen¹⁹.

Alleen die boeken zijn opgenomen ‘die expliciet Hoorn op het titelblad of het colofon hebben als plaats van druk of uitgave [...] en enige uitgaven die volgens de bibliografische traditie in Hoorn zijn gedrukt (cat. no. 59, 116). Nieuwe toeschrijvingen aan Hoorn zijn door de samenstellers niet gedaan’ (p. 59). Ook hiervoor moet men begrip opbrengen. Niemand kan immers verlangen dat eerst alle drukken zonder plaats van uitgave en/of naam van drukker uit de betreffende periode onderzocht moesten worden en dat sommige van deze boeken op grond van de combinatie van het gebruikte typografische materiaal toegeschreven zouden zijn aan een Hoornse drukkerij. Eén van de uitgaven, die volgens de bibliografische traditie in Hoorn is gedrukt, is de eerste druk van Camphuysens Stichtelycke rymen (no. 59 met een afbeelding van de titelpagina van het Haagse exemplaar op p. [22]). Het typografische ornamentje op de titelpagina lijkt identiek te zijn met dat op de titelpagina van de met gefingeerd adres uitgegeven Verantwoordingh

19 Geheel in overeenstemming met de genoemde verantwoording wordt bijvoorbeeld bij de volgende nummers niet vermeld, dat zich van de beschreven edities ook een exemplaar in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel bevindt. No. 9: Gs Kapsel 1 (10). No. 47 of 48: Gv 251. No. 66: Bc Kapsel 8 (14). No. 96: 8.2. Quod. (6) en Li 2557. No. 210 of 211: Gv 251. No. 284: Gr. Mischband 6 (4). No. 345: C 421. 2^o Helmst. Ook van no. 337, dat is Vondels Gethsemani, is een exemplaar in Wolfenbüttel aanwezig: Lp 164. Aangezien de typografische catalogus van deze bibliotheek nog in opbouw is (vgl. noot 14) kan het volledige bezit aan Hoornse drukken nog niet worden onderzocht.

[p. 160]

van Hugo de Groot (no. 116 met afbeelding van de titelpagina op p. [18]). In de beschrijving van no. 116 wordt de drukker echter wel tussen vierkante haken genoemd ( = I.W. van der Beeck), maar een soortgelijke vermelding ontbreekt bij Camphuysen (no. 59). In Wilt Hooren 't Woort, p. 19 geven de auteurs als hun mening dat de drukker ervan ‘waarschijnlijk ook Isaac Willemsz. van der Beeck’ is²⁰.

‘De’ bibliografische traditie is natuurlijk een nogal vage omschrijving. Het betekent in elk geval dat de samenstellers zich door heel wat bibliografische vakliteratuur hebben heen geworsteld om datgene, wat traditioneel aan een Hoornse drukker wordt toegeschreven, ook op te nemen. Van volledigheid kan natuurlijk geen sprake zijn. Aardig in dit verband is een gegeven in het artikel van Anton Ritter von Spaun: ‘Mittheilungen über Typographie des 15., 16. und 17. Jahrhunderts’, in: Serapeum 19 (1858), 365-368, waarin deze op p. 366 het oudste hem bekende boekje noemt, dat in Hoorn is gedrukt: het is STC Hoorn, no. 101, waarvan hij de beschrijving overnam uit een magazijncatalogus van de beroemde antiquaar Frederik Muller uit 1857. In dezelfde catalogus trof Von Spaun echter ook een ouder werk aan, verschenen zonder plaats van uitgave en naam van drukker, maar door Frederik Muller op p. 114, no. 1096 toegeschreven ‘(te Hoorn, by Zachar. Cornelisz?)’. Dit boekje nu ontbreekt in de STC Hoorn. Begrijpelijkerwijze heeft men een dergelijke, onzekere toeschrijving in een antiquariaatscatalogus uit de 19de eeuw niet gerekend tot de ‘bibliografische traditie’. Het is echter wel opgenomen in de Amsterdamse catalogus van Hoornse drukken, p. 42, no. 179 met als impressum: ‘[Hoorn], 1609’. Het ontbreken van een vraagteken achter de plaatsnaam suggereert zekerheid. Als dit echter het resultaat is van onderzoek, waarom is dan in de beschrijving niet tevens de naam van de drukker vermeld?

Het bibliografisch formaat en de collatie-formule zijn van belang voor het filologisch onderzoek, maar deze gegevens vormen ook een feestelijk maal voor de bibliologische fijnproever. Een goede collatie is vaak de vrucht van grondig analytisch-bibliografisch onderzoek. Dat in de STCN collatie-formules worden opgenomen, is echter

20 In de Amsterdamse catalogus van Hoornse drukken is het boekje van Camphuysen niet beschreven, hoewel deze bibliotheek ook een exemplaar bezit. H.G. van den Doel: Daar moet veel strijds gestreden zijn. Het leven van Dirk Rafaelsz Camphuysen (1586-1627). Meppel [1967]. Proefschrift Amsterdam GU, § 188 op p. 229 noemt vier namen van mogelijke drukkers van de Stichtelycke rymen 1624, waaronder nu uitgerekend niet die van I.W. van der Beeck. Hij baseerde zijn lijstje op het totaal verouderde en onbetrouwbare werk van Ledeboer uit 1872 in plaats van op de toen reeds beschikbare drukkersregisters in de grote bibliotheken, met name dat in de U.B. Amsterdam. Bovendien maakte hij geen onderscheid tussen drukkers enerzijds en uitgevers of boekverkopers anderzijds. Uit het onderzoek van Gruys en De Wolf is gebleken, dat in 1624 slechts twee drukkers in Hoorn werkzaam waren; vgl. Hellinga Festschrift, pp. 272-3. Op grond van de combinatie van gebruikt typografisch materiaal moet het m.i. mogelijk zijn om eens en voor altijd te bewijzen wie de drukker is geweest.

[p. 161]

niet vanzelfsprekend. Strikt genomen is het zelfs strijdig met het begrip short-title en deze formules ontbreken dan ook in, bijvoorbeeld, de short-title catalogi van het Brits Museum. Ik zou het juister hebben gevonden als men de argumenten voor deze handelwijze had gegeven. Overigens ben ik het wel eens met de genomen beslissing: hiermee wordt onmisbare informatie over opbouw en omvang van het boek verstrekt en juist dit onderdeel van de beschrijvingen zal door veel gebruikers worden gezocht. In grote lijnen volgt men de regels uit hoofdstuk 5 van Fredson Bowers: Principles of Bibliographical Description. Als de formule te onoverzichtelijk wordt volgens het systeem van Bowers, dan wordt vereenvoudigd volgens Roger Laufer: Introduction à la textologie: vérification, établissement, édition des textes. Paris 1972, p. 129 (vgl. de Handleiding 1977, § 56 en §§ 78-81; een voorbeeld van een dergelijke vereenvoudiging is de formule van no. 30). Meer dan voor enig ander element in de beschrijvingen geldt, dat soms alleen de specialist nog in staat is de gegevens juist te interpreteren. En misschien heeft zelfs hij daarbij de hulp van Bowers nodig²¹. Om dit te illustreren zal ik enkele formules van commentaar voorzien.

Als collatie van no. 16 wordt opgegeven: ‘4^o: π1 π2 *⁴2*²A-2R⁴ 3A-3E⁴’. Vóór het eerste regelmatig opgebouwde katern van het boek bevinden zich dus twee, niet-gesigneerde bladen, die nietconjunct zijn. Nu is het mijns inziens niet gebruikelijk eenzelfde signatuur te herhalen. Waarom heeft men niet genoteerd: ‘π1,2’? De komma geeft - in tegenstelling tot een punt - aan dat de bladen niet aan elkaar vast zitten. Als men van mening is dat met deze notatie wordt gesuggereerd dat de bladen eens deel hebben uitgemaakt van hetzelfde katern (en dus vel papier), zou men de voorkeur moeten geven aan: ‘π1 ²π1’.

Van de auteurs van de STCN kan en mag niet worden verwacht, dat zij voor elk boek uitvoerig bibliografisch onderzoek doen. In zijn hoofdstuk over collatie-formules schrijft Bowers echter (p. 228): ‘In recent years it has come to be recognized that a bibliographical description is more than an unanalytical compilatory setting-down of what seem to be the facts of the make-up of the book, and that it must instead be concerned with what analysis discloses are the

21 Als voorbeeld noem ik de formule van no. 270: ‘4^o: π1 *⁴A-M^{4/2 2}M⁴ N² O-2V4/2 2W⁴ 2X² 2Y-3D^4/2 †²’. Na een enkel ongesigneerd blad volgt een katern van 4 folia, dan het katern A van 4 folia, B van 2 folia, C van 4 folia, D van 2, enz. (vgl. voor deze notatie Bowers, p. 205). Na een katern, gesigneerd M, en bestaande uit 2 folia volgt nogmaals een katern, gesigneerd M, maar nu bestaande uit 4 folia. Opmerkelijk is voorts dat in de eerste reeks katernen A-Z de letter W niet als signatuur gebruikt wordt (zoals in de 17de eeuw normaal is), maar wel in de reeks katernen 2A-2Z. Vooral bij ingewikkelde formules is het jammer, dat niet het totaal aantal folia wordt vermeld, zodat de gebruiker niet kan controleren of hij de formule wel juist heeft ‘geïnterpreteerd’.

[p. 162]

bibliographical facts. In other words, so far as possible it must reflect and record the presswork. A description which is not founded on a prior bibliographical analysis may be most inaccurate and directly misleading’. De collatie-formule zou dan ook gebaseerd moeten zijn op die analyse. De samenstellers kunnen echter niet meer doen dan weergeven, hoe een exemplaar of exemplaren in de onderzochte bibliotheken is/zijn opgebouwd. Als formule van no. 19 wordt opgegeven: ‘4^o: †⁴(-†1)A-D⁴E1’. Het eerste blad van het eerste katern ontbreekt dus en het boek eindigt met een los blad, gesigneerd E. Het is denkbaar dat het laatste folium deel heeft uitgemaakt van het eerste katern; met andere woorden dat het eerste ontbrekende blad gelijk is aan het laatste, losse blad. Het is echter de vraag of men dit ooit kan bewijzen. Bowers stelt op p. 250 dat onderzoek in het laboratorium bruikbaar bewijsmateriaal kan leveren. Zekerheid krijgt men uiteraard ook als er een exemplaar wordt gevonden, waarin de folia †⁴ en E1 nog conjunct zijn. Pas dan zou men in de formule ‘the original printing position of disjunct leaves’ (Bowers, p. 198) weer kunnen geven: 4^o: †⁴(-†1[ = E1])A-D⁴E1. Hetzelfde geldt voor de formules van de nos 231, 315 en 345.

Als no. 49 is de verbeterde en vermeerderde herdruk beschreven van het bekende Journael van Bontekoe uit 1648. Voor een herdruk is de bouw van deze editie zeer onregelmatig: ‘4^o: *⁴A²B-K⁴’. De reprint van deze editie, in 1971 uitgegeven door P.N. van Kampen & Zoon te Amsterdam²², laat de regelmatige bouw *⁴A-K⁴ zien en ook in de tekst, de paginering en de custoden kan ik geen onregelmatigheden ontdekken. Aangezien ook de Amsterdamse catalogus van Hoornse drukken, no. 21 laatstgenoemde collatie geeft, moet de formule in de STC Hoorn wel onjuist zijn (vervaardigd naar een onvolledig exemplaar?).

Ook de collatie van no. 65 is onjuist. Deze veilingcatalogus van Ysbrand van Schoonen, waarvan het tot op heden enig bekende exemplaar aanwezig is in de Herzog August Bibliothek onder signatuur Bc Kapsel 8 (2), is opgebouwd op een voor veilingcatalogi uit het midden van de 17de eeuw karakteristieke wijze. Op het eerste, niet-gesigneerde blad staat de titelpagina. Deze werd als laatste gedrukt, omdat dan ook de datum van de veiling vast stond

22 Zoals zo vaak in Nederlandse reprints ontbreekt ook hier weer een vermelding van het exemplaar, dat gefotografeerd is.

[p. 163]

en meegedeeld kon worden. Een enkel blad gaat echter snel verloren en vaak vervaardigde men daarom een dubbelblad dat als een omslag om de andere katernen heen gevouwen kon worden. Na het laatste katern bevindt zich nog een los blad, dat geheel blanco is. In dit exemplaar zijn het eerste en het laatste blad dus niet (meer?) conjunct en het is bijzonder moeilijk te bewijzen dat ze dat eens zijn geweest. In de beschrijving van de STC Hoorn worden dat eerste en laatste blad niet vermeld. Nu kan het laatste blanco blad niet in de formule worden opgenomen, zolang men niet kan aantonen dat het eens deel heeft uitgemaakt van het boek. Als los blad zou het immers ook een schutblad kunnen zijn. Aangezien het blad geen tekst bevat, staat ook de plaats van dit blad niet vast. Ook al zou dus aangetoond worden dat het eerste en laatste losse blad eens conjunct geweest zijn, dan nog zijn verschillende formules mogelijk: π²A-G⁴ of π²(-π2)A-G⁴χ1[ = π2] of π²(-π2)A⁴χ1[ = π2]B-G⁴, enz. Bij de veilingcatalogus, beschreven als no. 66, ligt de plaats van het laatste blad, gezien de signatuur en de tekst, wel vast. Als men kan aantonen dat π1 en H1 eens conjunct zijn geweest, zouden deze ‘wrap-around leaves’ (Bowers, p. 198) als volgt in de formule moeten worden weergegeven: 4^o: π1[ = H2]A-G⁴H²(-H2)²³.

In de formules van de nos 24 en 27 geeft men aan dat in de onderzochte exemplaren een blad ontbreekt: in beide gevallen betreft het misschien blanco bladen. Indien er exemplaren worden gevonden, waarin deze bladen wel aanwezig zijn, moeten de collatie-formules worden veranderd: ‘De definitieve vorm wordt gemaakt als een volgend exemplaar zekerheid geeft’ (Handleiding 1977, § 79). Dat in sommige exemplaren deze bladen ontbreken, moet dan bij die exemplaren en niet in de formule worden vermeld. Voorbeelden van onvolledige exemplaren vindt men bij de nos 63, 205 en 206.

Fouten in de collatie-formules heb ik aangetroffen bij no. 315, waar het ontbrekende blad van het eerste katern (dat misschien identiek is aan 3VI) ten onrechte een exponentcijfer heeft gekregen, bij no. 334, waar de opgave van het bibliografisch formaat ontbreekt en bij no. 36, waar de collatie-formule moet luiden: 4^o: *⁴A- 2L⁸ 2M⁴ (vgl. de Amsterdamse catalogus, p. 28, no. 116).

23 Vgl. b.v. P.S. Morrish, ‘A collection of seventeenth-century book sale catalogues’, in: Quaerendo 1 (1971), 35-45, de formule van no. 3 op p. 38 en no. 6 op p. 39. Ik bestudeerde het exemplaar van No. 66, aanwezig in de Herzog August Bibliothek onder signatuur Bc Kapsel 8 (14). Het eerste en het laatste blad van dit exemplaar zijn niet conjunct, maar ze zijn dat m.i. wel geweest. De twee losse folia en de katernen daartussen zijn aan elkaar bevestigd op een wijze, waarbij de touwtjes zijn gestoken door de linkermarge van het boekje; vgl. voor deze wijze van hechten, Philip Gaskell, A New Introduction to Bibliography, p. 234 (‘Stabbing’).

[p. 164]

Als een boek de naam van de vertaler bevat, wordt deze in de beschrijving opgenomen (vgl. p. 49 onder 5 en de nos 93, 165 en 271). Bij De verduytste Cid (no. 71) vinden we niet ‘Tr. into Dutch by Johan van Heemskerk’, omdat de naam in het boekje zelf niet voorkomt²⁴. Ook in no. 166, Lipsius' De Constantia in het Nederlands, wordt de naam van de vertaler Jan Moretus of Mourentorf niet genoemd²⁵. De beschrijving van no. 279 vind ik echter wel erg mager. De naam van de samensteller van dit boekje, Pierre Trédéhan, ontbreekt (maar wordt ook in het boekje zelf niet genoemd)²⁶. Dat is echter wel het geval met de naam van de vertaler, Cornelis Taemsz, die desondanks niet in de beschrijving werd opgenomen. Overigens blijft de neerlandicus hier wel een beetje jaloers kijken naar de anders opgezette Belgica Typographica, waarin voor genoemd boekje uit 1594 ook de dichters van de twee sonnetten, H.I. Compostel en Israel van der Meersch, vermeld zouden zijn²⁷.

Op p. 69 vinden we een lijstje van gebruikte afkortingen dat wordt besloten met de titels van twee boeken, die soms in verkorte vorm worden genoemd. Vooral in de Appendix en in de Supplementen wordt echter veel meer literatuur (vaak zeer verkort) genoemd, die niet vollediger wordt beschreven. Op p. 70 staat het lijstje van vindplaatsen. De vindplaatsen zijn weergegeven door middel van een afkorting, die de plaatsnaam en zonodig de naam van de bibliotheek herkenbaar houdt (vgl. Handleiding 1977, p. 26, § 58).

Na vermeld te hebben dat er enkele fouten voorkomen in de verwijzingen (p. 43, regel 3 van onderen ‘zie blz. 32’, lees blz. 47; p. 60 regel 5 van onderen ‘Appendix no. 11’, lees no. 1), ga ik over naar de registers. Op pp. 101-108 staat het register op Hoornse drukkers en uitgevers, op p. 109 een chronologische lijst van Hoornse drukkers en uitgevers, op pp. 110-112 een register van drukkers en uitgevers buiten Hoorn, en op p. 112 korte lijstjes van ongesigneerde edities en van kopij-impressa. Daarna volgen nog registers op persoonsnamen (pp. 113-5) en op geografische namen (p. 117). Op p. 119 staat een lijst van boeken, die niet in de STC Hoorn zijn opgenomen, omdat de auteurs geen exemplaar hebben kunnen vinden of bereiken (lees i.p.v. see p. 00, p. 59). Als dit de

24 Vgl. over de vertaling van Corneille's Le Cid, Jan te Winkel in TNTL 1 (1881), pp. 105 vlg. en Te Winkel: Ontwikkelingsgang², dl. 4 (1924), p. 282. De verhouding tussen de verschillende drukken is overigens nog niet onderzocht. Vgl. voor de editie, verschenen onder de titel De Cid en gedrukt door Dominicus van der Stichel voor Abraham de Wees te Amsterdam in 1641: Lucie J.N.K. van Aken: Catalogus Nederlands toneel, dl. 2 (Amsterdam 1955), p. 163 en de Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque Nationale. Auteurs, Tome 32 (Paris 1907), kol. 353; er is ook een exemplaar in de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde, 1091 B 49. De verduytste Cid met Het leven van Don Rodrigo Diaz De Bivar toegenaemt De Cid werd gedrukt door N. van Ravesteyn te Amsterdam in 1641 in 8^o; de catalogus van de Bibliothèque Nationale vermeldt drie exemplaren van deze editie (dl. 32, kol. 353). No. 71 in de STC Hoorn is waarschijnlijk een titeluitgave van laatstgenoemde editie. Barent Adriaensz Berentsma ‘moet een rondreizend of vaak verhuizend boekhandelaar zijn geweest’ (Hellinga Festschrift, pp. 262-3). Dit is zijn enige geregistreerde Hoornse uitgave. Een dergelijk gegeven verdient de aandacht van de literatuurhistoricus, in het bijzonder bij een literatuursociologische benaderingswijze. Van belang voor de verhouding tussen beide Cid-edities uit 1641, de ene in 4^o en de ander in 8^o, is ‘Den Drucker tot den Leser,’ in de 8^o-editie, fol. A2r. Opmerkelijk in deze editie is voorts het feit, dat Het leven van Don Rodrigo enz., aangekondigd op de titelpagina, een onderdeel is met een eigen titelpagina met volledig impressum op fol. G2recto. Dit onderdeel is echter door de samenstellers van de STC Hoorn niet beschouwd als een ‘semi-onafhankelijk deel van een bibliografische eenheid’ en dus niet afzonderlijk beschreven onder een eigen nummer (vgl. pp. 47-9), aangezien dit onderdeel wel een afzonderlijk titelblad, maar niet een afzonderlijke signering en paginering heeft. Uitzonderlijk is voorts, dat de laatste drie folia in deze editie geheel blanco zijn.

25 Vgl. Justus Lipsius, Twee boecken vande standvasticheyt vertaald door J. Mourentorf. Met inleiding en aantekeningen door H. van Crombruggen. Antwerpen 1948. Mourentorf is overigens beter bekend als Jan Moretus (1543-1610), schoonzoon van Christoffel Plantijn, die ook in 1584 de eerste druk uitgaf. De naam van de vertaler wordt natuurlijk wel genoemd in de uitvoerige beschrijving in de Amsterdamse catalogus van Hoornse drukken, p. 24, no. 95. Aan de tekst gaat een gedicht op de vertaling vooraf, ondertekend: Houdt en wint. In genoemde beschrijving wordt deze zinspreuk echter niet opgelost, terwijl onder meer uit de Bibliotheca Belgica, waarnaar verwezen wordt, bekend kon zijn, dat dit de zinspreuk van Jan van Hout is. Dit gedicht is via het Algemeen register van namen, enz. op pp. 53 vlgg. alleen vindbaar op de zinspreuk en niet op Hout, Jan van. Van een dergelijke catalogus mag toch eigenlijk verwacht worden, dat werk voorzien van zulke eenvoudig op te lossen zinspreuken ook onder de naam van de auteur vindbaar is.

26 De editie van het Trésor de vertu uit 1594 wordt niet vermeld in de grote bibliografieën uit de 19de eeuw; vgl. bijvoorbeeld Brunet⁵, dl. 5, kol. 939. Voor de toeschrijving aan Pierre Trédéhan, Ant.-Alex. Barbier, Dictionnaire des ouvrages anonymes. 3ème éd. revue et augm. par O. Barbier, René et P. Billard, Tome 4 (Paris 1879), kol. 824. Zie ook Alexandre Cioranesco: Bibliographie de la littérature Française du seizième siècle. Paris 1959, p. 668. Deze editie is wel reeds beschreven in Moes-Burger, dl. 2, pp. 101-102, no. 352. In de vakliteratuur wordt steeds alleen het exemplaar genoemd van de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden, 1225 F 12. Er is ook een exemplaar aanwezig in de Bibliothèque de l'Arsenal te Parijs, signatuur 8^o B.L. 1467. (5.). Belangrijk zijn de literatuurverwijzingen met betrekking tot CornelisTaemsz. in Wilt Hooren 't Woort, p. 53. Aan het werk van deze auteur uit de vroege Renaissance, die ‘als een van de eersten de Nederlandse dichtkunst beoefende, die hij met behulp van zijn kennis van het Italiaans, Frans, Spaans, Portugees en Duits heeft willen cultiveren’ (a.w., p. 34), is ten onrechte nauwelijks aandacht besteed.

27 Na het gereed komen van delen van de Short Title Catalogue Netherlands zullen filologen dus opnieuw alle beschreven edities in handen moeten nemen om de inhoud verder te ontsluiten en toegankelijk te maken. Evenals de anglisten zullen we behoefte hebben aan bijvoorbeeld een register op lofdichters. Op basis van de Engelse STC vervaardigde Franklin B. Williams Jr zijn Index of dedications and commendatory verses in English books before 1641. London: The Bibliographical Society, 1962 met zijn ‘Dedications and verses through 1640. Addenda’. Supplement to The Library, 5th series, 30 (1975), No. 1 (March), afzonderlijk gepagineerd (19 pp.).

[p. 165]

goede verantwoording is, vind ik het vreemd dat no. 1 in deze lijst staat. De samenstellers verwijzen terecht naar het exemplaar aanwezig in de UB-Gent, 7875(1). Of is deze editie niet opgenomen, omdat het boekje volgens de catalogus van de UB-Gent niet in Hoorn, maar in Amsterdam is gedrukt?²⁸ Die mogelijkheid is bij no. 12 echter niet aanwezig: dit boekje heeft een echt Hoorns impressum en is aanwezig onder de door de samenstellers genoemde signatuur in de vermelde bibliotheek (UB-Gent = Machiels, H 376).

In deze Appendix wordt steeds verwezen naar de bron, waaruit de beschrijving afkomstig is. Deze bronnen zijn echter zeer summier aangeduid en niet volledig beschreven in het lijstje van afkortingen op p. 69. Vooral voor buitenlandse gebruikers moet dat hinderlijk zijn. Maar ook niet iedere neerlandicus zal onmiddellijk weten wat bedoeld wordt met ‘P. van der Kloot, Catalogus’ (vgl. no. 16)²⁹.

Aangezien ik nu aan de inhoudsopgave toe ben, constateer ik, dat een lijst van illustraties helaas ontbreekt. Noch de pagina's, waarop de illustraties staan, noch de illustraties zelf, zijn voorzien van een nummer, wat het verwijzen bemoeilijkt. In de onderschriften bij de afbeeldingen zijn de vindplaatsen van de exemplaren niet op dezelfde wijze aangeduid als in de catalogus. Foto's van titelpagina's kunnen voor andere onderzoekers van belang zijn bij de studie van typografisch materiaal. Dan moet echter wel vermeld worden of de titelpagina's op ware grootte zijn afgebeeld en dat is niet gebeurd. Toen ik de afbeelding op p. [42] met het exemplaar van Bontekoe's Journael in de UB-Leiden vergeleek, bleek dat deze titelpagina in elk geval op ware grootte is gereproduceerd.

Na de inhoudsopgave volgen op ongenummerde pagina's nog twee supplementen, die op het laatste moment werden toegevoegd. De gegevens konden dus ook niet meer verwerkt worden in de voorafgaande registers en dat betekent dat de gebruiker van het boekje altijd op minstens drie plaatsen moet zoeken. Het eerste supplement bevat acht Hoornse drukken die toegevoegd moeten worden aan de STC Hoorn. Het tweede supplement bevat 10 boeken, die aan de Appendix moeten worden toegevoegd. Ook dit zijn dus edi-

28 J[erome] Machiels, Catalogus van de boeken gedrukt voor 1600 aanwezig op de Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit Gent. Gent 1979, no. A 212, die als impressum vermeldt: Ghedruckt [te Amsterdam] by Nicolaes Biestkens, int jaer 1578. Gruys en De Wolf vermelden deze editie ook in het Hellinga Festschrift, p. 263 en daar, mijns inziens terecht, met het impressum: ‘(Hoorn? 1578)’. Voor zover wij weten, was Biestkens in dat jaar nog in Hoorn werkzaam. Aan de literatuuropgave in het Hellinga Festschrift, p. 263 moet worden toegevoegd: Nicolaes Biestkens, De drie delen van de Klucht van Claas Kloet. Ingel. en van aant. voorz. door G.R.W. Dibbets. Zutphen [1969] ( = Klassiek Letterkundig Pantheon 178).

29 De naam van de auteur wordt niet op de titelpagina genoemd en het is daarom de vraag, of deze catalogus wel vindbaar is in bibliotheken onder Kloot. Bedoeld wordt de: Catalogus of Register, Der Nederlandsche Tooneelspel-Dichteren. [...] Te Delft, By Pieter Vander Kloot, en te bekomen te Amsterdam [By] Barend Das. 1743. 8^o. Een exemplaar van deze vroege bibliografie van Nederlandse toneelspelen bevindt zich in de UB-Amsterdam, signatuur 690 B 108².

[p. 166]

ties, waarvan de samenstellers geen exemplaar hebben gezien³⁰. In een STC, die tenslotte gebaseerd is op exemplaren, moeten deze Appendices beschouwd worden als niet meer dan een toegift. Men mag niet verlangen dat systematisch zeer veel catalogi en andere bibliografische bronnen zijn doorgenomen om het materiaal, dat niet in een STC thuis hoort, zo volledig mogelijk te maken. Voor de filoloog en de cultuurhistoricus zijn deze lijsten natuurlijk wel van bijzonder groot belang. Zij zouden het materiaal kunnen uitbreiden door een systematisch onderzoek van de advertenties van boekhandelaren in zeventiende-eeuwse kranten en van boekhandelscatalogi uit deze periode³¹.

Nog interessanter is de vroegste Nederlandse ‘nationale bibliografie’, de Catalogus Universalis van de Amsterdamse courantier, drukker en uitgever Broer Jansz. Hij heeft vanaf 1640 tot aan zijn dood in 1652 lijsten uitgegeven van boeken, die in de voorafgaande jaren in de Republiek waren verschenen³². Uiteraard kon hij alleen datgene vermelden, wat hem op één of andere wijze ter ore of onder ogen kwam en vanzelfsprekend verspilde hij zijn papier niet aan een opsomming van het vele efemere drukwerk als liedboekjes, pamfletten, gelegenheidsuitgaven, veilingcatalogi, en dergelijke. Hoewel de Catalogus van Broer Jansz niet compleet kon zijn en ook niet wilde zijn, kon ik niet nalaten de inventarisatie uit 1979 te vergelijken met die van meer dan drie eeuwen terug.

Van de boeken beschreven in de STC Hoorn en verschenen tussen 1639 en 1651, vermeldt Broer Jansz er 12, dat is 20% van het thans geregistreerde aantal. Belangrijker vind ik echter dat van de 26 door hem beschreven edities met een Hoorns impressum er 12 wel en 14 niet in de STC Hoorn zijn terug te vinden³³. Afgaande op deze eigentijdse bron zouden we dus kunnen concluderen dat thans maar 54% van de Hoornse drukken in een STC is beschreven. Houden we dan ook nog rekening met de opzettelijk niet door Broer Jansz beschreven edities - dat is ook de categorie, die slechts fragmentarisch is overgeleverd - en de niet in de STC Hoorn opgenomen plano-drukken, dan kunnen we vermoeden dat thans zo'n 25-30% van het Hoornse drukwerk is beschreven.

30 Daarbij is onder meer een editie van Marnix' Byen-corf (no. 25), die vermeld is door Van Toorenenbergen, niet in ‘vol. IV, 's-Grav. 1891’ zoals wordt gesteld, maar in het niet genummerde deel van zijn standaardeditie van Marnix, dat verscheen onder de titel Verscheidenheden uit en over de nalatenschap in 's-Gravenhage 1878. Prosper Arents, ‘Filips van Marnix van Sinte Aldegonde: Proeve van bibliografie’, in: De Nieuwe Gids 55 (1940), eerste halfjaar, pp. 185-212 heeft het Marnix-bezit ‘der wetenschappelijke bibliotheken in België, Nederland, Duitschland en Frankrijk’ door zijn handen laten gaan en deze uitgave was in die bibliotheken onvindbaar (p. 186). Onderzoekers doen er dus goed aan zich in de eerste plaats te richten op de bibliotheken buiten deze landen, met name in Engeland, de VS en de scandinavische landen. Volgens Arents zou deze ‘15e uitg.’ van de Byen-Corf uit ‘(Ca. 1640.)’ dateren.

31 In de catalogus van de magazijnveiling van de Amsterdamse uitgever en boekhandelaar Hendrick Laurensz (1588-1649) trof ik verschillende boeken aan met een Hoorns impressum, die niet in de STC Hoorn zijn geregistreerd. Voor een beschrijving van deze catalogus verwijs ik naar Quaerendo 10 (1980), p. 46. Als voorbeelden noem ik:
p. 166: Casmanni Schoonheydt 8. Hoorn 1631
p. 166: Casmanni Worstelinge der Boetveerdige 8. Hoorn 1632
p. 167: Den gekruysten Christus 8. Hoorn 1617
p. 169: Gebeden Habermans 32. Hoorn 1625
p. 170: Huysmans wijsheyt 8. Hoorn 1614
p. 179: Visschers Christelicke Maeltijdt 8. Hoorn 1647
p. 179: Visschers Hert-sterkinge 8. Hoorn 1647
p. 190: Soldaten Kluchtjens 4. Hoorn 1631

32 De Catalogus Universalis van Broer Jansz. is voor het eerst uitvoerig beschreven en bestudeerd door Rudolf Blum, ‘Vor- und Frühgeschichte der nationalen Allgemeinbibliographie’, in: Archiv für Geschichte des Buchwesens 2 (1959), 233-303, met name p. 271. Deze studie is ook verschenen als overdruk met nieuwe paginering Frankfurt am Main [1959]; aldaar pp. 45 vlgg. Een reprint van deze moeilijk bereikbare, maar voor de Nederlandse boekgeschiedenis zeer belangrijke, bibliografie is in voorbereiding.

33 Er zijn in de Catalogus Universalis niet 25 (volgens Blum), maar 26 boeken vermeld met een Hoorns impressum. Vgl. Hellinga Festschrift, p. 250.

[p. 167]

Ook de STC Hoorn zelf geeft soms een indruk van wat er eens geweest moet zijn. Zo wordt als no. 258 wel de vierde druk beschreven, maar niet de eerste drie drukken en tussen de nos 255 en 256 ontbreekt de derde druk van het werk. Nietgenoemde drukken hoeven natuurlijk niet altijd in Hoorn vervaardigd en uitgegeven te zijn, maar in vele gevallen acht ik dat wel waarschijnlijk. Een andere bevestiging van het fragmentarische karakter van de overlevering vinden we, als we alle geregistreerde drukken chronologisch rangschikken. Dan blijkt bijvoorbeeld dat er slechts één boek als jaar van uitgave 1639 heeft (no. 36) en dat er in de STC Hoorn geen enkel boek is opgenomen met het jaartal 1651. In laatstgenoemd jaar waren er in elk geval twee drukkers in Hoorn werkzaam: I.W. van der Beeck (1620-1659) en H.G. van de Grave (1640-1679)³⁴. Wat hebben deze bedrijven in dit jaar gedaan?

We kunnen niet anders dan uitgaan van en werken met de ons bekende feiten. Zullen de gebruikers van het hier besproken werk zich wel bij voortduring realiseren, dat zij ruïnes bezichtigen? Bij al het onderzoek op basis van dit materiaal is het noodzakelijk steeds te denken aan het totaal dat er eens is geweest; is het noodzakelijk rekening te houden met de waarschijnlijk nog grotere hoeveelheid gegevens, waarover wij niet kunnen beschikken. Moeizaam blijven we bezig met de reconstructie van een niet meer te achterhalen werkelijkheid.

Voor het maken van een goede bibliografie of catalogus is veel kennis en doorzettingsvermogen vereist. Dit specimen van de STCN voldoet aan de belangrijkste eisen, die men aan een wetenschappelijke materiaalverzameling dient te stellen: 1. de auteurs hebben een nauwkeurige omschrijving gegeven van hun doelstelling, 2. zij hebben nauwgezet omschreven welke collecties zij hebben onderzocht en hoe (met welke hulpmiddelen) zij het voor hen belangrijke materiaal hebben geselecteerd, 3. zij hebben nauwkeurig verantwoording afgelegd van de door hen gevolgde methode van beschrijven. Telkens heb ik de verleiding moeten weerstaan om teveel van de STC Hoorn te verlangen; het is immers niet een volledige bibliografie, maar een catalogus met korte titels. De enkele fouten (fouten ontstaan tijdens het transmissieproces?) die ik heb

34 Vgl. de tabel in Hellinga Festschrift, pp. 272-3.

[p. 168]

opgemerkt, doen niets af aan de grote waardering die ik voor het werk van de auteurs heb. In ieder opzicht hebben zij er blijk van gegeven hun vak uitmuntend te beheersen.

Op basis van het thans verzamelde materiaal konden zij een beeld geven van het belang van de Hoornse boekproductie voor de cultuurgeschiedenis van Hoorn en van Nederland in de 17de eeuw. In het boekje voor de tentoonstelling, Wilt Hooren 't Woort, staan zeven hoofdstukken gewijd aan: Drukken en uitgeven te Hoorn, de boekillustratie, de Latijnse school en bibliotheek, de godsdienst, de letterkunde, Vondel en Hoorn, en reisverhalen. Hiermee laten zij zien welke mogelijkheden de geschiedschrijver heeft, als hij zich kan baseren op een STC. In 40 bladzijden (plus zes voor de verantwoording) wordt een fascinerend beeld geschetst van het intellectuele leven en klimaat in deze Hollandse stad. De auteurs weten boeiend te vertellen en ze gebruiken glashelder Nederlands dat voor iedere belangstellende begrijpelijk is. Wie nog niet van de noodzaak van een STC Netherlands overtuigd is, kan ik dit boekje van harte aanbevelen. De neerlandici kan ik aanraden een vergelijking te maken tussen de informatie in Te Winkel: Ontwikkelingsgang², dl. 3, pp. 324-7 met betrekking tot de letterkunde in Hoorn en het hoofdstuk in dit boekje. Ik vraag ook aandacht voor de toeschrijving van een huwelijksdicht aan Vondel. Het betreft hier een epithalamium op de doopsgezinde Anthony Jacobsz. Roscius, die op 19 juli 1615 in de echt werd verbonden met Jannetje Jansdochter (vgl. p. 44 en de verantwoording op p. 54). Dit gedicht komt niet voor in de Vondeluitgaven en wordt hier voor het eerst met goede argumenten aan deze auteur toegeschreven.

In het bovenstaande heb ik meermalen verwezen naar de Amsterdamse catalogus van Hoornse drukken. Het is niet mijn bedoeling op deze plaats ook dit boek uitvoerig te recenseren; ik wijs geïnteresseerden op de bespreking van Anna E.C. Simoni in The Library, 6th series, 2 (1980), pp. 380-381. Maar toch moet ik over deze catalogus nog enkele opmerkingen maken omdat hij voor de filoloog onafscheidelijk is verbonden met de STC Hoorn: men zal ze altijd samen moeten raadplegen.

[p. 169]

De samenstellers hebben gebruik mogen maken van de werkbladen vervaardigd t.b.v. de STC Hoorn. De resultaten van eerder onderzoek konden dus worden gecontroleerd en zonodig worden verbeterd en aangevuld. Men zou dus kunnen denken aan het woord van George Sarton, ‘Every investigation must begin with a bibliography and end with a better bibliography’, maar daarmee zou aan de STC Hoorn geen recht worden gedaan. De doelstelling van de Amsterdamse catalogus was immers een geheel andere: niet een korte-titel-catalogus, maar uitvoerige beschrijvingen van de boeken in de Amsterdamse bibliotheek. Deze bevat dus voor de filoloog en literatuurhistoricus veel meer gegevens dan een STC. De gegevens zijn toegankelijk gemaakt door middel van 24 registers, waarvan er één niet vermeld wordt in de inhoudsopgave op p. vi (namelijk het register op vroegere eigenaren van exemplaren). Deze registers ontsluiten het bezit op welhaast ideale wijze. Zo bevat het algemeen register van namen op pp. 53 vlgg. de namen, initialen of zinspreuken (vgl. noot 25) van allen, die in één of andere vorm aan de beschreven boeken hebben meegewerkt. Het is dus niet nodig op deze catalogus een aparte index te vervaardigen, zoals Williams dat deed voor de Engelse STC (vgl. noot 27). Soms zijn in dit register initialen opgelost, terwijl dat in de beschrijvingen zelf niet is gebeurd: men dient dus vanuit een beschrijving ook altijd de registers te raadplegen voor mogelijk aanvullende informatie. Bij 24 registers lijkt het onzinnig om nog een register te vragen. Toch miste ik nog een systematische indeling van de beschreven boeken.

De grote betekenis van deze catalogus is dat de mogelijkheden van machinale verwerking van gegevens eens duidelijk zijn gedemonstreerd. Een beperkt aantal beschrijvingen is nog wel door te lezen, maar de 100.000 titels van de STCN kunnen alleen nog maar door de machine op alle gewenste manieren worden doorzocht. De boekhistoricus en de filoloog kunnen dan een vraag formuleren en met één druk op de knop kan het geselecteerde materiaal worden afgedrukt. Voor ons onderzoek zullen we de verzameling willen kunnen raadplegen op jaar van uitgave (welke boeken verschenen er in 1626 of tussen 1634 en 1638?), op titel (om de vaak

[p. 170]

zeer beknopte titels, bijvoorbeeld uit 17de-eeuwse bronnen, te kunnen identificeren), op naam van alle medewerkers aan boeken, op wetenschapsgebied (b.v. alle medische boeken uit een bepaalde tijd), op bibliotheek (welke boeken bevinden zich in welke bibliotheek?), natuurlijk op naam van drukker, uitgever, boekhandelaar, plaats van uitgave, enz. Men mag er op vertrouwen dat de samenstellers van de STCN machinale verwerking van verzamelde gegevens mogelijk zullen maken. Ook zij zullen immers wensen dat hun werk optimaal bruikbaar is voor de vaak zo verschillende vragen van onderzoekers.

‘Als ons bloeitijdperk een naam moet hebben,’ zo schreef Huizinga, ‘laat het dan zijn naar hout en staal, pik en teer, verf en inkt, durf en vroomheid, geest en fantazie’³⁵. In vele overzichtswerken en detailstudies is onze kennis van de Hollandse verf uit dit tijdvak neergelegd. Het papier en de drukinkt kregen niet de aandacht die ze verdienen. Studies over belangrijke drukkers, uitgevers en boekverkopers ontbreken bijna geheel. Ondanks de grote betekenis voor de economie van de Republiek hebben historici zich slechts zelden verdiept in de grafische industrie en de handel in boeken. Waarom heeft dat ‘Hollandse wonder’ op boekengebied relatief zo weinig aandacht gekregen?³⁶ Mogen de vaderlandse (cultuur)historici ter verontschuldiging aanvoeren dat onderzoek welhaast onmogelijk is zonder een overzicht van de boekproductie? Er is inderdaad moed en doorzettingsvermogen voor nodig om pionierswerk te verrichten, om verspreid liggend materiaal in kaart te brengen en de vele bronnen te bestuderen. Maar kunnen wij het ons nog langer veroorloven, het onderzoek naar de geschiedenis van het Nederlandse boek en de boekhandel zó te verwaarlozen?

‘Geen wetenschap van het boek is mogelijk zonder een volledige bibliographie als uitgangspunt en voedingsbodem’³⁷. Het is inmiddels al meer dan 25 jaar geleden, dat H. de la Fontaine Verwey deze woorden uitsprak. In deze rijke kwart-eeuw is er maar weinig gedaan om dit uitgangspunt te creëren. Maar behalve het basis-materiaal voor de boekhistoricus levert deze bibliografie ook de

35 J. Huizinga, Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw. Een schets. Haarlem 1941, pp. 175-6.

36 Vgl. het hoofdstuk over de zeventiende eeuw van Herman de la Fontaine Verwey, ‘Het Hollandse wonder’, in: Boeken in Nederland 1979, pp. 46-64.

37 H. de la Fontaine Verwey, De wereld van het boek 1954, p. 21; Verwey vervolgt: ‘Omdat de bibliographie ontbreekt, is de zeventiende eeuw, onze Gouden Eeuw, ook voor de typographie, toen er in de Republiek meer boeken gedrukt werden dan in alle andere landen tezamen, een goeddeels onbekend hoofdstuk gebleven, en hetzelfde kan gezegd worden van de achttiende eeuw, toen onze drukkers en uitgevers hun internationale rol bleven spelen’.

[p. 171]

bronnen, waarin het veelbewogen en kleurrijke leven van een tijdperk is vastgelegd: ‘Geen volk beschikt over zulke rijkelijk vloeiende bronnen voor zijn historie’³⁸. De registratie van de boekproductie is kortom onmisbaar voor elk (cultuur)historisch onderzoek. Het is haast niet te geloven dat dit elementaire en essentiële voorwerk tot op heden niet is verricht³⁹.

Deze hoogst onbevredigende stand van zaken heeft ook ernstige gevolgen voor het niveau van onze vakbeoefening. Evenals de boekwetenschap kan de (oudere) Nederlandse letterkunde alleen bestudeerd worden binnen de cultuurgeschiedenis in ruimere zin⁴⁰ en daarvoor is een STCN onmisbaar. Daarnaast is de STCN ook van rechtstreeks belang voor ons vak. Vaak immers moet de neerlandicus zelf boekwetenschappelijk onderzoek doen en zich begeven op het terrein, dat Te Winkel aanduidde als de bibliologie en bibliographie of boekenkunde en boekbeschrijving⁴¹. Voor dit soort onderzoek is de STCN het meest elementaire hulpmiddel dat zich laat denken. De filoloog gebruikt het bij het systematisch opsporen van bronnen. Voor de tekstkritiek heeft hij zoveel mogelijk exemplaren nodig om de ontstaansgeschiedenis van het boek te reconstrueren. De literatuurhistoricus zal terug willen gaan naar de uitgever en boekhandelaar in vroeger dagen om inzicht te verwerven in het literaire leven van een bepaalde tijd⁴².

Helaas wordt bij het letterkundig onderzoek nog steeds te weinig aandacht geschonken aan de tekstdrager als handelswaar: ‘Wie enig inzicht wil krijgen in de soms ingewikkelde geschiedenis van de publicatie van een bepaald werk, moet met de uitgever beginnen. Welke plaats neemt hij in de wereld van het boek in, hoe is zijn fonds samengesteld, wie zijn zijn concurrenten? Schrijvers over de geschiedenis van letterkunde en kunst gaan gewoonlijk uit van de auteurs of graveurs. Zo lopen zij echter de kans op een dwaalspoor te komen’⁴³. Maar hoe kan de literatuurhistoricus dit juiste uitgangspunt kiezen, zolang de noodzakelijke voorstudies ontbreken? Zelfs het meest elementaire hulpmiddel voor onderzoek en onderwijs, een hedendaagse geschiedenis van het Nederlandse boek en van de boekhandel, moet hij ontberen⁴⁴.

38 H. de la Fontaine Verwey in: Boeken in Nederland 1979, p. 49.

39 Wat de publicatie van een STC betekent voor de ontwikkeling van het historisch onderzoek kan men zien bij onze Engelse collega's: sinds 1926 zijn talloze en vaak baanbrekende studies verschenen, gebaseerd op het hierin geregistreerde materiaal.

40 Vgl. voor de boekwetenschap de opmerking van F.A. Janssen in Open 13 (1981), p. 35 en de principe-uitspraak van E.K. Grootes, ‘Literatuur-historie en Cats' visie op de jeugd’, in: Spektator 9 (1979-1980), 477-493, met name p. 479.

41 Dat het voor de literatuurhistoricus bijzonder vruchtbaar kan zijn onderzoek te doen op deelgebieden, die strik genomen liggen op het terrein van de geschiedenis van het boek en de boekhandel, blijkt duidelijk uit het programmatische artikel van Paul Raabe, ‘Die Geschichte des Buchwesens als Aufgabe der Germanistik’, in: Jahrbuch für Internationale Germanistik 8 (1976), Heft 2, pp. 95-106. De op p. 105 genoemde deelgebieden omvatten veel meer dan het overzicht van de vragen die de ‘geschiedschrijver der letteren’ te stellen heeft aan de ‘bibliograaf’, in: J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. 2e dr. Dl. 2 (Haarlem 1922), pp. 77-81. Overigens kunnen ook de geschiedschrijvers van de Nederlandse taalkunde de boekwetenschap niet missen; vgl. R.C. Alston, ‘Bibliography and Historical Linguistics’, in: The Library, 5th series, 21 (1966), 181-191.

42 Vgl. mijn artikel: ‘Ridders te Amsterdam in de ‘Vroege Renaissance’. Enkele aspecten van de catalogus van de magazijnveiling van Cornelis Claesz in 1610, ofwel Literatuurgeschiedenis als geschiedenis van de boekhandel’, in: De letter doet de geest leven. Bundel opstellen aangeboden aan Max de Haan bij zijn afscheid van de Rijksuniversiteit te Leiden. Leiden 1980 ( = Publikaties van de Vakgroep Nederlandse Taal- & Letterkunde, no. 9), pp. 102-125.

43 H. de la Fontaine Verwey, ‘De Gouden Eeuw van de Nederlandse boekillustratie, 1600-1635’, in zijn bundel: Uit de wereld van het boek. II: Drukkers, liefhebbers en piraten in de zeventiende eeuw. Amsterdam 1976, pp. 49-75, citaat op p. 55.

44 Dezelfde klacht is geuit door D. Boon Czn in: Boeken in Nederland 1979, p. [1]. Ook in de bestaande handboeken tot de geschiedenis van onze letterkunde ontbreken hoofdstukken over de boekhandel; vgl. bijvoorbeeld H.G. Aldis, ‘The Book-Trade, 1557-1625’, in: The Cambridge History of English Literature, edited by A.W. Ward and A.R. Waller, Vol. IV (Cambridge 1909), 378-414, door Frank Arthur Mumby and Ian Norrie, Publishing and Bookselling. 5th revised and reset edition. London 1974, p. 74 noot gekenschetst als ‘an illuminating account of a very obscure period’.

[p. 172]

De STCN zal in een aantal opzichten de basis vormen voor de beoefening en ontwikkeling van ons vak. Deze beschrijving van vele en vaak nieuwe bronnen zal het uitgangspunt zijn voor studies van allerlei aard, die bestaande onjuiste opvattingen en inzichten zullen corrigeren. De achterstand is groot en nog steeds groeiende. Met ongeduld wachten we op de aangekondigde deelcatalogi. Waren ze nu alvast maar beschikbaar...

februari 1981

Adres van de auteur:

Vakgroep Nederlandse taal- en letterkunde

Postbus 9515

2300 RA Leiden