Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 95

[p. 323]

De betekenis van Jonas Van Gerwens anagram ‘in Rovw Saen Gena’

In een artikel in Quaerendo VII, 2, 1977, blz. 153-72, getiteld ‘Haarlem's modest muse: Anagrams, their solution, and the truth about a Haarlem worthy’, lost Mevrouw Anna E.C. Simoni het anagram ‘In rovw saen gena’ op door middel van de naam van de Haarlemse poeta minor Jonas van Gerwen. Er is geen enkele reden om aan de juistheid van deze oplossing te twijfelen. Dat kan niet gezegd worden van de betekenis die de schrijfster aan de anagrammatische zinspreuk toekent. Ze beweert daarover dit: ‘The meaning of the strang device, if it has any, can only be: “Mourning unashamedly”, saen gena standing for sans gêne, which if sincere, and we have no cause to doubt it, does him credit as a man though hardly as a user of the French language’ (blz. 154).

Deze interpretatie, waarvan men zich kan afvragen of ze serieus bedoeld is, moet met kracht verworpen worden. De spreuk is, zoals vele spreuken, compact, maar daarom nog niet werkelijk vreemd voor wie thuis is in het Nederlands van de zeventiende eeuw. Twijfel over de vraag of de woorden überhaupt iets te betekenen hebben (‘The meaning of the strang device, if it has any’, schrijft Mevrouw Simoni immers) is volkomen ongegrond. Auteurs die van de letters van hun naam een zinspreuk trachten te fabriceren - een ware mode in de eerste decennia van de zeventiende eeuw - streven er vanzelfsprekend naar, in hun anagram iets zinnigs te formuleren, liefst iets diepzinnigs, en wel zo dat er een essentieel punt van hun geloof of hun levenshouding in te herkennen valt. Men kan het spel ook met de naam van anderen spelen, bijvoorbeeld als men zijn beminde door middel van een letterkeer van haar naam probeert te karakteriseren. Zo duidt Hooft in 1610 zijn verloofde Christina van Erp ‘bij verstelling van letteren’ achtereenvolgens aan als ‘Hartenvanc priis’ - hetgeen zoiets zeggen wil als ‘roem van de hartenvangst’, woordspeling met ‘hertenvangst’ -, ‘Riic van harten’, ‘Riip van harten’ en ‘Priis van harten’.

[p. 324]

Alleen moest hij bij de laatste drie anagrammatische probeersels toevoegen, dat er respectievelijk s en p, s en c, en c overschoten (zie Tuynmans uitgave van Hoofts Sonnetten en Reden vande Waerdicheit der Poesie, Amsterdam, Athenaeum/Polak & Van Gennep, 1971, blz. 23).

Ook het anagram van Jonas van Gerwen heeft een betekenis, zij het een andere dan Mevrouw Simoni oppert. Het is niet nodig, in de woorden ‘saen gena’ een onhandig geschreven ‘sans gêne’ te lezen van iemand die zijn Frans niet goed beheerst. Er is in de spreuk geen woord Frans bij. ‘Saen’ is een heel gebruikelijk woord in het oudere Nederlands - we komen het trouwens nog bij Guido Gezelle tegen - met de betekenis ‘spoedig, meteen, onverwachts’, vergelijk Kiliaan: ‘Saen. Statim, mox, citò, actutum, repentè. ang. soone.’, en zie ook MnlW in voce. Verder is ‘gena’ natuurlijk niets anders dan het woord ‘genade’ in een bekende verkorte vorm. Jonas van Gerwen bezigt het naar we mogen aannemen in de ‘gewone’ christelijke betekenis: de barmhartigheid van God, in het algemeen of in de zin van vergevingsgezindheid.

Van Gerwens zinspreuk zou nu op twee manieren kunnen worden opgevat. Ze kan inhouden, dat de mens die berouw heeft over zijn zonden op Gods prompte vergiffenis mag rekenen. In dat geval getuigt hier een christen van zijn vertrouwen, dat God als de vader in de gelijkenis gereed staat om de verloren zoon met open armen te ontvangen. ‘Rouw’ kent immers de betekenistoepassing ‘berouw, poenitentia’, vgl. WNT in voce ‘rouw’. Maar de meer algemene betekenis ‘smart, droefheid’ (niet noodzakelijk om een gestorvene) levert eveneens een goede zin op. Werken we met deze mogelijkheid, dan wordt de betekenis van het anagram: ‘Als de mens in droefenis verkeert, ondervindt hij weldra/onverwachts Gods genadige bijstand’, of, bondiger: ‘In smart is Gods genade nabij’.

Heiloo, april 1979

L. Strengholt