Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 95

[p. 46]

Ziel van mijn ziel

In de vorige jaargang van dit tijdschrift heeft L. Strengholt als oorsprong van de uitdrukking ziel van mijn ziel een plaats uit Bernard van Clairvaux kunnen aanwijzen, waar anima ipsius animae als praedicaat van God gebezigd wordt. Hij besluit zijn artikel met te stellen: ‘de door D'Angremond veronderstelde ontwikkeling waardoor de godsdienstige formule overgedragen is “op het gebied der erotische poëzie” wordt door de verzamelde gegevens niet weersproken. Verder onderzoek zal die gang van zaken moeten bevestigen’.

Dat er ook een andere traditie voor de besproken ‘topos’ bestaan heeft, is mij kort na de publicatie van mijn uitgave van Roddrick en Alphonsus gebleken, en, zoals dat gewoonlijk gaat, door puur toeval. Een bloemlezing uit de gedichten van Maurice Scève opslaand vond ik op de eerste bladzijde al direct de bewuste formule, en wel in het eerste dizain van Délie (1544), waar de dichter van de blik van zijn geliefde zegt dat deze

Vint penetrer en l'Ame de mon Ame.

Hoewel het beeld hier anders toegepast is, mag men de uitdrukking als zodanig m.i. toch wel als identiek met de besproken formule beschouwen. Via een kritische uitgave van Scève door I.D. Mc Farlane (Cambr. U.P., 1966) kwam ik op het onschatbare werk van James Hutton, The Greek Anthology in France and the Latin writers of the Netherlands to the year 1800 (Cornell Stud. in Class. Philology 28 [1946], 822 blz.) en met behulp van de registers daarvan kwam ik ook bij de bron van onze topos. Deze bleek te zijn het korte epigram n^o 155 uit het vijfde boek van de Griekse Anthologie, van Meleagros:

Ἐντός ἐμῆς ϰραδίης τὴς εὔλαλον Ἡλιοδώραν
Ψμχήν τῆς ψμχῆς ἐπλασεν αῠτὀς Ἐρως.

In de vertaling van H. Beckby, in diens uitgave van de Anthologie (Tusculum-Bücherei, München 1957), dl. I, 319:

[p. 47]

Tief im innersten Herzen als Seele der Seele hat Eros selbst mir mein plauderndes Lieb Heliodora geformt.

Hutton somt 18 vertalingen van - en citaten uit dit epigram op, waarvan de oudste bij Amboise, Cent Epigrammes (1533), en in de veel later uitgegeven Poésies van Colin Boucher (c. 1475-1545). Hierbij is niet de boven aangehaalde plaats bij Scève, en daar ook verder geen van de grote Pléiadedichters genoemd wordt, mag men wel aannemen dat de opsomming niet volledig is. Latijnse vertalingen zijn er van Dousa en Scaliger, en uiteraard bij Grotius, wiens vertaling van de Anthologie echter pas 200 jaar later door De Bosch is uitgegeven. Zijn formulering is gelijk aan die bij Bern. van Clairvaux:

Dulce loquens, quam pinxit Amor sub pectore nostro,
Nunc anima ipsa animae est Heliodora meae
(dl. III, p. 185)

Of Bredero de uitdrukking bij een van deze dichters gevonden heeft, is moeilijk uit te maken; het kan best een onbewuste reminiscentie aan vroegere lectuur geweest zijn die het beeld bij hem heeft opgewekt. Dit ligt overigens ook zo voor de hand, dat het telkens weer spontaan gevormd kan zijn, ook in het epigram van Meleager; maar het kan ook toen al wel een bestaande en staande uitdrukking zijn geweest. De grote Griekse woordenboeken geven echter noch de plaats bij Meleager, noch parallele plaatsen. Alleen Jacobs verwijst in de commentaar bij zijn magistrale editie van de Anthologie (13 dl., Lpz. 1794-1814) naar een plaats bij Plutarchus, die een overeenkomstige gedachte bevat, maar niet deze spitse formulering:

Ὁ...Ῥωμαῐος Κάτων ἐλεγε την ψυχὴν του ἐρῶντος ἐνδιαιτᾶσθαι
τῇ τοῦ ερωμένου (Erotikos XVI, 16 = Mor. § 759 c).

In de vertaling van Amyot: ‘le Romain Caton disait, que l'ame de l'aimant vivoit & habitoit en celle de celui qu'il aimoit’ (dl. II, 612 van mijn editie, Genève, 1627).

Leiden, Sept. 1978

C. Kruyskamp