Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 97

[p. 161]

J.M. van der Horst
Onderschikking en de plaats van de persoonsvorm in het Middelnederlands

Inleiding

De beschrijving van woordvolgorde bij onderschikking in het middelnederlands is hoogst gebrekkig. Nauwelijks minder gebrekkig is de beschrijving van het middelengels en middelduits op dit punt. De problemen zijn dan ook bijzonder groot. Nog afgezien van de meer algemene omstandigheid dat de historische syntaxis lange tijd zo weinig beoefening heeft gevonden, zijn er twee specifieke problemen voor de onderzoeker van hypotaxis in het middelnederlands. In de eerste plaats de onzekerheid omtrent de voorgeschiedenis. Het beeld van hypotaxis in de pre-historische fasen der germaanse talen, de fasen waaruit ons geen teksten zijn overgeleverd, is buitengewoon mistig. In de tweede plaats stuit de onderzoeker op de moeilijkheid dat hypotaxis vaak zo moeilijk als zodanig herkenbaar is. Anders dan bij de observatie van bijvoorbeeld voor- of achtergeplaatste genitieven, de onderlinge volgorde van adverbiale bepalingen of het gebruik van de conjunctivus, is bij onderschikking het objekt van observatie niet rechtstreeks gegeven. Dit gevoegd bij de onzekerheid omtrent de voorgeschiedenis, bracht sommigen er toe te twijfelen aan de mogelijkheid bijzinnen in het middelnederlands als aparte categorie te onderscheiden, ofwel louter op grond van semantische overwegingen bijzinnen als zodanig aan te wijzen. Aan beide problemen, de onduidelijkheid van de voorgeschiedenis van hypotaxis en de kwestie van de observatie, zal enige aandacht besteed worden vooraleer ingegaan wordt op het middelnederlands.

Van parataxis naar hypotaxis

Omtrent onderschikking in indo-europese talen heerste lange tijd de mening, dat zij was ontsproten aan nevenschikking. Vanaf het

[p. 162]

proto-indo-europees zou dan de bijzin terrein gewonnen hebben ten koste van de nevenschikkend verbonden hoofdzin: van parataxis naar hypotaxis. Niet altijd is duidelijk of men daarbij een periode aanneemt waarin geheel geen hypotaxis bestond. In meer of minder extreme vorm had en heeft de theorie vele aanhangers¹.

Niet iedereen heeft haar omhelsd. Hirt bijvoorbeeld, Hirt (1937) 122-123, wijst haar af. Hij neemt aan dat het IE. reeds de betrekkelijke bijzin kende. Hij meent wel dat het gebruik van bijzinnen is toegenomen.

Het is niet verwonderlijk dat zovelen deze theorie aanhingen. Ook voor de geschiedenis van het nederlands is zij aantrekkelijk. De complexe zin met de vele bijzinnen stamt bij ons uit de 16de en 17de eeuw. Onderschikking is in het middelnederlands heel wat minder frequent naar het schijnt dan in later nederlands. Ook lijkt mnl. onderschikking dikwijls een primitief en chaotisch karakter te hebben. Vele inleiders van bijzinnen, de betrekkelijke voornaamwoorden, de onderschikkende voegwoorden, gaan etymologisch terug op aanwijzende voornaamwoorden en bijwoorden. De bijzinsvolgorde met het Vf achteraan is vermoedelijk niet zo oud als veelal werd aangenomen². Het is alsof we de afsplitsing van hypotaxis vanuit de parataxis in de geschiedenis van het nederlands gedemonstreerd zien.

Voor de duidelijkheid moeten we een paar zaken goed onderscheiden. In de eerste plaats onderscheid ik onderschikking als zodanig en het gebruik dat men ervan maakt. In de periode van de middeleeuwen tot en met de 17de eeuw namen frequentie en omvang van onderschikking in het nederlands sterk toe. Dit geldt ook voor andere talen als het engels, duits en frans³.

1 Zie voor een kort overzicht Werth (1970), blz. 26, waar de namen genoemd worden van Brugmann, Delbrück, Curme, Naumann, Mossé, Drach, Wunder en T'schirch. De lijst is gemakkelijk aan te vullen. Ik noem nog H. Paul, Overdiep (1924), blz. 102, C.G.N. de Vooys, K. Fokkema (Beknopte friese spraakkunst, 1967) en R.P. Ebert (1978), blz. 21.

2 Zie Van der Horst & Van der Wal (1979), blz. 29-32, en Lehmann (1971).

3 Traditioneel zou men dit verschijnsel waarschijnlijk tot de stilistiek rekenen. Een historische stilistiek is tot dusverre, bij mijn weten, merkwaardig genoeg niet van de grond gekomen. In ieder geval mogen we taalgebruik bij de studie van taalverandering niet buiten beschouwing laten. Een niet enkel taalkundige, maar daarom niet minder interessante vraag is die naar de verklaring van de toename van het gebruik en de omvang van hypotaxis.
Wat betreft de toename van het gebruik van onderschikking in andere talen, zie bv. Von Wartburg, blz. 104-105, en Lockwood (1968), blz. 268-270.

[p. 163]

In de tweede plaats onderscheid ik aan onderschikking tenminste drie aspekten, namelijk de logisch/semantische relatie, de syntaktische relatie en de syntaktische middelen die die syntaktische relatie kenbaar kunnen maken. Aan alle drie zal ik een paar woorden wijden.

De logisch/semantische relatie die bij onderschikking doorgaans gelegd wordt, kan op velerlei wijze gestalte krijgen. Bijvoorbeeld door middel van de intonatie:

-	Het regent: Jan zal vandaag wel thuisblijven.
-	Jan zal vandaag wel thuisblijven: het regent.

of door middel van een nevenschikkend voegwoord:

-	Jan zal vandaag wel thuisblijven want het regent.

Onder onderschikking als syntaktische relatie versta ik het verschijnsel dat sommige zinnen (subjekt-predikaatverbindingen) een syntaktische afhankelijkheid vertonen van ‘grotere’, meer omvattende zinnen; zij zijn daarin ingebed, zij zijn zinsdeel van die grotere zin.

De syntaktische afhankelijkheid kan in de oppervlaktestruktuur kenbaar zijn aan syntaktische middelen. Hierbij denk ik aan bijvoorbeeld betrekkelijke voornaamwoorden, onderschikkende voegwoorden, plaatsingsmogelijkheden van de bijzin binnen de hoofdzin, modus, intonatie, bijzinsvolgorde.

Deze drie aspekten hangen nauw samen. Er is wel geen syntaktische afhankelijkheid zonder dat daarmee op het niveau van de semantiek iets correspondeert, of zonder dat in oppervlaktestrukturen zoiets blijkbaar is. Omgekeerd figureren er zelden loze elementen in de oppervlaktestruktuur, zij vertegenwoordigen syntaktische en semantische zaken. Toch is dikwijls lang niet duidelijk, hoe deze drie aspekten samenhangen. Zeker niet als we de historie er bij

[p. 164]

betrekken. Wat wordt bedoeld, als men zegt dat onderschikking werd voorafgegaan door nevenschikking en daaruit ontstaan is?

Vat men onderschikking op als alleen of vooral de logisch/semantische relatie, dan zou deze ergens in de loop der geschiedenis zijn ontstaan. Dit impliceert een enorme verandering in de psychologie van de mens. Ofschoon we zoiets niet bij voorbaat mogen uitsluiten, zal het moeilijk aan te tonen zijn. Zeker mag tot zoiets niet geconcludeerd worden op taalkundige gronden alleen. Hoe extreem (en onbewezen) deze opvatting ook moge lijken, toch waren (zijn?) er de speculaties omtrent de primitievere geest onzer voorouders⁴.

Men behoeft dit standpunt niet te huldigen om te menen dat onderschikking als syntaktische relatie niet steeds heeft bestaan. Verhoudingen die wij thans veelal met onderschikking verwoorden, zouden dan in een vroegere fase anders verwoord zijn, zoals wij dat ook nu nog kunnen, en in gesproken taal veelvuldig doen (bv. met nevenschikkend zinsverband).

Tenslotte kan men het vorige standpunt verwerpen, maar menen dat de syntaktische oppervlaktestruktuur-middelen significatief voor onderschikking in een vroegere fase schaarser waren, minder geprononceerd (bv. alleen maar intonatie) of heel anders. Een behoefte aan meer, beter, duidelijker, genuanceerder signalering van onderschikking kan dan in verband gebracht worden met de toename in frequentie en omvang van onderschikking.

Het eerste van de hierboven genoemde standpunten moeten we zeker niet innemen. Niet omdat het gevaarlijk is (al is het dat ook), maar omdat het vrijwel onbewijsbaar, nogal onwaarschijnlijk, en au fond geen linguïstenzaak is. Het tweede lijkt me in beginsel mogelijk, maar bij historisch taalonderzoek moeilijk toetsbaar: zelfs bij volstrekte afwezigheid van voor ons waarneembare oppervlaktestruktuur-kenmerken zou men er nog niet toe mogen concluderen. Het is altijd mogelijk dat de door ons niet meer te achterhalen into-

4 Hirt (1937), blz. 123 verwijst ernaar, overigens zonder auteurs te noemen. Lehmann (1974), blz. 59-60 en 163, noemt bv. Delbrück in dit verband. Ook Lightfoot (1979), blz. 30, noot, keert zich om een parallelle reden tegen zo'n opvatting. Te onzent vinden we haar bij bv. Reichling (1967), blz. 279-281.

[p. 165]

natie onderschikkend verbond wat zich in geschreven vorm aan ons als nevenschikkend voordoet. De theorie die ik in het begin van deze paragraaf samenvatte zou in haar extreme vorm m.i. niet verder kunnen gaan dan: er was een periode x waarin geen oppervlaktestruktuur-kenmerken worden gevonden voor onderschikking, misschien bestond er toen geen syntaktische afhankelijkheid tussen zinnen. Vooropgesteld dat de onderzochte teksten hiertoe aanleiding geven.

Van OV naar VO

Voor de vroege geschiedenis van hypotaxis in een aantal westeuropese talen is momenteel ook een andere theorie voorhanden, die op z'n minst het voordeel heeft niet speciaal voor dit doel ontworpen te zijn. In de sektor der historische syntaxis die sterk aanleunt tegen de syntaktische taaltypologie, is op dit punt het volgende ontwikkeld.

Vele IE.-talen maken een verandering door van een OV-struktuur naar een VO-struktuur. In de OV-fase gaan relatieve zinnen vooraf aan hun ‘antecedent’, in de VO-fase volgen zij er op. Bovendien worden relatieve zinnen in een OV-taal doorgaans niet ingeleid door een betrekkelijk voornaamwoord, en in een VO-taal wèl. Onderschikkende voegwoorden zouden in een OV-taal bij voorkeur achteraan in de bijzin staan, in een VO-taal daarentegen juist voorop⁵. De verschuiving in de richting van VO-strukturen zou dan het kader zijn waarbinnen de vroege hypotaxisgeschiedenis gesitueerd moet worden. Wat zich dan ontwikkelt is een systeem van onderschikking waarbij afhankelijke zinnen ná hun antecedent komen en beginnen met een betrekkelijk voornaamwoord of onderschikkend voegwoord.

In deze visie is dus ten aanzien van onderschikking als logisch/semantische relatie en als syntaktische relatie geen verandering geponeerd. De veranderingen die plaats vonden zijn veranderingen in de syntaktische middelen die onderschikking tot uitdrukking brengen.

5 Zie bv. Lehmann (1974), blz. 63-68, 158-174 en passim; Kuno (1974).

[p. 166]

Onderzoek van het middelnederlands

Binnen beide theorieën gaat het om een systeem van hypotaxis in beweging, maar die beweging wordt verschillend geïnterpreteerd: nl. als het ontstaan van een systeem van onderschikking of als verandering in de syntaktische middelen voor onderschikking. Met deze grote onzekerheid hangt zeker samen, dat onderschikking in de vroege overgeleverde fases der germaanse talen zo aarzelend, tweeslachtig en eigenlijk nauwelijks beschreven is. Het doel van dit artikel is in de eerste plaats observatie van woordvolgorde bij hypotaxis in het middelnederlands, synchroon en diachroon. De overlevering van mnl. teksten begint misschien te laat dan dat daaraan argumenten ontleend kunnen worden bij de keuze tussen beide genoemde theorieën. Toch kan men er althans een negatief argument aan ontlenen: in het nu volgende vind ik nergens een aanknopingspunt voor de gedachte dat mnl. onderschikking ‘pril’ of ‘naïef’ is.

Ik zal enige hypotheses formuleren omtrent woordvolgorde in mnl. hoofd- en bijzinnen. Hypotheses worden het, geen conclusies op basis van een onderzocht groot corpus teksten. Naar mijn mening moet namelijk het formuleren van weloverwogen hypotheses hier voorafgaan aan het excerperen van teksten. Het motief voor deze mening is alsvolgt aan te geven.

We staan voor een oerwoud van problemen. Kunnen we met zekerheid vaststellen wat in het middelnederlands een hoofdzin en wat een bijzin is? Is er trouwens al wel sprake van een (formeel blijkende) onderscheiding tussen hoofdzin en bijzin? Zijn er twee onderscheiden funkties van doe, een adverbiale en een voegwoordelijke? Is er in het middelnederlands onderscheid tussen het aanwijzend voornaamwoord en het betrekkelijk voornaamwoord? Het is duidelijk dat het antwoord op de ene vraag implicaties heeft voor antwoorden bij de andere, maar er anderzijds ook van afhankelijk is. Waar moeten we beginnen? De ingang vinden we niet door het vlijtig excerperen van allerhande mnl. teksten, want zulke pogingen tot beschrijving gaan uit van onzekere interpretaties, en omgekeerd kunnen die interpretaties weinig zekerder worden zolang ze niet de steun krijgen van grammatikale zekerheden.

[p. 167]

Ik zal er van uit gaan, dat het in principe mogelijk is mnl. zinnen (liever nog: teksten) te begrijpen, te verstaan. In ons geval: dat het in principe mogelijk is de logisch/semantische relatie van hypotaxis te verstaan waar die zich voordoet. We kunnen ons uiteraard vergissen, we kunnen misverstaan, iets menen te begrijpen wat niet bedoeld is. Daarom mag ons begrijpen nooit het laatste woord hebben, maar moet het steeds onder de kritiek staan van de gevonden syntaktische struktuur/de syntaktische middelen. Echter, die ‘gevonden syntaktische struktuur’ is evenmin een vaststaand gegeven. We kunnen menen de syntaktische struktuur te doorzien, maar ons daarbij vergissen. Interpretatie en syntaktische beschrijving zullen elkaar steeds wederzijds in het rechte spoor moeten houden. Zolang beide wankelen is het onvervaard gaan excerperen nutteloos. Dat is alleen zinvol indien men de garantie heeft te begrijpen wat er staat. Bij een historische taal heeft de onderzoeker die garantie vaak niet, en zeker inzake hypotaxis in het middelnederlands niet. Waar het begrijpen van de zin en het vaststellen van de syntaktische struktuur elkáár moeten leiden, is het beter om op basis van weinig zinnen, met een voorlopige interpretatie, eerst alvast hypotheses omtrent de syntaxis ervan te formuleren, op grond waarvan vervolgens de voorlopige interpretatie zonodig herzien wordt. Een volgende stap is dan pas toetsing van die hypotheses aan een veel ruimer aantal zinnen.

Naar mijn mening is een aanpak als hierboven geschetst onvermijdelijk bij een complexe kwestie als die van onderschikking in het middelnederlands. Het aantal mnl. zinnen waarbij we, ongesteund door een grammatikale beschrijving, moeten twijfelen tussen hoofdzin en bijzin is bijzonder groot. Zó groot, dat zelfs de veronderstelling als zou dat onderscheid in het (vroege) middelnederlands nog niet bestaan (en het idee dat het wèl bestaat zou dan voortvloeien uit een anachronistische benadering vanuit bv. het moderne nederlands) alleszins het overwegen waard is. Welnu, in een dergelijke situatie dient men mijns inziens knopen door te hakken, niet om een beslissing te forceren, maar om methodische redenen, dus in het volle besef dat er misschien verkeerd gehakt wordt. Essentieel aan zo'n hypothetische beschrijving is of zij a) zou kunnen

[p. 168]

kloppen (d.i. in harmonie zijn met een zinnige interpretatie; en, in de mate waarin we vorderen met diachroon en synchroon onderzoek, passen bij de verdere taalbeschrijving); b) voorshands de eenvoudigste, en meest omvattende beschrijving is.

Ik zal beginnen met mnl. bijzinnen die worden ingeleid door woorden als doe, daer, so, enz., dat wil zeggen: woorden die vanuit een misschien anachronistisch standpunt, ‘zowel onderschikkend voegwoord of betrekkelijk bijwoord, als aanwijzend bijwoord kunnen zijn’. Vervolgens zal meer in het algemeen een voorlopige beschrijving voorgesteld worden van de plaats van het verbum finitum in mnl. bijzinnen, en zullen enige veronderstellingen geformuleerd worden aangaande inversie en ‘Zweitstellung des Verbums’ in hoofdzinnen. Buiten beschouwing blijven bijzinnen met het Vf op de eerste plaats, en bijzinnen zonder inleidend onderschikkend voegwoord of betrekkelijk bijwoord.

daer en doe

Vers 310 uit Vanden levene ons heren biedt ons een goed aanknopingspunt voor enige overwegingen over bijzinnen in het middelnederlands:

Die keyser augustus tenen tide,
Daer hi sat hoghelijc ende blide,
Hi dat in sinen rade vant,
Dat hi soude gaderen al sijn lant.
(ed. Beuken, 309-312).

Vers 310 stelt ons voor de vraag of het een ondergeschikte bijzin is of een geïntercaleerde hoofdzin⁶. Daer kan, blijkens het Middelnederlandsch Woordenboek (dl. II, kol. 21-24) zowel bijwoord zijn als relativum en onderschikkend voegwoord, respektievelijk met de betekenissen ‘daar’, ‘op die plaats’, ‘daarheen’, ‘derwaarts’, ‘toen’, ‘bij die gelegenheid’; ‘terwijl’, ‘toen’, ‘daar’, ‘dewijl’. Gezien allerlei citaten waarbij het moeilijk kiezen is tussen de

6 Zie dezelfde vraag, maar geen oplossing, bij o.a. Overdiep (1924), blz. 98-102 en 105; Ebert (1978), blz. 20-21.

[p. 169]

locale, temporele en redengevende betekenisaspekten, zij liggen dikwijls dicht bijeen, laat ik die semantische kant van de kwestie buiten beschouwing. Het gaat mij nu om de syntaktische consequenties van het adverbiale daer als eerste zinsdeel, en van het zinsverbindende daer (relativum, voegwoord). In het moderne nederlands corresponderen met het bijwoord en het voegwoord bepaalde woordvolgordes:

-	Daar waren veel mensen.
-	Daar het vandaag onverwachts hard regent, blijf ik liever thuis.

Het bijwoord gaat gepaard met inversie, het voegwoord met bijzinsvolgorde. Vers 310 van Vanden levene ons heren vertoont inversie noch bijzinsvolgorde. Nu is bekend, dat in het middelnederlands inversie en bijzinsvolgorde soms anders optreden dan in het modern nederlands. Ze komen wel eens voor waar wij ze niet zouden verwachten, en ze blijven wel eens achterwege waar dat bij ons niet kan. Tenslotte kan men wijzen op mogelijke rijmdwang ter verklaring van een onverwachte of anders niet verklaarbare woordvolgorde. Er lijkt veel voor te zeggen vers 310 syntaktisch homoniem te noemen. De vraag blijft: is vers 310 syntaktisch homoniem (d.w.z. was het syntaktisch homoniem)?

Niet als onderzoekscorpus maar als springplank naar een hypothese is het materiaal uit het Middelnederlandsch Woordenboek bruikbaar. Daartoe ga ik na (dl. II, kol. 21-24) welke woordvolgordes optreden bij daer in zijn adverbiale funktie en in zijn funktie als relativum en voegwoord. Het adverbiale daer wordt hier alleen bekeken voorzover het vooraan in de zin staat, eerste zinsdeel is. Het blijkt dan dat het adverbiale daer als eerste zinsdeel steeds met inversie gepaard gaat, het zinsverbindende daer steeds zonder inversie optreedt. De woordvolgorde na het zinsverbindende daer is nu eens daer S Vf., iets vaker daer S. Vf of daer S. Vf., en soms daer S Vf.

-	Daer vandic selver ende gout
-	(Artur) die gene macht met hem brachte, daer hi voer ter jacht
-	Dat hi sinen here doodde..., daer hi in sijn bedde lach
-	Hi es gheonneert diese doet node, daer si dus goet es voer Gode
-	So hoorden si in den paradyse Gode wandelen, daer hi quam

[p. 170]

Op dit patroon vertoont het materiaal van het MNW slechts één uitzondering. In de passage over daer als voegwoord (kol. 24) nam Verdam ook op:

-	Soe mach men rechte mate draghen, daer comt die menighe voer u claghen ende roepen lude om grote wrake, die meest misdaen hebben inder zake

Blijkbaar beschouwde Verdam daer in deze zin als voegwoord. Het is echter evengoed of beter als bijwoord op te vatten, d.i. het stuk daer...zake als hoofdzin op te vatten, asyndetisch verbonden met soe...draghen, en dan sluit het zich geheel aan bij het gevonden patroon.

In het modern nederlands vertoont toen syntaktisch sterke overeenkomst met daar: wanneer het adverbiaal optreedt en voorop staat, gaat het gepaard met inversie; wanneer het voegwoord is, niet. De citaten uit het MNW s.v. doe (dl. II, kol. 227-228), doen (dl. II, kol. 254-255) en toen (dl. VIII, kol. 447) worden nu onderzocht. Andermaal zou kunnen gelden dat het adverbium, wanneer eerste zinsdeel, met inversie gepaard gaat, en dat het voegwoord steeds zonder inversie optreedt. De woordvolgordes na het voegwoordelijke doe zijn doe S Vf., doe S. Vf., doe S. Vf en doe S Vf.

So, dan en nu

Zonder ook maar enigszins naar volledigheid te streven, wil ik in het licht van het voorgaande, nog enkele vergelijkbare woorden bezien aan de hand van de citaten in het MNW.

So (MNW dl. VII, kol. 1435-1447). Opnieuw wordt enkel gekeken naar het adverbiale so dat vooraan staat, en naar het zinsverbindende so. Buiten beschouwing blijft het onzelfstandige so in bv. soo groot, so dickwils, so een, so hovesch een, so wie, so wat, so waer so, so wat dat; eveneens buiten beschouwing laat ik rijkelijk idiomatische constructies als so menne stiver spant ende dwinct, so hi starcleker sciet ende swinct (kol. 1441), en de combinatie so dat; bij het voegwoordelijke so valt buiten onze beschouwing het niet-zinsverbindende als in weder sidi abt so priore? (kol. 1445).

[p. 171]

De citaten bij so sluiten zich geheel aan bij het gevonden patroon bij daer en doe. Het adverbiale so gaat gepaard met inversie, het voegwoord so treedt steeds zonder inversie op. Aangezien het aantal citaten bij so groter is dan bij daer en doe samen, komt het gevonden patroon zelfs extra duidelijk uit de verf. Het is mogelijk, dat na het voegwoord so bijna uitsluitend bijzinnen met de volgorde so S. Vf optreden; m.a.w. dat de frequenties van de figuren X S Vf., X S. Vf. en X S. Vf hier anders liggen. Voor frequenties mogen we echter uit een toch relatief klein aantal zinnen als het MNW biedt, hier geen conclusies trekken.

Dan (MNW dl. II, kol. 50-55). Ook hier letten we alleen op het adverbiale gebruik van dan vooraan in de zin, en op het zinsverbindende voegwoordelijke gebruik. Buiten beschouwing blijft weer het onzelfstandige gebruik als in dan ter tijt (kol. 50). Op één enkele uitzondering na, past dan geheel binnen het gevonden patroon. Die uitzondering is Hine gaf u weder gout no scat, dan hem berouden sine sonden (kol. 54). Hier staat weliswaar het subjekt ná het Vf, maar deze inversie behoeft niet toegeschreven te worden aan het voegwoord, zij kan door hem teweeggebracht zijn. Dan als nevenschikkend voegwoord met de betekenis ‘maar’ is geen onbekende in de nederlandse taalgeschiedenis.

Nu (MNW dl. IV, kol. 2565-2568). Hier wordt op dezelfde wijze tewerk gegaan. Nu vertoont geheel geen afwijkingen van het gevonden patroon.

Vier hypotheses

Het lijkt me nu mogelijk om op basis hiervan enige samenhangende hypotheses te formuleren.

a)	Ondergeschikte zinnen worden formeel onderscheiden van hoofdzinnen met inleidend bijwoord doordat de eerste geen, de tweede wel inversie vertonen. Afwezigheid van ‘verwachte’ inversie is bijzinskenmerk.

[p. 172]

b)	Er is reden om een ‘adverbiaal’ (gebruik van) doe, daer, so, dan en nu te onderscheiden van een voegwoordelijk (gebruik van) doe, daer, so, dan en nu.
c)	Het is een anachronisme om met betrekking tot het middelnederlands te spreken over bijzinsvolgorde in de huidige betekenis van het woord: S Vf. en S. Vf kunnen beide, zonder merkbaar semantisch of syntaktisch verschil, in afhankelijke zinnen optreden. Anders gezegd: de modern-nederlandse bijzinsvolgorde met Vf achteraan heeft nog niet het alleenrecht in afhankelijke zinnen. Bovendien zijn er met S. Vf. allerlei ‘tussenvormen’.
d)	Inversie als verplichte figuur is ouder dan bijzinsvolgorde als verplichte figuur.

Bespreking

- Het vers dat vertrekpunt was van mijn beschouwing, Vanden levene ons heren vs. 310, beschouw ik nu als niet syntaktisch homoniem. De afwezigheid van inversie wijst op een afhankelijke zin⁷.

- Leidt gebruikmaking van het MNW tot circulariteit? Men zou mij immers het volgende kunnen tegenwerpen: vertrekpunt van mijn analyse is Verdams indeling in bijwoord/voegwoord (hoofdzin/bijzin); ik vond dat daarmee correspondeerde resp. wel/geen inversie. Maar als nu Verdams indeling berustte op wel/geen inversie...? Dan zou er niets méér uitgehaald zijn dan er door Verdam ingelegd is. Inderdaad is dat misschien zo, maar wat dan nog? Dan ben niet ik, maar is Verdam (zij het weinig expliciet) de geestelijke vader van mijn hypotheses. Nogmaals, het probleem van het beschrijven van strukturen die we eerst zelf (of een woordenboekmaker vóór ons) hebben toegekend, behoeft niet verlammend te zijn zolang we interpretatie en struktuurbeschrijving maar aan elkaar toetsen. De vrees voor circulariteit kan wijken in de mate

7 Het zal duidelijk zijn dat we met deze hypotheses heel wat z.g. ambigue of onduidelijke zinnen kunnen oplossen als òf hoofdzin òf bijzin. Ook geven zij ons een argument om met allerlei editeurs van mnl teksten t.a.v. menige interpunktie van mening te verschillen.

[p. 173]

waarin de (hypothetische) beschrijving bruikbaar is bij nieuw te onderzoeken zinnen, en binnen de grammatika als geheel.

- Ik ben mij ervan bewust, dat het materiaal uit het MNW in veel opzichten niet representatief is voor het middelnederlands. In de eerste plaats zijn veelal 14de- en 15de-eeuwse bronnen verwerkt. Onze hypotheses kunnen dus niet zonder meer gelden voor 13de-eeuws middelnederlands. In de tweede plaats zijn voor het MNW overwegend poëtische, althans rijmende, teksten gebruikt. Vaak is er gewezen op de grotere syntaktische vrijheid in poëzie. Het lijkt hachelijk voor syntaktische hypotheses inspiratie op te doen met materiaal uit het MNW. In dit geval ligt dat echter anders. Aangezien nu niet gezocht is naar mogelijkheden maar naar beperkingen, slaat het nadeel van poëtische bronnen om in een voordeel. Zèlfs in poëzie geldt de regelmaat dat het adverbium inversie teweegbrengt en het voegwoord niet.

- De hypotheses moeten uiteraard op allerlei wijze verder uitgewerkt worden. Zo dienen natuurlijk andere adverbia en voegwoorden er bij betrokken te worden (vooral het voegwoord dat), evenals de aanwijzende en de betrekkelijke voornaamwoorden. Het ligt voor de hand de hypotheses a en b een pendant te geven voor de pronomina. De ondergeschikte zin wordt dan formeel onderscheiden van de hoofdzin doordat het pronomen in de eerste niet, in de tweede wèl met inversie gepaard gaat (dit onderscheid functioneert uiteraard niet wanneer het pronomen subjekt is⁸), en we kunnen

8 Een speciaal geval is het wanneer het betrekkelijk voornaamwoord onderwerp is van de bijzin: dan vallen X en S samen. Het Vf kan op de tweede plaats staan en er is dan geen formeel blijkend onderscheid tussen hoofdzin en bijzin. Zulke zinnen komen inderdaad voor; hun interpretatie blijft onzeker. Voor voorbeelden verwijs ik naar Van der Horst 1981, par. 6.9. en de aantekeningen daarbij.
Het lijkt me geen toeval dat juist voor deze ene situatie, als X en S zouden samenvallen, waarin het mnl. onderscheidingsmiddel tussen hoofdzin en bijzin verstek laat gaan, vooral bij heel korte bijzinnen (het Vf kan dan niet verder naar achteren geplaatst worden), er die merkwaardige constructie bleef voortbestaan (of ontstond) van het type: een dorper, heet Lamfroit, woont hier bi; een voghel, heet fullica,...Ik zie er een poging in om het dreigend misverstand te omzeilen. Toen in later nederlands zo'n naamwoordelijk deel van het gezegde in bijzinnen vóór het Vf kwam te staan, d.i. het Vf àchter het nw. deel, konden dit soort bijzinnen zonder gevaar van misverstand worden ingeleid door een betrekkelijk voornaamwoord.

[p. 174]

dan een aanwijzend voornaamwoord onderscheiden van een betrekkelijk voornaamwoord. Onderzoek naar de middelnederlandse bijzinsvolgorde en de mnl. inversie in het algemeen zou wenselijk zijn, d.w.z. ook naar de inversie na bv. lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp of naamwoordelijk deel van het gezegde. In het vervolg van dit artikel zal op enkele van deze kwesties iets nader worden ingegaan.

- Bij de hypotheses kan aangetekend worden dat veel, zo al niet voor het nederlands, dan toch voor nauw verwante talen reeds was vastgesteld. Ik citeer:

‘Im ältesten Ahd. ist eine Opposition in der Verbstellung zwischen Haupt- und Nebensatz schon ausgebildet: das Vf steht im eingeleiteten Nebensatz um mindestens eine Stelle weiter gegen Ende des Satzes als im Hauptsatz’. Ebert (1978, 38).
‘It should be noted that thā and other elements, which are followed by VSO/C when adverbial, do not take this order when conjunctive; in correlative sequences there is thus a sharp distinction between the order in dependent and non-dependent clauses’. Quirk & Wrenn (1976 (1955), 93).

De middelnederlandse bijzin

In het middelnederlands heeft de afhankelijke zin een woordvolgorde met soms het Vf sterk naar achteren, maar niet altijd. Er zijn vele tussenfiguren, vanuit het moderne nederlands beschouwd liggende tussen hoofdzinsvolgorde en bijzinsvolgorde, waarbij S en Vf weliswaar gescheiden zijn, maar waar er na het Vf nog allerlei zinsdelen komen die thans niet meer na het Vf kunnen staan. In een schema voorgesteld:

1.	X S Vf.
2.	X S. Vf.
3.	X S. Vf

Hierbij staat een punt voor de plaatsingsmogelijkheid van een of meer zinsdelen die geen S of Vf zijn, en X voor onderschikkend voegwoord, betrekkelijk bijwoord of betrekkelijk voornaamwoord. Is het betrekkelijk voornaamwoord subjekt van de bijzin, dan val-

[p. 175]

len X en S samen (zie ook noot 8). Nader gedetailleerd onderzoek zal moeten uitwijzen wat op de plaats der punten zo al kan staan en wat niet. Misschien zijn daar regels voor te formuleren, veranderende in de loop der eeuwen.

De hieronder gegeven voorbeelden zijn gemakshalve gekozen uit enige algemeen toegankelijke werken: de Reinaert, B. van den Berg, Inleiding tot de middelnederlandse syntaxis en R. Willemyns, Het niet-literaire middelnederlands. De citaten uit Van den Berg en Willemyns zijn uit proza.

X S Vf.

-	doe Reinaert eeschede sijn deel,...(Reinaert 220) (toen R. zijn aandeel opeiste,...)
-	ende doe sy quamen teghen Betfage ten halve weghe des berghes,...(vdBerg, 76) (en toen zij in de buurt van Betfage halverwege de berg kwamen,...)
-	waerbi dat selke philosophe seit, dattie herssenen siin cout ende versch (vdBerg, 28) (waarom de een of andere wijsgeer zegt, dat de hersenen koud en vochtig zijn,)
-	dat gesciet sonderlinge om dattie lichamen van den planeten hebben heerscapie optie ertsce dingen, werbi dattie mane es moeder der wacheiden van ertscen lichamen (vdBerg, 61) (dat gebeurt in het bijzonder omdat de lichamen van de planeten macht hebben over de dingen op aarde, waarbij de maan de vochtigheid van lichamen op aarde bepaalt)
-	hensi dat degene dar hi up dinghet hebbe tue eruahteghe man te orconden dat hem uergolden si (vdBerg, 67) (tenzij (dat) degene waar hij tegen procedeert twee erfgerechtigde mannen tot getuigen heeft, dat het hem betaald is)
-	onthir ende die houdre uan dien goede heuet ghegheuen genoegende borghen (Willemyns, 71) (totdat de beheerder van dat goed voldoende borg gegeven heeft)
-	dat men hevet qualic ghewonnen (Reinaert 259) (hetgeen men onrechtmatig verkregen heeft)
-	eene cluse daer hi leghet in (Reinaert 275) (een kluis waar hij in ligt)
-	(een kip) die Reinaert hadde bi den croppe/ hooft ende hals af ghebeten (Reinaert 288-289) (van wie R. hoofd en hals er bij de strot had afgebeten)

[p. 176]

X S. Vf.

-	doe Reinaert al was ghereet,...(Reinaert 3343) (toen R. helemaal klaar was,...)
-	Galyenus seit dat hi natuerlike moet siin oetmoedech (vdBerg, 57) (G. zegt dat hij van nature nederig moet zijn)
-	hensi dat die ghene die beclaget es, uan tuen eruahteghen mannen heuet orconscepe dat hi...(Willemyns, 70) (tenzij (dat) degene tegen wie een aanklacht is ingediend van twee erfgerechtigde personen getuigenis heeft, dat hij...)
-	hem vernoide ()/ dat die avonture van Reinaerde/ in dietsche was onvulmaket bleven (Reinaert 3-5) (hij betreurde, dat het verhaal over R. in het nederlands onvoltooid gebleven was)
-	ic bidde () dat sise laten onbescaven (Reinaert 12-17) (...opdat zij ze ongemoeid laten)
-	sconinx hof/ daer hi in hadde cranken lof (Reinaert 55-56) (het hof van de koning, waar hij een slechte naam had)
-	in eene molen/ daer ic die worst hadde ghestolen/ eenen slapenden molenman (Reinaert 119-121) (in een molen, waar ik de worst aan een slapende molenaar ontstolen had)
-	hi ()/ die andren heeft ghedaen meest grief (Reinaert 184-186) (hij die de ander het meeste leed heeft berokkend)

X S. Vf

-	doe hi dat gheruchte hoorde,...(Reinaert 739) (toen hij dat rumoer hoorde,...)
-	het gevalt datmen thoeft misselike wont (vdBerg, 28) (het komt op verschillende manieren voor dat men het hoofd verwondt)
-	ende ist, dat hijs dan noch niet en laet,...(Willemyns, 114) (en als het zo is, dat hij er dan nog niet mee ophoudt,...)
-	alle man dar hiet mit eren jegen doen mach (Willemyns, 111) (iedereen tegen wie hij dat met ere doen kan)
-	Madocke () daer hi dicken omme waecte (Reinaert 1-2) (M., waar hij dikwijls wakker van lag)
-	(de visgraat) die ghi hem te jeghen brocht (Reinaert 215) (die u hem aanbood)
-	scilt metten prime dien men op den arm draegt (Willemyns, 132) (schild met punt dat men op de arm draagt)
-	(Cuwaert de haas) die noit eenich dier ghedede (Reinaert 138-139) (die nooit enig dier kwaad deed)

[p. 177]

Hypothese e

De middelnederlandse bijzin is niet te beschrijven vanuit de plaats van het Vf. Negatief gezegd kan men stellen dat er één plaats is waar het niet kan staan: onmiddellijk na het voegwoord, betrekkelijk voornaamwoord (≠ subjekt) of betrekkelijk bijwoord. Voor het overige is de plaats van het Vf in de bijzin variabel. (zie ook noot 8)

Meer licht op de herkomst van de bijzinsvolgorde.

Als de hypotheses a t/m e juist zijn, dan is er een fase geweest in de geschiedenis onzer afhankelijke zinnen dat afwezigheid van verwachte inversie bijzinskenmerk was. Deze fase ging vooraf aan de periode met achter-Vf als bijzinskenmerk. Dit ondersteunt de veronderstelling omtrent de herkomst van de bijzinsvolgorde zoals ontworpen in Van der Horst & Van der Wal (1979), blz. 29-32. Kort gezegd komt zij hier op neer, dat de (een?) kiem van de bijzinsvolgorde gelegen is in een teniet-gedane, onderdrukte, inversie; daarbij wordt het S naar voren gehaald, tot vóór het Vf; deze beweging kon gemakkelijk geherinterpreteerd worden als een naar achteren halen van het Vf. Ligt de kwestie zo, dan is het niet verwonderlijk dat uit een natuurlijke behoefte aan duidelijkheid de oppositie met de hoofdzin zo sterk mogelijk wordt aangezet. De plaats van het Vf is niet op zichzelf, in absolute zin, distinctief, maar het feit dat het tenminste één plaats meer naar achteren staat. Verdere verschuiving naar achteren geeft scherper en scherper de oppositie met de hoofdzin aan. Als de hypotheses a t/m e juist zijn, dan zouden we nog in het middelnederlands te doen hebben met die fase waarin afwezigheid van inversie bijzinskenmerk is. Dit voert ons tot het volgende:

Hypothese f:

De figuren	1. X S Vf.
	2. X S. Vf.
	3. X S. Vf

[p. 178]

moeten we, in deze volgorde, interpreteren als fasen in een ontwikkeling: het Vf verschuift steeds verder naar achteren⁹.

Wellicht ten overvloede zij nog op drie kwesties gewezen. In de eerste plaats kent ook de modern nederlandse bijzin stelselmatig die afwezigheid van inversie. Zij is duidelijk ook funktioneel in bv. toen ik kwam, een reeks die dadelijk als afhankelijke zin geïnterpreteerd wordt. Zij wordt echter, zodra de bijzin meer zinsdelen bevat, overschaduwd door de woordvolgorde met achter-Vf.

In de tweede plaats moet erop gewezen worden, dat de ontwikkeling in het modern nederlands niet (nog niet?) geresulteerd heeft in figuur 3 als de enige mogelijkheid: na het Vf kunnen bijvoorbeeld nog infinitieven, deelwoorden, voorzetselgroepen en afhankelijke zinnen komen. Het duits kunnen we beschouwen als een taal waarin deze ontwikkeling van 1 naar 3 verder voortgeschreden is, daar zijn de plaatsingsmogelijkheden na het Vf in de bijzin veel beperkter dan in het nederlands. In het modern nederlands zijn de beperkingen sterker dan in het middelnederlands.

Ten derde memoreer ik wat ik zei over de datering van de meeste MNW-citaten. Het is heel goed mogelijk dat zij ons m.b.t. de tijd een onjuist beeld geven. Vermoedelijk was de ontwikkeling van figuur 1 in de richting van figuur 3 in proza van de 14de eeuw en 15de eeuw verder voortgeschreden dan in poëzie. Echter, zeker uit 13de-eeuws proza valt het niet moeilijk om voorbeelden aan te dragen van de figuren 1 en 2¹⁰.

9 Vgl. voor het duits Ebert (1978), blz. 40-41.

10 Zie voor voorbeelden uit het proza van Hadewijch: Allard (1937); bij mijn type 1 (X S Vf.) blz. 159 en 162, bij mijn type 2 (X S. Vf.) blz. 158 en 161.
Bij de eerste tekent Allard aan: ‘Deze zinnen zijn lang niet zoo talrijk als de [andere patronen; vdH.], maar toch kan men het aantal voorkomende gevallen voor zulk een ongewone woordschikking nog vrij groot noemen’ (blz. 159). Allard noemt dit type ongewoon omdat ‘in deze zinnen het eigenlijke kenmerk van den bijzijn (de inklamping van een Rest tussen Subject en Verbum finitum) [ontbreekt]; formeel zijn zij volkomen gelijk aan hoofdzinnen’ (blz. 158-159). Het zal duidelijk zijn dat ik die mening niet deel. Vgl. ook haar omschrijving van een bijzin op blz. 157: ‘het eigenlijke formeele kenmerk van den bijzin is, dat hier de Rest of een gedeelte der Rest kan worden ingeklampt tusschen het Subjekt en het Verbum finitum of - in zinnen met samengesteld praedicaat - tusschen het Subjekt en het Verbum infinitum.’ Volgens mij is dit een anachronistische kijk op de middelnederlandse bijzin. Letten we op de plaats van het Vf, dan is er wel degelijk formeel onderscheid tussen hoofdzin en bijzin. Als het niet is om zijn schaarsheid (en dáárom is het volgens Allard niet), dan is het onderhavige type niet ongewoon te noemen.

[p. 179]

Tenslotte wil ik in dit kader de verklaring die in Van der Horst & Van der Wal (1979) voorgesteld is voor de (een) herkomst van bijzinsvolgorde op een enkel punt nader toelichten. Dat juist het adverbium, als het voorop staat, inversie teweegbrengt, en het voegwoord niet, is geenszins toeval; het had niet evengoed andersom kunnen zijn. Het adverbium, als zinsdeel, participeert in de zinsstruktuur, terwijl het voegwoord erbuiten staat. Het is dit verschil in funktie dat maakte dat, toen het Vf de tweede plaats ging innemen, er na het adverbium inversie optrad en na het voegwoord niet. Het voegwoord moest, als niet-zinsdeel, buiten de zinsstruktuur die erop volgde, blijven. Men zou kunnen zeggen: de bijzin begint pas ná het voegwoord. Zoals gezegd, verantwoordt dit de bijzinsvolgorde X S Vf., en later X S. Vf. en X S. Vf. Ná dat voegwoord is dan een ook denkbare volgorde: X. Vf S., met inversie, maar niet veroorzaakt door X. Het voegwoord is ook hier gekenmerkt, in een verb-second-taal, als buiten de zinsstruktuur staand. Als later het Vf naar achteren schuift, leidt dit tot X. S Vf. en X. S Vf. Deze strukturen, met in de bijzin het subjekt na het Vf, of als het voor het Vf staat zinsdelen nog vóór het subjekt, komen in het middelnederlands inderdaad voor. De figuren van hypothese f hebben dan naast zich:

X. Vf S

X. S Vf.

X. S Vf^11

11 Voor voorbeelden verwijs ik naar Van der Horst (1981), de aantekeningen bij par. 6.9.

Inversie en het Vf op de tweede plaats.

Is inversie in mededelende hoofdzinnen die niet met S openen een zo regelmatig verschijnsel in het middelnederlands, dat niet-inversie gezien kan worden als betrouwbaar kenmerk van ‘niet-

[p. 180]

mededelende-hoofdzin’? Met andere woorden, staat in mnl. mededelende hoofdzinnen het Vf steeds op de tweede plaats?

Hier moet er misschien op gewezen worden, dat inversie in mijn opvatting het verschijnsel is dat zinnen die openen met een ander zinsdeel dan het onderwerp, het onderwerp na het Vf hebben: Y Vf (.) S. Anders dan in veel literatuur versta ik er niet de volgorde Vf S onder waarbij Vf de eerste plaats inneemt, bv. in ja/nee-vragen, conditionele bijzinnen, enz.. Het argument hiervoor is dat de volgordes Y Vf S en Vf S zowel historisch als funktioneel zeer verschillen. Huiselijk uitgedrukt staat bij inversie het onderwerp na het Vf omdat de eerste plaats, de plaats vóór het Vf, al door een ander zinsdeel wordt ingenomen. Inversie berust op de regel dat er vóór het Vf slechts één zinsdeel kan staan; of anders gezegd: dat het Vf steeds op de tweede plaats staat.

Hypothese g.

Behoudens enige opsombare uitzonderingsgevallen staat in middelnederlandse bevestigende hoofdzinnen het Vf steeds op de tweede plaats.

De hoofdstukken X, XI en XII van Van den Berg's Inleiding tot de middelnederlandse syntaxis, resp. handelende over twee, drie en vier en meer delen vóór het Vf, kunnen misschien de indruk wekken, dat op deze hypothese veel is af te dingen. Het gaat echter vrijwel steeds om zinnen die beginnen met maer, ende, ne, expletief so, doe, hi, enz., interjecties, de aangesproken persoon of een vooropgaande afhankelijke zin. Bij de beslissing wel of geen inversie tellen deze in het middelnederlands niet mee; anders geformuleerd: deze elementen staan buiten het verband waarbinnen het Vf op de tweede plaats komt (maer, ende, interjecties, de aangesproken persoon), ofwel zij nemen niet de plaats in van een zinsdeel (ne). De afwezigheid van inversie oftewel het Vf op de derde of vierde plaats na vooropstaande afhankelijke zin, en de rol van de expletieve elementen, vergen misschien meer bespreking¹².

12 Op schijnbaar sterke tegenvoorbeelden tegen hypothese g van het type Sine dochter hi vernam/ etende mettien jochere (Ferguut) en Vollec si jegen hem opscoet (idem) hoop ik binnenkort in een afzonderlijk artikel terug te komen.

[p. 181]

Weijnen (1971, blz. 13) noemt terecht ‘het verschijnsel dat na bijzinnen die de waarde van een zinsdeel hebben in het mnl. de inversie nog niet vereist is’. Als voorbeeld geeft hij Alsic dit horde ic was in vare tegenover Doe Bassus dit vernam wilde hise noch meer maken gram. Men kan zich afvragen of de bijzin van het eerste voorbeeld reeds de waarde van een zinsdeel heeft. Hoe dit ook zij, de waarneming waar het om gaat, lijkt mij juist. Vervolgens lijkt het me geen te grote stap om te veronderstellen, dat het eerste type ouder is dan het andere. De overgang kan alsvolgt verlopen zijn:

1.	alse joseph reet maria ghinc
2.	doe si voor dat cloester quam doe vant si die poorte open staen
3.	doe Bassus dit vernam wilde hise noch meer maken gram

Ik meen dat er een verschuiving heeft plaats gevonden van 1 via 2 naar 3. Type 2 is overigens zeker in gesproken nederlands ook thans (bv. met dan) heel frequent; type 1 is nu, lijkt me, vrijwel verdwenen¹³; type 3 was in het middelnederlands bepaald minder gangbaar dan nu. Wel verre van type 2 te beschouwen als een doorbreking van het verb-second principe, zie ik het juist als een symptoom ervan. Doe, so, enz. zijn hier syntaktisch steunpunt, semantisch slechts echoënd. Zij houden als het ware de plaats warm van het eerste zinsdeel, teneinde het karakter van eerste zinsdeel van de bijzin (d.w.z. soms de inversieverplichting), dat de spreker/hoorder dreigde uit het oog te verliezen, opnieuw aktueel te maken. Het ge-

13 Restanten van type 1 zijn in het modern nederlands gevallen als:

a) vooropgaande bijzin met Al...:

-

Al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt hem wel

b) vooropgaande bijzin met bv. Hoe...ook, Waar...ook:

-

Hoe hij ook zocht, hij kon niets vinden.

Het duits is ook op dit punt ‘verder’ in de ontwikkeling (vgl. hetgeen gezegd is over de plaats van het Vf in afhankelijke zinnen). Terwijl in het modern nederlands na een vooropgaande bijzin met Vf-voorop steeds type 2 (of somes type 1) vereist is, kan in het duits daar type 3 optreden:

-

Geht man von dieser Seite an die philosophische Problematik der Sprache heran, tut sich ein weites Forschungsprogramm vor uns auf.

-

Sollen Lautentwicklungen untersucht werden, müssen identische Lexeme die Basis der Forschung bilden.

[p. 182]

bruik van so, enz. doorkruist zodoende het verb-second principe niet, maar wordt er juist door gemotiveerd. Via de expletieve samenvatting wordt de vooropgaande bijzin geïncorporeerd in de zinsstruktuur. Algemener trouwens moeten dit soort expletieve woorden niet beschouwd worden als aparte zinsdelen, maar integendeel als elementen die de struktuur van de zin extra verduidelijken, deel van het eerste zinsdeel zijn.

Dat na een vooropgaande afhankelijke zin aanvankelijk geen inversie noodzakelijk was, behoeft niet uitgelegd te worden als een onvolmaaktheid van het verb-second principe. Het kan ook iets zeggen over het aanvankelijk karakter van de afhankelijke zin.

Hypothese h.

De types 1, 2 en 3 van deze paragraaf moeten we, in deze volgorde, interpreteren als fasen in een ontwikkeling.

Doe dat, so dat, die dat, enz.

De tegenstelling inversie-geen inversie was bij de markering van ondergeschikte zinnen, althans na verloop van tijd, niet bevredigend. Duidelijker teken was toen nodig. Het onverwacht meer naar achteren staan van het Vf wordt dan overdreven, aangedikt. Blijkbaar heeft men ook in andere richting gezocht: toevoeging van het zogenaamd expletieve dat, indicator van onderschikking. Bij vrijwel alle onderzochte onderschikkende voegwoorden, maar ook bij de betrekkelijke voornaamwoorden¹⁴, treffen we het bekende verschijnsel van de versterking met dat aan. Het is een teken van de behoefte aan duidelijker markering van ondergeschikte zinnen. Het gebruik van dit dat neemt sterk af als de bijzin steeds duidelijker zijn karakteristieke volgorde met achter-Vf krijgt. Dat is dan minder nodig¹⁵.

14 Zie bv. MNW II, kol. 84-86, s.v. dat.

15 Zie ook De Vooys (1967), blz. 415. Vgl. voor het engels: Koziol (1975), blz. 160: ‘Die im Mittelenglischen häufige Verbindung which that kam am Ende der mittelenglischen Zeit ausser Gebrauch.’ Zie ook Bever & Langendoen (1972), blz. 87, noot 10: ‘...the that was useful in signaling that the preceding pronoun was a relative and that the following clause was subordinate. Later, word order could be used to tell whether the pronoun was interrogative or relative, and the following clause main or subordinate.’ In allerlei modern nederlandse dialekten en in spreektaal komt deze versterking met dat overigens nog volop voor.

[p. 183]

Conclusie

De voornaamste uitkomsten van dit artikel, dat primair gericht is op observatie en beschrijving, zijn neergelegd in de hypotheses a t/m h. Daarnaast is van belang dat de hier onafhankelijk gemotiveerde hypothese a (afwezigheid van inversie is bijzinskenmerk) steun verleent aan de in Van der Horst & Van der Wal (1979) ontwikkelde visie op de (een) herkomst van bijzinsvolgorde. Tenslotte kan er op gewezen worden, dat ik vooralsnog geen aanknopingspunt zie voor de opvatting dat hypotaxis in het middelnederlands in de kinderschoenen staat.

Adres van de auteur:

Arendshorst 37

2317 CR Leiden

Bibliografie

Allard, E.
	1937	Een grammaticaal onderzoek van het proza van Hadewych. Amsterdam.
Berg, B. van den
	1971	Inleiding tot de middelnederlandse syntaxis. Groningen.
Bever, T.G., & D.T. Langendoen
	1972	‘The interaction of speech perception and grammatical structure in the evolution of language’, in: Linguistic change and generative theory, ed. by R.P. Stockwell & R.K.S. Macaulay, blz. 32-95.
Ebert, R.P.
	1978	Historische Syntax des Deutschen. Stuttgart.
Hirt, H.
	1937	Indogermanische Grammatik. T. 7: Die Lehre vom einfachen und zusammengesetzten Satz. Heidelberg.
Horst, J.M. van der
	1981	Kleine middelnederlandse syntaxis. Amsterdam.
Horst, J.M. van der, & M.J. van der Wal
	1979	‘Negatieverschijnselen en woordvolgorde in de geschiedenis van het nederlands’, in: TNTL 95, blz. 6-37.

[p. 184]

Koziol, H.
	1975	Grundzüge der Geschichte der englischen Sprache^2. Darmstadt.
Kuno, S.
	1974	‘The position of relative clauses and conjunctions’, in: Linguistic inquiry V, blz. 117-136.
Lehmann, W.P.
	1971	‘On the rise of SOV patterns in New High German’, in: Grammatik Kybernetik Kommunikation (Festschrift Alfred Hoppe), ed. by K.G. Schweisthal, Bonn, blz. 19-24.
Lehmann, W.P.
	1974	Proto-Indo-European Syntax. Austin.
Lightfoot, D.W.
	1979	Principles of diachronic syntax. Cambridge etc.
Lockwood, W.B.
	1968	Historical german syntax. Oxford.
Overdiep, G.S.
	1924	Ferguut van dr. Eelco Verwijs en dr. J. Verdam opnieuw bewerkt en uitgegeven door -. Leiden.
Quirk, R., & C.L. Wrenn
	1976	(1955) An old english grammar. London.
Reichling, A.
	1967	(1935) Het woord. Een studie omtrent de grondslag van taal en taalgebruik. Zwolle.
De Vooys, C.G.N.
	1967	Nederlandse spraakkunst^7. Groningen.
von Wartburg, W.
		Evolution et structure de la langue française^6. Bern.
Weijnen, A.
	1971	Schets van de geschiedenis van de nederlandse syntaxis. Assen.
Werth, R.N.
	1970	‘The problem of a germanic sentence prototype’, in: Lingua 26, blz. 25-34.
Willemyns, R.
	1979	Het niet-literaire middelnederlands. m.m.v. J. Goossens. Assen.