Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 98

[p. 81]

L. De grauwe
Anglosaxonismen in de Oudnederlandse psalmen

I

Een pleidooi voor het Oudnederlands karakter van het overgrote deel der zogenaamde Wachtendonckse psalmen hoeven we hier niet meer te houden. Dat is, zij het met verschillende accenten en op uiteenlopende gronden, reeds in vroegere jaargangen van dit tijdschrift gebeurd: eerst in 1896 door Van Helten in diens controverse met Cosijn, dan in 1953 door Cowan en in 1972 het uitvoerigst en overtuigendst door W. Sanders¹, terwijl van genoemde auteurs nog andere publicaties over de Psalmen de term ‘Oudnederlands’ in hun titel bevatten².

Ook menig handboek der Nederlandse literatuurgeschiedenis laat de Psalmen niet onvermeld. Zo spreekt J. ten Brink over ‘de fragmenten van zoogenaamde Oud-Nederlandsche Psalmen’ en zijn deze volgens Jonckbloet geschreven ‘in een tongval, over het algemeen zuiver Nederlandsch’, waarbij beide auteurs vooral op Cosijn steunen³. G. Kalff, J. te Winkel en G Knuvelder laten de Psalmen buiten beschouwing, doch J. van Mierlo wijdt er wel einige aandacht aan⁴. Bovendien vinden we beknopte of zelfs uitvoerige vermeldingen in bepaalde overzichtswerken door J. Vercoullie, L. Grootaers, C.C. de Bruin en A. van Loey⁵. Ten slotte hebben de Oudnederfrankische Psalmen en de bijbehorende glossen van Lipsius, en zij alleen, de voorbeelden geleverd voor de Oudnederlandse hoofdstukken in J. Goossens' Historische Phonologie des Niederländischen⁶, en heeft de volledige Wachtendonckse overlevering haar rechtmatige plaats gevonden in M. Gysselings Corpus van Middelnederlandse teksten II-1, waar zij in het gedeelte Oudnederlands uitgegeven zijn.

1 W. van Helten, TNTL 15 (1896), p. 146-171; Dez., TNTL 15 (1896), p. 269; H.K.J. Cowan, TNTL 71 (1953), p. 161-182; W. Sanders, TNTL 88 (1972), p. 161-177, hier p. 166-173. Andere artikels in dit tijdschrift verschenen, doch zonder ‘Oudnederlands’ in de titel: W. van Helten, TNTL 16 (1897), p. 72-79; H.K.J. Cowan, TNTL 75 (1957), p. 161-180; Dez., TNTL 87 (1971), p. 184-203. De titels vindt men in C. Minis, Bibliographie zu den Altmittel- und Altniederfränkischen Psalmen und Glossen, Amsterdam 1971.

2 Vgl. P.J. Cosijn, ‘De Oudnederlandsche Psalmen’, Taal- en Letterbode 3 (1872), p. 25-48. 110-124. 257-270 en 4 (1873), p. 149-176, ook zelfstandig verschenen, Leiden 1873. Echter heet het bij Dez., ‘De Oudnederfrankische Psalmen’, TNTL 15 (1896), p. 316-323, hier p. 323: ‘Is het daarom vermetel, wanneer ik vooralsnog aan mijn vroegere beschouwingen vasthou? Met deze wijziging, dat ik het taalgebied ook meer in het Oosten zoek. Weg dus met Oudnederlandsch!’ - Verder H.K.J. Cowan (ed.), De Oudnederlandse (Oudnederfrankische) Psalmenfragmenten, met inleiding en een Frankisch-Latijnse woordenlijst ( = Textus Minores, vol. XXIII), Leiden 1957; Dez., LB 50 (1961), p. 55-58; Dez., LB 58 (1969), p. 45-49; L. de Grauwe, Zeitschrif für deutsches Altertum und deutsche Literatur 106 (1977), p. 88-98; W. Sanders, ‘Altniederfränkische Psalmen (auch Altniederländische [Oudnederlandse] Psalmen)’ in K. Ruh (ed.), Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Band 1, Berlin-New York 1978, kol. 311-313.

3 J. ten Brink, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, Amsterdam-Antwerpen 1897, p. 16 noot 1; W.J.A Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, I, Groningen 1898, p. 13.

4 J. van Mierlo, Beknopte Geschiedenis van de Oud- en Middelnederlandsche Letterkunde, Brussel-'s-Hertogenbosch ⁴1942, p. 20; Dez., ‘De Letterkunde van de Middeleeuwen tot omstreeks 1300’ in Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, I, Antwerpen-Brussel-'s-Hertogenbosch z.j., p. 59.

5 Het uitvoerigst J. Vercoullie, ‘De Taal der Vlamingen’ in Vlaanderen door de eeuwen heen, o.l.v. M. Rooses, I, Amsterdam 1912, p. 189-242, vooral p. 205. L. Grootaers, ‘De Taal’, in Vlaanderen door de eeuwen heen, I, Brussel-Amsterdam ³1951, p. 333-362, alwaar p. 343 v. over de Karolingse of Wachtendonckse psalmen wordt gesproken. C.C. de Bruin, De Statenbijhel en zijn voorgangers, Leiden 1937, p. 22 vindt dat er niets is. dat zich verzet tegen de opvatting, dat het Oudoost-nederfrankisch zeer na verwant is met het Oudnederlands; hij noemt de abdij van Echternach als mogelijke plaats van ontstaan. A. van Loey, ‘Altniederländisch und Mittelniederländisch’ in L.E. Schmitt (Hrsg.), Kurzer Grundriβ der germanischen Philologie bis 1500, Bd. 1: Sprachgeschichte, p. 253-287, alwaar op p. 253: ‘die altostniederfränkischen Psalmenfragmente...weisen ein unmittelbar dem mnl. voraufgehendes Stadium auf’.

6 J. Goossens, Historische Phonologie des Niederländischen, Tübingen 1974, p. 35-39. 65-72; de voorbeelden zijn nog eens herhaald p. 47-49. 77-81.

[p. 82]

II

Deze terminologische karakterisering werd blijkbaar niet verhinderd door het feit dat Gysseling en Sanders de taal van de psalmvertaling in de omgeving van Krefeld hebben gesitueerd, dus buiten het tegenwoordige gebied van de Nederlandse cultuurtaal⁷. En zelfs al zouden de Psalmen toch een Zuidoostlimburgs dialect representeren, zoals door sommigen wordt aangenomen⁸, dan nog blijft de studie van dat gebied even ten oosten van de hedendaagse Nederlandse en Belgische staatsgrenzen in taalkundig, cultureel en historisch opzicht van groot belang, met name voor de Oud- en Middelnederlandse periode. En voor de verder afgelegen streken weze aan de uitspraak van Gysseling herinnerd: ‘Om mogelijke samenhangen of verschillen met het taalgebied aan de overkant te vatten, moet men ook het voorland aan gene zijde bestuderen. Daaruit mag natuurlijk niet afgeleid worden, dat die gewesten bij het Oudnederlands taalgebied ingelijfd worden. Integendeel, het Oudnederlands in de zin van een afzonderlijke en vrij uniforme taal heeft niet eens bestaan. Ons taalgebied was zeer disparaat, met samenhangen over alle grenzen heen in alle richtingen’⁹.

Uniform is evenmin de taal van de Wachtendonckse Psalmen, noch op het fonologische (en daarmee verbonden het orthografische) noch op het lexicale niveau. Dit feit hangt immers nauw samen met de ontstaansgeschiedenis van deze psalmvertaling. Vrij algemeen wordt thans aangenomen, dat de Nederrijnse tekst ( = B), die we nu nog in fragmenten bezitten, een bewerking is van een Zuidwestmoezelfrankische legger ( = A), waarbij de scribent van B eerst vrij slaafs, vanaf ongeveer psalm 10 echter met groeiend taalbewustzijn het dialect van zijn model door zijn eigen idioom verving. Het resultaat was dus een vlottende overgang van Middelnaar Nederfrankisch; de eerste 10 psalmen vertonen een overwegend mfrk. karakter met Nederlandse inslag, de overige zijn omgekeerd voornamelijk nfrk. met nog enkele uit A overgenomen mfrk. residuen¹⁰.

Ook lexikaal zijn tussen A en B divergenties vast te stellen. Reeds Cowan, Sanders en Quak hebben gewezen op een aantal gevallen,

7 M. Gysseling, Corpus van Middelnederlandse teksten. Reeks II: Literaire handschriften. Deel 1, Fragmenten, 's-Gravenhage 1980 (verder afgekort CMT II-1), 57, 11.44; W. Sanders, ‘Zu den altniederfränkischen Psalmen’, ZfdA 97 (1968), p. 81-107, hier p. 91-100, waar p. 91 de oudere lokaliseringspogingen zijn aangehaald. Vgl. voor de hele controverse L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen en Glossen. Een lexikologisch-woordgeografische studie met proeve van kritische leestekst en glossaria, I, Gent 1979, p. XXXVII met literatuuropgave.

8 Met name door H.K.J. Cowan, het recentst nog in LB 67 (1978), p. 15-22, hier p. 19-21. - Op te merken valt evenwel, dat volgens CMT II-1, 46, 34 v. reeds in de 9e-10e eeuw ‘tussen Munsterbilzen en Krefeld...het dialectverschil niet zo groot (was)’.

9 M. Gysseling, Studia Germanica Gandensia 6 (1964), p. 9-43, hier p. 9.

10 Vgl. W. Sanders, ZfdA 97 (1968), p. 83-87; L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, I, p. XXXVI v.; M. Gysseling, CMT II-1, 51, 19-27 (de sigla A en B stammen van hem). Tot dezelfde conclusie komt, aan de hand van een onderzoek over verschoven en niet-verschoven vormen, J. Smith, Niederdeutsches Wort 16 (1976), p. 63-74. Voor een mogelijke scheidingslijn tussen mfrk. en nfrk. in Vulgaatpsalm 9 vgl. L. de Grauwe, SGG 17 (1976), p. 85-97, hier p. 97.

[p. 83]

waar de woordkeuze van A (die nog in de eerste negen psalmen terug te vinden is) verschilt van die van B (zoals die blijkt uit de overige psalmen en cantica), waarbij het onderzoek uiteraard gemakkelijk van de te vertalen Latijnse lemmata kon uitgaan¹¹. Het bleek, mede uit ons eigen woordgeografisch onderzoek (vgl. noot 7) van deze en andere interpretamenten, dat de onfrk. scribent de woorden of woordvormen uit zijn legger meestal verving door tegenhangers, die karakteristiek zijn voor het Noordwestgermaans. Het is een procédé, dat ons ook van de Leidse of Egmondse Willerambewerker bekend is¹². Met deze collega deelt de psalterscribent nog een ander psychisch verschijnsel: bij het begin van zijn zuiver of althans zuiverder nfrk. werk is hij er bepaald op uit, mfrk. woorden door uitgesproken noordwestelijke te vervangen, waarna hij al vlug lakser wordt en klakkeloos het interpretament van zijn legger overneemt, dat bovendien ofwel algemeen Westgermaans is ofwel zelfs bepaaldelijk Hoogduits¹³. Zodoende zijn twee bewegingen te onderscheiden: een nederfrankisering en een dit proces tegenwerkend vermoeidheidsfenomeen. Daarmee stemt overeen, dat ook fonologische residuen uit het Mfrk. tot in de laatste psalmen en daaropvolgende cantica voorkomen¹⁴.

11 H.K.J. Cowan (ed.), De Oudnederlandse..Psalmenfragmenten, p. 13 v.v.; W. Sanders, ZfdA 97 (1968), p. 101 v.; A. Quak, Studien zu den altmittel- und altniederfränkischen Psalmen und Glossen, Amsterdam 1973, p. 135-141.

12 Vgl. W. Sanders, Der Leidener Willeram. Untersuchungen zu Handschrift, Text und Sprachform, München 1974, p. 138-164; Dez., TNTL 88 (1972), p. 175 v.; CMT II-1, 123, 30 v.

13 Voorbeelden, waarvan hieronder enkele zullen ter sprake komen, bij L. de Grauwe, ZfdA 106 (1977), p. 93. Vgl. ook Dez., Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 29 (1975), p. 19-28, hier p. 26 v.; voor de Leidse Willeram W. Sanders, Der Leidener Willeram, p. 118. 307.

14 Zo ps. 97, 6 (163) drumbon ‘tubis, tubae’; 112, 28 (23) farthroza ‘taedio’ (wegens -z-); 124, 3 (491) loz ‘sortem’; 143, 5 (583) riochon ‘fumigabunt’; C. Mois. (Exod. 15, 14) habeda ‘obtinuit’; C. An. (1 Reg. 2, 5) gistatodun ‘locaverunt’. Het cijfer tussen haakjes is dat van de Lipsiaanse glossen in de nummering van W.L. van Helten (ed.), Die altostniederfränkischen Psalmenfragmente, die Lipsius 'schen Glossen und die altsüdmittelfränkischen Psalmenfragmente, Groningen 1902, nadruk New York/London 1969. Vgl. voor deze residuen ook CMT II-1, 51-54. Ook de h-prothesis, die in de cantica weer opduikt, is wellicht overgenomen uit het mfrk. model: zie L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, I, p. 34 noot 181; zie over dit verschijnsel in teksten uit het Rijnland ook R. Schützeichel, Rhein. Vjbll. 31 (1966/67), p. 291-306, hier p. 300 v.

III

De Wachtendonckse overlevering bevat echter niet alleen nfrk. en mfrk. taalgoed, maar bovendien een aantal elementen, die volgens sommigen Oudsaksisch zouden zijn.

Hiertoe behoren in de eerste plaats de ondertussen roemrucht geworden vier vermeende ‘saxonismen’ ps. 16, 12 (432) hlôthu ‘praedam’, 52, 2 (220) farkûtha ‘abominabiles’, ps. 106, 38 (661) suîtho ‘nimis’, Ab. 3, 3 (274) sûthon ‘ab austro’¹⁵. Ondertussen is algemeen aangenomen, dat de laatste twee sterk verbreide inguaeonismen zijn, die ook in het Oudnederfrankisch reeds volop gangbaar moeten zijn geweest¹⁶. Over hlôthu en farkûtha blijven de meningen verdeeld.

Alvorens echter over deze beide woorden te handelen, lijkt het mij nuttig, eerst een reeks andere verschijnselen onder de loep te

15 Over de diverse opvattingen L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, I, p. XXXIX v., waarbij thans te voegen zijn H.K.J. Cowan, LB 67 (1978), p. 15-19, A. Quak, ‘Zur Etymologie von altniederfränkisch hlothu und farkutha’, LB 68 (1979), p. 287-292, M. Gysseling, CMT II-1, 53, 4.20. 26-35 (over hlothu). Vgl. psalm-, vers- en glossennummer zoals beschreven in noot 14.

16 Vgl. de literatuuropgave bij Th. Klein, Studien zur Wechselbeziehung zwischen altsächsischem und althochdeutschem Schreibwesen und ihrer Sprach- und kulturgeschichtlichen Bedeutung, Göppingen 1977, p. 281 noot 24; H.K.J. Cowan, LB 67 (1978), p. 15. Beide zijn besproken in het te verschijnen tweede deel van mijn lexikologisch onderzoek, § 374 resp. 303.

[p. 84]

nemen, die door Klein en in zijn spoor door Quak eveneens voor Oudsaksisch werden verklaard. Klein gaat er namelijk van uit, dat reeds de legger (A) een gemengd mfrk.-os. karakter bezat, wat zijn neerslag vond in 36 door hem aangenomen saxonismen, die zich concentreren op de eerste negen psalmen, in de volgende negen tot ps. 18 reeds aanzienlijk zeldzamer zijn en in de verdere overlevering slechts nog sporadisch voorkomen, volledig parallel dus met de Middelfrankische elementen¹⁷. Volgens Klein, p. 293 v. zou de mfrk. legger in een Westfaals scriptorium (Werden of Essen) bewerkt zijn geweest, eventueel door een Middelfrank. Quak meende er nog een drietal Oudsaksische kenmerken bij te hebben ontdekt, die meer bepaald op het klooster Werden zouden wijzen¹⁸.

Laten we eerst punt voor punt die argumenten van Klein, p. 281-291 bekijken, die ons aanvechtbaar lijken.

(Punt 3) Het bewaren van -j- (geschreven -i- of -e-) na inlautende consonant in de uitgangen van ja-stammen en jan-werkwoorden is inderdaad archaïsch en zeldzaam in het Middelfrankisch, maar kwam er niettemin in voor, zo in gebosia ‘boze’ in de Moezelfrankische Cod. Trier Stadtbibliothek 1464 (thans 1093/1694) uit het midden van de 11e eeuw¹⁹, en dit terwijl legger A der Wachtendonckse Psalmen uit de periode 850-875 stamt en B omstreeks 950-1000 moet gedateerd worden (CMT II-1, 43 v. resp. 57, 39-41). Ook het Ludwigslied, dat zeer precies tussen 1 of 3 aug. 881 en 5 aug. 882 is geschreven, heeft -i- of -e- ( = -j-) bewaard, en Schützeichel noemt dit een veeleer onfrk. dan mfrk. kenmerk; van Oudsaksisch spreekt hij echter niet²⁰. Een Oudnederlandse vindplaats is overigens ook winian ‘dilectam’ uit de Leidse Willeram²¹.

(Punt 6) In 12, 5 (36) aruethiat ‘tribulant’ ziet Klein een os. uitgang -iat, die in tegenstelling staat tot onfrk. -unt/-ont/-int. Hij betwist Van Heltens emendatie in *aruethint, hoewel voor de verschrijving a i.p.v. n wel degelijk parallellen bestaan²². Klein vermeldt ook een conjectuur van Minis in Lingua 28 (1971), p. 113 v. 123, die een vergeten ‘Nasalstrich’ veronderstelt en dus een vorm *aruethiant aanneemt; dit laatste zou dan volgens Klein een contaminatie van os. -iat en onfrk. -int zijn. Maar bij Minis' leerling Quak, die de ‘Nasalstriche’ in de Psalmen heeft onderzocht, vindt

17 Th. Klein, Studien, p. 293; zie zijn lijstje op p. 292 noot 88, waarin de vier reeds genoemde ‘saxonismen’, ook suîtho en sûthon, voorkomen.

18 A. Quak, ‘Die altniederfränkischen Psalmen: zwischen Angelsächsisch und Altsächsisch (Vortragsresümee)’, Korrespondenzblatt des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 87 (1980), p. 26 v. Aan Werden als ontstaansplaats der Oudnederfrankische Psalmen (bedoeld is blijkbaar de mfrk. legger) had ook reeds R. Schützeichel, Zeitschrift für Mundartforschung 23 (1955), p. 201-236, hier p. 211 gedacht.

19 Vgl. J. Franck, Altfrǡnkische Grammatik, 2. Auflage von R. Schützeichel, Göttingen 1971, § 55, 1 (p. 67) en § 139 (einde; p. 182); R. Bergmann, Mittelfränkische Glossen. Studien zu threr Ermittlung und sprachgeographischen Einordnung, Bonn 1966, p. 138; W. Braune-H. Eggers, Althochdeutsche Grammatik, Tübingen ¹³1975, § 118 Anm. 1 (p. 111).

20 R. Schützeichel, Rhein. Vjbll. 31 (1966), p. 299; over de datering aldaar p. 294.

21 W. Sanders (ed.), (Expositio) Willerammi Eberspergensis abbatis in Canticis Canticorum, München 1971: 33, 2. 38, 8. 134, 2; zo ook in de Oostfrankische legger: zie J. Seemüller (ed.), Willirams deutsche Paraphrase des Hohen Liedes mit Einleitung und Glossar, Straßburg/London 1878. Te schrappen bij Klein, Studien, p. 282 is 2, 11 *mendiot ‘exsultate’; de handschriftelijk overgeleverde vormen mendicot en mediiot worden het best als *mendilot gelezen: zie L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, I, p. 70 met noot 29.

22 Vgl. Van Heltens uitgave, noot bij glosse 36 (p. 59) en vgl. omgekeerd A. Quak, Studien, p. 68 (Thindekunni voor *Thiadekunni).

[p. 85]

men dit geval niet meer vermeld²³. Wij houden het dus het liefst bij een zuiver nfrk. aruethint. Het werkwoord aruethan zelf is blijkens verwante vormen in elk geval het beste voorbeeld van die uitgesproken noordwestelijke woorden, waarmee de hierboven reeds vermelde puristische en dan weer lakse houding van de scribent kan geïllustreerd worden²⁴.

(Punt 7) Een genitief op -as en een datief op -a in de singularis van de sterke masculina en neutra komt niet alleen in het Oudsaksisch van Werden en Essen voor, maar ook in het oude Middelfrankisch tot in Lotharingen toe én in het Oudnederlands²⁵. Gysseling beschouwt deze uitgangen dan ook als archaïsche Moezelfrankische verschijnselen, die hem de psalmvertaling A ten laatste in de tweede helft van de 9e eeuw doen dateren. In het Westnederlands hielden -as en -a langer stand; voorbeelden daarvan zijn bekend uit het Oudgents en het Oudwestvlaams²⁶, maar ook de Leidse Willeram heeft talrijke gevallen waarin -as en -a de oorspronkelijke Oostfrankische uitgangen -es en -e vervangen²⁷.

(Punt 8) Steunend op een bemerking van Quak, Studien, p. 104 v., rekent Klein ō voor uo tot de Oudsaksische elementen, hoewel o ook Middelfrankisch²⁸ en ‘de meest voorkomende spelling in het Oudnederlands is’²⁹. In deze beide talen vindt men trouwens voor germ. ō een veelheid van grafieën: mfrk. u, uo, o, onl. o, uo, ua, oa, ue, u (dit laatste sporadisch al in de 10e eeuw). De Leidse Willeram heeft vooral uo, maar ook o, oo, uu (W. Sanders, Der Leidener Willeram, p. 252-254); de Trierse Floyris, die eveneens uit de streek van Krefeld (-Viersen) komt en waarvan het bewaarde afschrift uit het eerste kwart van de dertiende eeuw stamt (CMT II-1, 299 v.), heeft naast vele andere schrijfwijzen ook o, u en ue³⁰.

De verscheidenheid in de Wachtendonckse Psalmen, die o, ue, uo en u hebben (A. Quak, Studien, p. 104 v.) hoeft ons dan ook niet te verwonderen. De spelling -u- in 4, 5 (532) ne rukiat ‘nolite’ kan dus eveneens mfrk. of onl., maar niet os.³¹ zijn, hoewel hier de uitgang -iat wel naar het Oudsaksisch schijnt te wijzen (punt 5 bij Klein).

(Punt 9) Wat het prefix for- (naast far-) betreft, geeft Klein zelf toe, dat het weliswaar ook os. is, maar in de zeker uit Werden en Essen stammende taaldocumenten ontbreekt; bovendien geeft hij

23 A. Quak, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 101 (1978), p. 9-20, hier p. 13-20; Minis' conjectuur komt evenmin voor bij A. Quak, Wortkonkordanz zu den altmittel- und altniederfränkischen Psalmen und Glossen, Amsterdam 1975.

24 Vgl. L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen I, § 93-96 (p. 96-99) en hierboven noot 13. Over een andere mogelijke verklaring zie hieronder sub IV, 4.

25 CMT II-1, 51, 30.44. 52, 3. 53, 36-57, 15; J. Franck, Altfrk. Gramm., § 131, 1 (p. 172); W. Braune-H. Eggers, Ahd. Gramm., § 193 Anm. 1 (p. 182).

26 Vgl. ook Schönfelds Historische Grammatica van het Nederlands, verzorgd door Prof. Dr. A. van Loey, Zutphen ⁷1964, § 99. In Germanistik 15 (1974), p. 875 hield Gysseling de gevallen uit de Psalmen inderdaad nog voor Oudnederlands.

27 Het betreft in Sanders' nummering: 84, 6 bergas. 95, 2 thingas; 32, 3 hoyveda. 35, 10.11 graua. 48, 5 wega. 52, 8 dootha (ook 53, 20.22. 143, 4). 53, 4.19 daga. 55, 25 raada. 69, 9 thinga. 74, 3 honiga. 136, 1 aphalderbouma. Alleen 5, 4 wega en 28, 1 waldholza gaan op oostfrk. uuega resp. uuáltholza terug. Vgl. nog W. Sanders, Der Leidener Willeram, p. 201 noot 473; W.L. van Helten, ‘Zur Sprache des Leidener Willeram’, Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 22 (1897), p. 437-519, hier p. 480.

28 Vgl. R. Bergmann, Mfrk. Glossen, p. 120-123 met literatuur.

29 M. Gysseling, SGG 3 (1961), p. 9-51, hier p. 46. In Germanistik 15 (1974), p. 875 houdt Gysseling de gevallen uit de Psalmen inderdaad voor Oudnederlands.

30 Vgl. G. De Smet-M. Gysseling, SGG 9 (1967), p. 157-196, hier p. 182 v. De bemerking, dat ô in de onfrk. Psalmen ontbreekt, is dus onjuist. Opvallend is de gelijke spelling ps. 1, 1 uor ‘abiit’ en Trierse Floyris (hastlike ig up)uor (CMT II-1, 309, 32).

31 Het Oudsaksisch heeft immers o of uo: vgl. F. Holthausen, Altsächsisches Elementarbuch, Heidelberg 1921, § 94 (p. 17).

[p. 86]

zelf een paar mfrk. vindplaatsen op³². Zoals steeds echter laat Klein het Oudnederlands buiten beschouwing. Ook de Leidse Willerambewerker heeft namelijk uor-, en wel in een door hem zelfstandig ingevoerd uorkuze ‘despiciat’ (130, 4) waar de oostfrk. legger uermáne heeft (W. Sanders, Der Leidener Willeram, p. 157 v. 170 v.). Gysseling wijst er ook op, dat ‘de vorm vor-...in de 13e eeuw sporadisch in het gehele Nederlandse taalgebied voor(komt)’ (CMT II-1, 124, 21 v.), en men kan hier ook forsachistu en forsacho uit de Utrechtse doopbelofte (eind 8e eeuw) aanhalen (CMT II-1, 26, 14-16).

(Punt 10) Het voegwoord ende en het pronomen thik hoeven ook volgens Klein niet per se naar het Oudsaksisch resp. het Oudwestfaals te wijzen. Met andere onderzoekers is het ene ende in ps. 1, 1 als ‘ongetwijfeld ingevoerd door de Nederlandse kopiist eind 16e eeuw’ en 2, 7 thik als ‘zonder enige twijfel teruggaand op A thih’ (CMT II-1, 55, 25 v. resp. 56, 20 v.) te beschouwen.

Onderzoeken we thans de door Quak supplementair aangevoerde argumenten (vgl. noot 18).

(1)

Het gebruik van het grafeem k i.p.v. c voor /k/ vóór velare vocalen is niet beperkt tot het Oudsaksisch. Men vindt namelijk ook voorbeelden hiervan in het oude Middelfrankisch, bijv. kuruiz naast curuez ‘(nhd.) Kürbis’^33, en in het Oudnederlands: zo in de Leidse Willeram^34 en in de Trierse Floyris^35.

(2)

Het suffix -nussi zou, buiten de onfrk. Psalmen en het Oudbeiers, alleen in de kleinere os. taaldocumenten voorkomen en daar een signaal voor Werdense afkomst zijn^36. Er is niettemin een -nussi-compositum overgeleverd in de mfrk. Codex Trier Seminar-Bibliothek R. III. 13 (11e/12e eeuw); het betreft unsufarnussi ‘illecebra’^37, dat met zijn intervokalische -f- i.p.v. -b- inderdaad heel goed mfrk. kan zijn^38, hoewel moet toegegeven worden, dat deze schrijfwijze ook, zij het zelden, in de kleinere os. taaldocumenten voorkomt^39 en de genoemde codex enkele os. woorden bevat^40. Het woord op zichzelf komt weliswaar ook in de Essener Evangeliarglossen voor (unsuuarnussi ‘contaminatio’, dus hier met de courantere -u- = -b-)^41, maar ten eerste is totnogtoe nergens een verband tussen de codex uit Essen en die

32 Vgl. nog naast de door Klein, Studien, p. 290 noten 75-81 genoemde literatuur H. Brinkmann, Sprachwandel und Sprachbewegungen in althochdeutscher Zeit, Jena 1931, p. 152-154.

33 Zie het woordregister bij R. Bergmann, Mfrk. Glossen, p. 346 v.; over kuruiz aldaar p. 232.

34 Niet alleen in het reeds geciteerde uorkuze, maar ook in andere vormen: zie b.v. het glossarium bij Sanders' uitgave, p. 130 (kunden, kuning, kuninginna, kunst).

35 Vgl. G. de Smet, SGG 9 (1967), p. 181; M. Gysseling, CMT II-1, 300, 31 kmen. 301, 5 kunne. 308, 12 kuninge naast 306, 31 cunde.

36 Vgl. ook Th. Klein, Studien, p. 547 v. met literatuur; H. Brinkmann, Studien zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, Bd. I: Sprache, Düsseldorf 1965, p. 322. De vindplaatsen bij E. Gutmacher, Beitr. zur Gesch. der dt. Spr. u. Lit. 39 (1914), p. 1-83. 229-289, hier p. 52, E. Schwentner, Jahrbuch des Vereins für niederdt. Sprachf. 74 (1951), p. 1-10, hier p. 6 v.; aanvullingen bij W. Foerste, Untersuchungen zur westfälischen Sprache des 9. Jahrhunderts, Marburg 1950, p. 46 en L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, I, p. 92 noot 134 (met literatuur).

37 E. Steinmeyer-E. Sievers, Die althochdeutschen Glossen I-V, Berlin 1879-1922, hier 4, 204, 1 (verder afgekort met gl.).

38 Parallellen in dezelfde codex biedt P. Katara, Die Glossen des Codex Seminarii Trevirensis R. III. 13, Helsingfors 1912, p. 56; andere vindt men volgens J. Franck, Altfrk. Gramm. § 78 (p. 96) in de mfrk. glossen gl. 1, 366, 20 nactrafan ‘nachtraaf’ (Paris 2685). 718, 49 crafe ‘(in) sepultura’ (Xantener Evangeliarglossen, Cod. Brussel 18723) en de misschien Zuidmoezelfrankische De Heinrico (11e eeuw) vs. 20 hafode ‘(hij) had’, vs. 25 hafon ‘(ik) heb’ (zie E. Steinmeyer, Die kleineren althochdeutschen Sprachdenkmäler, Berlin/Zürich ²1963, p. 111). Vgl. over De Heinrico refererend D.R. McLintock in K. Ruh (ed.), Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 3, Berlin/New York 1980, kol. 928-931.

39 Vgl. F. Holthausen, As. Elementarbuch, § 220 (p. 75 v.).

40 Vgl. P. Katara, Die Glossen..., p. 67 v.v.; R. Bergmann, Mfrk. Glossen, p. 165; Th. Klein, Studien, p. 254-257.

41 E. Wadstein, Kleinere altsächsische sprachdenkmäler, Norden und Leipzig 1899, p. 61a, 2.

[p. 87]

uit Trier aangenomen, en vervolgens komt het woord ook in de ohd. Tatian unsûbarnessi) voor, ontlening uit het Os. minder waarschijnlijk maakt. Wat nu de Wachtendonckse Psalmen betreft: daar de eerste 10 psalmen geen -nussi/-nissi-afleidingen overleveren, is men licht geneigd, deze alle op rekening te zetten van de onfrk. bewerker. Deze zou dan verantwoordelijk zijn voor de 3 -nissi- en liefst 18 -nussi-abstracta^42, waarvan er zeker zeven hapax legomena zijn: 100, 3 (214) fabrocannussi, 96, 7 (292) gegrauannussi, 68, 3. 138, 15 (356) geuuesannussi, 94, 9 (570) râtannussi, Luc. 2, 32 (573) rebarnussi, 37, 15 (578) refangnussi en 103, 5 (654) stêdinussi. In enkele gevallen zal aan een -nussi/-nissi-derivatie inderdaad in de Vorlage een anders gevormd abstractum zijn voorafgegaan^43, maar of dit voor alle moet gepostuleerd worden, is zeer de vraag. Is het niet veeleer denkbaar, dat de mfrk. legger reeds een aantal -nussi-afleidingen heeft bevat? Opvallend is wel, dat -nussi blijkbaar niet voorkomt in de andere Oudnederlandse bronnen, evenmin als in het Middelnederlands; daar heersen alleen -nisse en -nesse^44. Ook Cowan bemerkt dat in dit opzicht ‘het dialect der psalmen...zowel van het Middellimburgs als van het Middelnederrijns (afwijkt)’ (TNTL 87, p. 197). De overlevering is helaas te schaars, om ons definitief uitsluitsel te kunnen geven. Maar of -nussi per se naar Werden moet wijzen en het toch nabije Krefeld moet uitsluiten, lijkt ons niet zo zeker.

(3)

De schrijfwijze -ia- voor germ. -eu- zou slechts in de wortel thiad- voorkomen en eveneens Werdense afkomst verraden. Daartegen is in te brengen, dat daarnaast in de Wachtendonckse overlevering ook C. Zach. (Luc. 1, 74; 686) thianin uui ‘serviamus’ voorkomt; vervolgens dat, hoewel in persoonsnamen met germ. eudō-‘volk’ als eerste lid ‘Werden...van 793 af meestal, van het midden van de 9e tot in de 11e eeuw haast uitsluitend ia (heeft)’ (M. Gysseling, SGG 6, p. 36), -ia- in de 9e eeuw ook driemaal aan te treffen is te Gent, eveneens driemaal in het Westmoezelfrankische Prüm en tweemaal te Utrecht^45.

42 De inventaris bij E. Gutmacher, Beitr. 39 (1914), p. 51, waarbij 59, 5 bereunissi te voegen is, en bij E. Schwentner, Nd. Jahrb. 74 (1951), p. 8 v.

43 Vgl. de gevallen bij L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, I, p. 94 noot 145, waarbij nog te voegen is faruuâtannussi tegenover untimiga thing (zie aldaar § 79 v.); mogelijk ook geuuesannussi tegenover geuuist (§ 378 in het te verschijnen tweede deel).

44 Vgl. voor de Leidse Willeram W. Sanders, Der Leidener Willeram, p. 142-145. 176; verder de indices bij Gysselings CMT I en II-1.

45 Vgl. de vormen en vindplaatsen bij M. Gysseling, SGG 6 (1964), p. 34 (Tialot, Thiabodingahem, Thiutuuara = *Thiatuuara), p. 35 (Thiatgoz, Thiatsuint en Thiatuuar) en p. 36 (Thiatlind en Tialę). Op grond van ia wou Gysseling, aldaar p. 36 de Nederfrankische psalmenvertaling midden 9e eeuw dateren en besloot hij: ‘Ook de noordelijke helft van de Rijnprovincie zal dus, in de 1e helft van de 9e eeuw, zoals Gent, Utrecht en Prüm, ia naast io gehad hebben’.

[p. 88]

We zien dus, dat de meeste van de door Klein en Quak genoemde verschijnselen ook in het Middelfrankisch en in het Oudnederlands voorkomen. Dit hoeft niet te verwonderen, daar ‘het Westmoezelfrankisch...in merovingische tijd sterke bindingen had met het Nederlands’ (CMT II-1, 53, 33 v.). Enkele fenomenen in de Psalmen schijnen, voorzover onze kennis van de oude taalperiode strekt, voorlopig wel naar het Oudsaksisch te wijzen⁴⁶; zo e voor westgerm. ā (germ. ) zonder umlautsfactor⁴⁷, het prefix ā- i.p.v. elders ir-⁴⁸, een dat. pl. op -hêdion (i.p.v. -heidin of -heidon), de uitgang -iat in de imperat. pluralis en eventueel in de indic. praes. 3e pers. pluralis. Het valt evenwel op, dat verschillende van de door Klein aangenomen saxoniseringen, indien ze als zodanig mogen worden beschouwd, in feite slechts half geslaagd zijn en duidelijk hybridische vormen hebben doen ontstaan. Klein wijst zelf op rukiat, 4, 2 (34) arbeida, 61, 11 rouuas, 118, 28 (233) farthroza en 6, 9 (805) uuophas (indien -ph- = -f-)⁴⁹, die in vokalisme en/of consonantisme nog duidelijk hgd. (in rouuas wellicht eenvoudigweg nfrk.) sporen vertonen. Men kan hierbij ook ps. 9, 10 (375) giuersunthedion ( = *giuuersamhêdion) ‘opportunitatibus’ voegen, waarvan het grondwoord giuuersam = gifuorsam alleen in het Hoogduits gebruikelijk was (L. de Grauwe, SGG 17, p. 91 v.).

Klein was het er alleen om te doen, de mogelijke saxonismen aan de Vorlage toe te schrijven en ze zodoende geen belang meer te laten hebben voor een lokalisering der onfrk. Psalmen in de buurt van de Nederrijns-Westfaalse grens. Wat niet verhindert, dat ook hij voor de Nederrijnse afkomst der Psalmen pleit (Studien, p. 244 v.). Mij is er nu vooral aan gelegen, aannemelijk te maken, dat bepaalde woorden en vormen in de Wachtendonckse overlevering, of zij nu uit de Vorlage A stammen of pas door de nfrk. scribent B zijn ingevoerd, met het Oudsaksisch niets van doen hebben, maar veeleer te verklaren zijn door invloed van het Oudengels.

46 Vgl. voor het volgende de punten 2, 4, 5 en eventueel 6 bij Th. Klein, Studien, p. 281-288.

47 Dit verschijnsel komt in het Oudnederlands alleen in de kuststreken voor en bevreemdt dus in onze oostelijke Psalmen: zie M. Gysseling, SGG 3 (1961), p. 26-33. Vgl. nog W. Sanders, Der Leidener Willeram, p. 250.

48 Zie voor âlûhtan hieronder sub IV, 4 met noot 86.

49 Vgl. Klein, Studien, p. 285 resp. 287; wat rukiat betreft: zie hierboven onze behandeling van Kleins punt 8, met noot 31.

IV

Wij komen als vanzelf terug op de reeds van oudsher als saxonismen gedoodverfde woorden hlothu ‘praedam’ en farkutha ‘abomi-

[p. 89]

nabiles’. In recente tijd heeft H.K.J. Cowan in LB 67, p. 14-19 nog getracht, ze beide een etymologie mee te geven, die ze van hun ontleningskarakter moest bevrijden en ze voor inheems moest laten doorgaan. Quak heeft deze etymologieën op goede gronden weerlegd, zodat ik hier van details kan afzien⁵⁰; hij zelf blijft bij de verwantschap met oe. hlód ‘buit’ resp. forcúd ‘verachtelijk, gemeen’. Weliswaar denkt Quak m.b.t. farkûth veeleer aan een oude woordformatie dan aan een leenwoord (LB 68, p. 290), doch naar zijn mening ‘bleibt hlothu als Entlehnung (nach wie vor) verdächtig, wobei man höchstens an die Richtung der Entlehnung: aus altsächsischem oder angelsächsischem Bereich (wie de Grauwe annimmt) zweifeln kann’ (LB 68, p. 289). Elders heeft Quak de oe. afkomst van dit hlôthu van de hand gewezen en neemt hij aan, dat het woord ook wel in het Oudsaksisch zal hebben bestaan, maar door de schaarste van de overlevering niet is geattesteerd (Nd. Jahrbuch 101, p. 16 noot 22).

De kern van het probleem lijkt me ondertussen te liggen in een verkeerde beoordeling van de mogelijkheid en de omvang van Oudengelse invloed in de Psalmen.

Ik wil hier natuurlijk niet bestrijden, dat de woorden in kwestie potentieel in het Oudsaksisch hebben kunnen bestaan en er misschien zelfs ooit gangbaar zijn geweest, en wel in een vorm die uiteraard met die van het Oudengels sterk parallel of zelfs identiek was. Doch de overlevering zelf stemt nu eenmaal tot nadenken, vooral als men let op die bronnen, die voor beïnvloeding van een psalmvertaling het eerst in aanmerking komen, t.w. de Oudengelse psalters.

1.

Beginnen we met het minst zekere. Ps. 52, 2 (220) farkûth ‘abominabilis’ vinden we^51, buiten got. frakunþs ‘veracht’, uitsluitend nog in oe. fracod en zijn aksentvariant forcúd^52 terug. Voor dit adjectief geeft het OED s.v. forcouth vijf vindplaatsen: als eerste een uit Alfreds Boethiusvertaling (ca. 888), als laatste een ca. 1230. Daarnaast kwam een substantief fracoþ voor, dat - en dit is m.b.t. onze Psalmen van belang - inderdaad ‘abominatio’ vertaalde, en wel in het Lucasevangelie (16, 15) uit Lindisfarne (Northumbrisch, ca. 950)^53. Uit het vertaal-

50 Vgl. A. Quak, LB 68 (1979), p. 287-292. Ik wil er bovendien op wijzen, dat Cowan zich heeft laten leiden door een verkeerde etymologie bij J. De Vries, Nederlands etymologisch woordenboek, Leiden 1971, die s.v. laden I het Oudengelse hlód in de betekenis ‘buit’ met dit nl. woord in verband brengt; alleen oe. hlód in de betekenis ‘bende’ hangt hiermee samen: vgl. F. Holthausen, Altenglisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg ²1963, s.v. hlōd 1 en 2; J. Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wöterbuch, 1, Bern und München, 1959, p. 599.

51 Vgl. de uitvoerige behandeling in L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, §§ 79-83 (p. 85-89), vooral § 79 (p. 85-88).

52 Zo The Oxford English Dictionary ( = OED), Oxford 1933, repr. 1961, Vol. 4, 424 s.v. forcouth.

53 Vermeld bij J. Bosworth-T.N. Toller ( = BT), An Anglo-Saxon Dictionary, Oxford ²1954, p. 329 (BTS = Supplement by T. Northcote Toller, London ¹1921, 1955). Vgl. over deze ‘Gospels’ M.C. Morell, A Manual of Old English biblical Materials, Knoxville 1965, p. 156-173.

[p. 90]

werk van koning Alfred van Wessex, dat in het laatste kwart van de 9e eeuw te dateren is^54, zijn nog unforcúd adj. ‘reputable, good, honourable, noble, brave’^55 en unfracodlice adv. ‘not dishonourably, honourably’ (BT 1104) bekend. Het Paris Psalter, waarvan het manuscript dateert uit de 11e eeuw maar waarvan de psalmen 1-50, 8 oorspronkelijk door dezelfde Alfred (en/of door zijn medewerkers) zouden zijn vertaald^56, bevat eveneens - hoewel niet in die eerste 50 psalmen - het adj. unforcuþ (BT 1103) en het adverbium fracode/fracude ‘shamefully’ (BT 329)^57. Daar het ontstaan van deze laatste honderd psalmen van het Paris Psalter tussen het einde van de 9e en het midden van de 10e eeuw wordt gedateerd, bestaat nog steeds de mogelijkheid, dat de onfrk. vertaler dit psalter heeft gekend.

2.

Een tweede crux levert de vorm ps. 16, 12 (432) hlôthu ‘praedam’ op, een datief bij een nominatief hlôtha uit germ. *hlanþō-, dat wegens zijn bewaarde h-anlaut en de archaïsche uitgang -u door Gysseling als relict uit de mfrk. legger wordt beschouwd^58. Gysseling ziet zich uiteraard wel geplaatst voor de moeilijkheid, dat ‘het wegvallen van n vóór spirans wel Oudengels, Oudwestnederlands, Oudfries en Oudnederduits is, doch in de Moezelstreek bevreemdt; daarenboven is het woord verder alleen nog in het Oudengels geattesteerd (hlōþ). De hypothese, dat het woord overgenomen werd uit een nog ouder handschrift met Oudengelse glossen, hetgeen bv. te Echternach tot de mogelijkheden behoort, stuit op dit bezwaar dat de casus-uitgang -u wel degelijk inheems is en niet Oudengels. Zou in het Westmoezelfrankisch, dat in merovingische tijd sterke bindingen had met het Nederlands, hlotha dan toch autochtoon zijn geweest?’^59 Moeten we hier echter niet met een weggevallen ‘Nasalstrich’ rekening houden, zoals Quak doet^60, en een uitgang -un aannemen, die in de Psalmen wel meer voorkomt bij de vrouwelijke ō- en ōn-stammen^61? Bij deze stammen vindt men als datiefuitgang soms ook -a^61, zodat eventueel gedacht moet worden aan een verschrijving u voor a, zoals die in de Wachtendonckse overlevering vaak aan te treffen is^62.

54 Vgl. R. Derolez, artikel ‘Alfred, koning van Wessex’ (849-901) in Moderne Encyclopedie der Wereldliteratuur, ¹Gent z.j., I, p. 80. Over de chronologie van Alfreds werken zie D. Whitelock, ‘The Prose of Alfred's Reign’ in E.G. Stanley (ed.), Continuations and Beginnings. Studies in Old English Literature, London 1966, p. 67-103, hier p. 73-77: de Boethius-vertaling zou jonger (kunnen) zijn dan die van de Cura Pastoralis, die tussen 890 en 896 te dateren is. (Ik dank Dr. J. Verdonck voor deze bibliografische verwijzing.)

55 Zo J.R. Clark Hall-D. Meritt, A concise Anglo-Saxon dictionary, Cambridge ⁴1960, p. 375.

56 Vgl. refererend M.C. Morell, A Manual, p. 137-141; K. en C. Sisam, ‘The Psalm Texts’ in: B. Colgrave (ed.), The Paris Psalter ( = Early English Manuscripts in Facsimile, Vol. VIII), Copenhagen 1958, p. 15 v.; D. Whitelock, ‘The Prose of Alfred's Reign’, p. 94 v.

57 Vgl. over het adverbium J.D. Tinkler, Vocabulary and Syntax of the Old English Version in the Paris Psalter, The Hague/Paris 1971, p. 37 (II, D, 15).

58 CMT II-1, 53, 20-22 (vgl. voor het volgende de ruimere context aldaar 3-35). Ook ps. 14, 1 (443) hue is volgens CMT II-1, 53, 20 een relict uit A (eventueel stond volgens Gysseling in A huer), volgens Th. Klein, Studien, p. 281 noot 26 en p. 292 noot 88 is het Oudsaksisch. Nu is -u- voor /w/ in de Psalmen wel normaal tussen consonant en e in dezelfde lettergreep: zie bv. A. Quak, Wortkonkordanz, p. 148 van suegon tot sueuot, verder 3, 5 besueuit, 7, 15 (662) suero. 9, 7 (651) stafsuert. 61, 12 tuene. 67, 15 snene = 668 sneue. Toch blijft een verschrijving h voor u (dus = *uue) niet ondenkbaar: zie 72, 2 haio voor *naio en omgekeerd 2, 13 Non voor (t)hen (vgl. voor dit laatste A. Quak, Studien, p. 111); misschien mag nog gewezen worden op 49, 17 (347) Geluvving voor *Gethuuing in de Epistola, p. 47b (zie A. Quak, Studien, p. 63).

59 CMT II-1, 53, 26-35; -u in de dat. sg. van germ. ō-stammen komt in het Oudengels inderdaaad slechts voor bij kortlettergrepige: zie A. Campbell, Old English Grammar, Oxford ²1962, 1964, p. 234 (§ 587). E. Sievers-K. Brunner, Altenglische Grammatik, Tübingen ¹1965, p. 206 (§ 252 Anm. 2).

60 A. Quak, Nd. Jahrbuch 101 (1978), p. 15 v. Quak neemt dit ook aan voor ps. 14, 1 (592) salethu, terwijl Gysseling ook dit woord als mfrk. archaïsme ziet, temeer daar de umlaut niet wordt aangeduid (dit is echter wel meer het geval: zie W.L. van Helten, Die altostnfrk. Psalmenfragmente, p. 118, § 3). Voor Th. Klein, Studien, p. 280 noot 23 is -u in hlothu integendeel Oudsaksisch.

61 W.L. van Helten, Die altostnfrk. Psalmenfragmente, p. 157 (§ 59γ).

61 W.L. van Helten, Die altostnfrk. Psalmenfragmente, p. 157 (§ 59γ).

62 Vgl. Van Heltens uitgave bij ps. 1, 1. 2, 7. 67, 14 en gl. 375 giuersunthedion = *giuuersamhedion (omgekeerd gl. 58.764 en vgl. A. Quak, Studien, p. 68).

[p. 91]

Maar ongeacht de uitgang blijkt ook dit woord duidelijk naar het Oudengels te wijzen. Nu levert, binnen de Oudengelse psalmvertalingen, alleen Eadwine's Canterbury Psalter op dezelfde plaats als het Wachtendonckse (ps. 16, 12) de dubbele glosse to...hlowe ( = *hloþe) ł reaflace over, waarin het laatste volgens de uitgever, F. Harsley, een toevoeging is^63. Dit laatste en tevens slordigste van alle ons overgeleverde Oudengelse psalters, geschreven en geglosseerd in de eerste helft van de 12e eeuw, bevat inderdaad in de eerste 77 psalmen heel wat door een corrector aangebrachte veranderingen en toegevoegde synoniemen, waarbij meestal het Regius Psalter (ca. 950) model heeft gestaan^64. Ook op de psalmplaats in kwestie moet dit het geval zijn geweest. reaflace vindt men er effectief in het Regius Psalter, en ook in de jongere in laatste instantie hierop teruggaande psalters Vitellius, Arundel en Salisbury^65. De oudste psalters (Vespasianus, Junius en het met deze samengaande Cambridge Psalter) hebben herehyde. Wanneer men de datering bekijkt, kan men op het eerste gezicht van een tekst van 1115-1150 (Eadwine's Psalter) natuurlijk geen invloed verwachten op een tekst van ca. 950 (onze onfrk. bewerking). Men mag echter niet uit het oog verliezen, dat het psalter uit Kantelberg wellicht teruggaat op een verloren gegane ‘Urform’, die uit de 8e eeuw zou stammen en dus nog vóór de oudste ons bekende Oudengelse psalmvertaling (Vespasianus) zou zijn ontstaan^66. Voor het woord hlóþ zou dit kunnen betekenen, dat het in de psalmentraditie rond de millenniumwisseling reeds verouderd was en precies daarom een verduidelijkende toevoeging behoefde; daarop wijst misschien ook de schrijffout (hlowe voor hloþe)^67. De beide andere voorbeelden, die BT 545 voor hlóþ in de betekenis ‘spoil, booty’ geven, alsmede alle voorbeelden van het werkwoord hlóþian ‘to take booty, rob, spoil’ (BT 545; BTS 553) komen nota bene uit Alfreds vertaling van Beda's Historica Ecclesiastica, dus eind 9e eeuw.

3.

Voor Oudengelse invloed in de onfrk. Psalmen pleit ten slotte het woord tôhopa ‘spes’, dat ik graag als kroongetuige wil oproe-

63 F. Harsley (ed.), Eadwine's Canterbury Psalter (= Early English Text Society, Original Series, 92), London 1889, reprint Millwood, New York 1975, p. 21.

64 Vgl. voor de hele problematiek over Eadwine's Canterbury Psalter de literatuur bij M.C. Morell, A Manual, p. 92-100, vooral p. 99 v., waar zij refereert over de studies en/of de beschouwingen van K. Wildhagen en C. en K. Sisam. Vgl. B. Liles, The Canterbury Psalter: an edition with notes and glossary, Stanford University, Ann Arbor, Michigan 1967; E. Coolens, Eadwine's Canterbury Psalter, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Rijksuniversiteit Gent 1977.

65 Voor al deze psalters vgl. M.C. Morell, A Manual, p. 45-153, het overzicht aldaar p. 124 en de chronologische tabel, p. 201 v.; C. en K. Sisam (edd.), The Salisbury Psalter, London/New York/Toronto 1959, p. ix-x en de stemmata p. 66 en 71.

66 Vgl. de literatuur bij M.C. Morell, A Manual, p. 99.

67 Daar het vers luidt: ‘sicut leo paratus ad praedam’ kan de vertaler of kopiist zich hebben laten afleiden door woorden als hlówan ‘loeien, brullen’, hlówung en vooral gehlów ‘geloei, gebrul’.

[p. 92]

pen. Het mag merkwaardig heten, dat Cowan (LB 67, p. 16) noch Quak (KVNS 87, p. 27) de Oudengelse afkomst ervan hebben weerlegd, ja zelfs niet eens hebben aangevallen. Mijn argumenten voor deze opvatting heb ik uitvoerig uiteengezet in mijn lexikologische studie der Wachtendonckse Psalmen (§§ 21-28, p. 19-26)^68; ze bewegen zich op het vlak van de fonologie, de flexie, de woordvorming, de chronologie en de woordgeschiedenis. Feit is, dat tôhopa inderdaad nog slechts in het Oe. terug te vinden is, en wel in een beperkte periode, namelijk vanaf het laatste kwart van de 9e eeuw tot aan de millenniumwisseling. Thans is het zaak, verder te zoeken naar de precieze bronnen, waaruit de onfrk. psalmen-bewerker kan hebben geput. Nu waren er in het Oudengels diverse equivalenten voor het lat. ‘spes’^69: het talrijkst vind men hiht; op de tweede plaats komt tôhopa; het prefixloze hopa - dat later op het vasteland wordt ontleend^70 - is aanmerkelijk zeldzamer, maar zijn frequentie neemt in de 11e eeuw toe; een enkele keer komt ook tóhyht voor. In het Middelengels ziet de situatie er anders uit: hope heeft de overhand gekregen, hyht komt minder voor, tohopa is uitzonderlijk geworden en tohyht is helemaal verdwenen. M.a.w. hyht en tohopa volgen nog steeds op mekaar, maar zijn ruimschoots door hope overvleugeld. Dit prefixloze substantief hopa is voor het eerst te vinden bij Aelfric (ca. 1000) maar het bijbehorende werkwoord hopian - dat eveneens op het vasteland werd ontleend^70 - treffen we reeds ca. 888 in Alfreds Boethiusvertaling aan, in zijn Cura Pastoralis-vertaling alsook in het eerste gedeelte van het Paris Psalter^71. In de Cura Pastoralis komt ook het samengestelde tóhopian ‘to look (mentally) with expectation to, hope for, sperare’ (BTS 558 sub I) voor en last but not least schijnt het substantief tóhopa de bijzondere voorkeur van Alfred weg te dragen; zijn Boethius en Cura Pastoralis leveren de oudste vindplaatsen (OED 11, 106; BT 1000). Bijzonder opvallend is ook, dat de eerste 50 aan Alfred toegeschreven Parijse psalmen ‘spes’ met tóhopa weergeven, terwijl de overige 100 naar hyht grijpen^72. Het gebruik

68 Vgl. mijn korte samenvatting in ZfdA 106 (1977), p. 95.

69 Vgl. voor hetgeen volgt H. Kasmann, Studien zum kirchlichen Wortschatz des Mittelenglischen 1100-1350, Tübingen 1961, p. 246.

70 Vgl. O. Jespersen, Language. Its Nature, Development and Origin, London ¹¹1959, p. 309; L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, §§ 27 v. (p. 23-26).

70 Vgl. O. Jespersen, Language. Its Nature, Development and Origin, London ¹¹1959, p. 309; L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, §§ 27 v. (p. 23-26).

71 Paris ps. 30, 15 ic tó de hopode ‘in te speravi’. Vgl. OED 5, 379 s.v. hope (subst. en werkw.); BT 551 v. en BTS 558 v.

72 Tohopa in ps. 4, 10. 15, 9. 21, 10. 39, 5, hyht in 59, 10.60, 4. 64, 6. 70, 5. 72. 28. De andere oe. psalters (Vespasianus, Junius, Cambridge, Regius, Salisbury, Vitellius, Arundel en Eadwine's Canterbury) hebben hier overal hyht/hiht, alleen heeft het laatstgenoemde voor ps. 21, 10 de dubbele glosse hope hyht.

[p. 93]

van tóhopa kan dus een argument te meer zijn, om in Alfred de auteur van deze eerste 50 psalmen te zien. Het tijdsgebonden gebruik van dit woord (een modewoord of neologisme?) kan ons ook een middel aan de hand doen om te antwoorden op de vraag, of het reeds door de mfrk. dan wel pas door de nfrk. scribent der Wachtendonckse Psalmen werd ingevoerd. Reeds Quak, KVNS 87, p. 27 stemde het tot nadenken, dat in ps. 4, 10 (762) ‘spes’ met uuân wordt weergegeven, maar het nfrk. gedeelte daarvoor tôhopa heeft; dat laat natuurlijk een woordsubstitutie vermoeden. Wanneer we nu met Gysseling, CMT II-1, 54, 29 v. resp. 57, 39 v. de mfrk. legger tussen 850 en 875 en de nfrk. bewerking in de tweede helft van de 10e eeuw dateren, en wanneer we bovendien weten dat Alfred heeft geschreven tussen 878 en 901 (vgl. noot 54), dan schijnt alles er op te wijzen, dat pas de nfrk. scribent het woord tôhopa heeft overgenomen.

4.

Heeft men eenmaal de deur voor Oudengelse beïnvloeding op een kier gezet, dan kan men die licht ook verder openen. Op de eerste plaats dan wel voor hlôtha en farkûth, maar misschien nog voor andere woorden. Uit het bovenstaande is meermaals gebleken, dat Alfred en de aan hem toegeschreven eerste 50 Parijse psalmen een bron kunnen zijn geweest voor de nfrk. bewerker. De betrekkingen tussen Alfred en de Nederlanden zouden nader moeten worden onderzocht. Bekend is dat Alfred een Vlaamse helper had in de persoon van Grimbald van de Sint-Bertijnsabdij^73 te Sint-Omaars, waar trouwens ook Orosius werd geglosseerd (zie CMT II-1, 120 v.). In enkele abdijen in het tegenwoordige Frans-Vlaanderen bevond zich trouwens ook een exemplaar met de lat. tekst van het Martyrologium, dat wellicht onder Alfred werd vertaald^74. Hoe het eventueel stond met Alfreds bekendheid in de Nederrijnstreek, blijft nog voorwerp van studie. Wat het Parijse psalter betreft, dit gaat als enige samen met het Wachtendonckse in ps. 12, 1, waar vultus door oe. andwlita resp. onfrk. anlito werd geglosseerd. De andere oe. psalters

73 Vgl. D. Whitelock, ‘The Prose of Alfred's reign’, p. 74; P. Grierson, ‘Grimbald of St. Bertin's’, English Historical Review 55 (1940), p. 529-561.

74 Vgl. D. Whitelock, ‘The Prose of Alfred's reign’, p. 96.

[p. 94]

hebben onsiene (Vespasianus, Junius), onsyne (Regius), ansyne (Salisbury, Cambridge, Vitellius), ansine (Arundel), onsine (Eadwine). Men bedenke daarbij, dat anlito een Noordwest-germaans woord is^75. Een tweede bron, waarmee de Wachtendonckse Psalmen enige gelijkenis vertonen, is Eadwine's Canterbury Psalter^76. Deze vertaling kent niet alleen als enige het substantief hlóþ ‘praeda’, maar ook het werkwoord earfoþian ‘tribulare’^77. Zou voor ps. 12, 5, waar de Wachtendonckse overlevering aruethiat heeft, Eadwine's Psalter met zijn eoerfoþigoeþ niet model hebben kunnen staan wat de woordkeuze betreft^78? Misschien is zelfs de uitgang -iat (indic. praes. 3e pers. plur.) niet in -int te verbeteren, is hij ook niet Oudsaksisch zoals Klein denkt (vgl. hierboven), maar Oudengels^79. Een ander hapax bij Eadwine, namelijk gebrecnesse (ps. 101, 4 ‘frixorium’ en 105, 23 ‘confractio’), kan alleen nog vergeleken worden met onze ps. 29, 10 (123) brocnussi ‘corruptio’^80, dat daar een wegens zijn -t- duidelijk mfrk. 15, 10 (365) geuuertunga aflost. Het uitgesproken noordwestelijke 13, 7 (433) hehtnodi ‘captivitas’ komt op dezelfde psalmplaats voor in 8 van de 9 door ons geraadpleegde oe. psalters (hoeftnyd, -ned, -nieþ). Het betreft hier een van die interpretamenten, die bij het lakser worden van de onfrk. scribent voor minder specifiek noordwestelijke werden geruild^81. Ook onfrk. ps. 106, 40 (222) farhugnissi (hier -nissi en niet -nussi!) ‘contemptio’ is met die betekenis slechts nog in het Oudengels terug te vinden, waar het in de Psalters Vespasianus, Junius, Cambridge en in het tweede deel van het Parijse Psalter gebruikt wordt (farhogadnis, -hogdnis)^82. Het in de Wachtendonckse fragmenten steeds voor ‘magnificare’ gebruikte gemikilon (ps. 19, 6 [379]. 33, 4 [521]. 56, 11. 68, 31. 69, 5. 71, 7) kan eveneens door Oudengels voorbeeld zijn aangemoedigd; alle oe. psalters hebben op al deze plaatsen immers gemiclian of miclian. Dit met ge- geprefigeerde werkwoord komt trouwens nergens elders meer voor, tenzij

75 Vgl. de behandeling ervan bij L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, p. 170 v. (§ 188 v.). Opvallend is echter, dat het Paris Psalter voor ps. 15, 11 ‘vultus’ ansyne heeft; het ook hier gebruikte onfrk. anlito vindt er echter zijn equivalent andwlita in alle andere vermelde psalters, o.m. dus bij Eadwine.

76 Helaas was de onuitgegeven doctorale dissertatie van Charles D. Ludlum, A Critical Commentary on the Vocabulary of the Canterbury Psalter, Stanford University 1954 mij ontoegankelijk.

77 Zie de vindplaatsen bij B. Liles, The Canterbury Psalter, p. 423; K. Wildhagen, Der Psalter des Eadwine von Canterbury ( = Studien zur englischen Philologie XIII), Halle 1905, nadruk Tübingen 1973, p. 22 s.v. tribulare wijst erop, dat de corrector hier vaak de synoniemen swencan, tregian en dreccan heeft toegevoegd.

78 In mijn dissertatie nam ik nog ten onrechte aan, dat aruethan formeel alleen stond: vgl. L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, I, p. 99 (§ 95).

79 In het oe. komt -at inderdaad voor naast normaal -ađ (en -aþ); E. Sievers- K. Brunner, Ae. Gramm., § 360 Anm. I (p. 276) geven het voorbeeld bodiat uit de Cura Pastoralis hs. H; vgl. nog Eadwine's Psalter 54, 24 gemidliat; andere gevallen uit dit psalter bij K. Wildhagen, Der Psalter des Eadwine, p. 164 (§ 93). Daar de uitgangen van de imperatief 2e plur. gelijk zijn aan die van de indic. plur. zou eventueel ook in onze ps. 4, 5 ne rukiat ‘nolite’ een oe. uitgang kunnen worden gezien ( -at komt echter bij Eadwine niet voor: vgl. K. Wildhagen, Der Psalter des Eadwine, p. 169 v., § 96). Hoewel récan (ne. reck) wel in het Oe. voorkomt, heeft Eadwine hier nellen.

80 Eadwine heeft hier echter wel gegripnesse onbrosnunga.

81 Zie de namen der psalters in de label hieronder; alleen Vitellius heeft afwijkend hoeftlingas. Zie uitvoerig L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, I, p. 207-209 (§ 239) en vgl. hierboven noot 13.

82 Vgl. nog L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, I, p. 228 (§ 279); H. Gneuss, Lehnbildungen und Lehnbedeutungen im Altenglischen, Berlin-Bielefeld-München 1955, p. 104 v.

[p. 95]

dan in got. gamikiljan; in het ohd. komt mihhilon voor, zonder geen alleen nog maar in de Oudalemannische Benediktinerregel^83. Nog andere mogelijke gevallen, waar in onze Psalmen noordwestelijke interpretamenten voorkomen en het oe. model kan hebben gestaan, zijn in volgende tabel samengebracht^84: Wachtend. Vesp. Jun. Cam. Reg. Sal. Vit. 14,3 eduuît ‘opprobrium’ edwit edwit edwit   48,5 bîspille ‘parabolam’   bigspel bispelle 54,24 gemitdelon ‘dimidiabunt’ gemidliađ gemidliađ gemidliađ   138,14 egisliko ‘terribiliter’   egeslice egeslice egeslice     Ar. Eadw.   Paris   14,3 eduuît   edwit   48,5 bîspille bispelle   bigspellum   54,24 gemitdelon   getillađ gemidliat   138,14 egisliko egslic egeslic   Ten slotte bevatten de Wachtendonckse Psalmen nog een paar woorden, die uitsluitend nog in het Oudengels terugkeren, maar waarvoor op de psalmplaatsen in kwestie in de insulaire psalters een ander interpretament wordt gebruikt: 67, 7 anuuanon en 67, 19 anuuonon ‘inhabitare’ (oe. onwunian), 15, 3 (377) gimârson ‘mirificare’ (oe. gemoersian), 30, 7 (554) en 34, 7 (737) ungiscêht/ungesceid ‘supervacue’ (oe. ungescead adj.), 12, 4 (13) âlûhtan ‘illuminare’ (oe. alíhtan)^85, 34, 6 (391) glidir ‘lubricus’ (oe. glidder), 13, 3 (131) burgisli (oe. byrgels), 70, 18 (196) ureldi ‘senium’ (oe. orildu). Daarvan komen echter onwunian, moersian (zonder ge-), glidder en orildu wel op andere oe. psalmplaatsen voor, het laatste ook in Alfreds Boethius. De Cura Pastoralis kent ungesceadwíslíc ‘unreasonable’ en ungesceadwísness ‘unreasonableness, foolishness’ (vgl. voor al deze woorden

83 Vgl. W. Betz, Deutsch und Lateinisch. Die Lehnbildungen der althochdeutschen Benediktinerregel, Bonn 1949, p. 189.

84 Buiten het Onfrk. en Oe. is eduuît (met e-) nog mnl. en Middelduits-mhd. (L. de Grauwe, De Wachtendonckse Psalmen, I, § 185), bîspil nog mnl. mnd. en mhd. (ibid., § 152), egisliko nog mnl. en mnd. (ibid., § 74); voor gemitdelon vgl. nog mnl. middelen ‘middendoor delen’.

85 Voor ps. 12, 4 hebben alle door ons gecontroleerde oe. psalters on-/inlihtan (behalve Vitellius, waar het woord niet is vertaald).

[p. 96]

BT). Wanneer we met C. en K. Sisam, The Salisbury Psalter, p. 75 bedenken, dat er honderden oe. psalters moeten hebben bestaan, waarvan slechts een goed dozijn zijn overgebleven, en dat vooral veel tussenstadia zijn verloren gegaan, dan kunnen alle hier laatst opgesomde nfrk. woorden wel degelijk nog op oe. modellen teruggaan^86. Wil men een beter inzicht krijgen in de hele vertaaltraditie van het Oudgermaans, dan dringt zich een grondige woord- voor-woord-vergelijking van het Wachtendonckse psalter met alle Oudengelse^87, alsook met alle Oudhoogduitse en Oudsaksische, onvermijdelijk op.

Adres van de auteur:

August van Geertstraat 82

B-9110 Gent (Sint-Amandsberg)

86 Dit ontkracht in zekere zin Quaks bezwaar tegen oe. ontlening van âlûhtan in KVNS 87, p. 27.

87 Ik dank mijn Gentse collega Mevr. D. Markey zeer hartelijk voor de bibliografische hulp die zij mij heeft verstrekt i.v.m. de Oudengelse psalters.