Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 95 (1979)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 95

(1979)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Negatieverschijnselen en woordvolgorde in de geschiedenis van het Nederlands

Inleiding

De geschiedenis van de ontkenning en...niet is in grote lijnen bekend1). Niet, van oorsprong een onbep. vnw., ging de oudere ontkenning en (ne, n) versterken. In het mnl. komt het enkele en als zelfstandige ontkenning nog veel voor, maar met allerlei syntaktische beperkingen2). De dubbele ontkenning3) en...niet is dan algemeen: en...niet in de hoofdzin en niet...en in zinnen met achter-Vf4). En is echter - in de tweeledige ontkenning en ook als enkele ontkenning - langzamerhand verdwenen en niet heeft de meeste funkties overgenomen. In gesproken taal heeft de kombinatie en...niet / niet (...) en zich langer gehandhaafd dan in geschreven taal. In het geschreven nederlands van de 17de eeuw neemt het gebruik van en, ook in kombinatie met andere ontkennende woorden, sterk af. Eind

19de eeuw is het uit gesproken nederlands verdwenen, uitgezonderd in enkele dialekten5).

De beschrijving van dit proces laat nog veel te wensen over, veel is nog onduidelijk. Dat heeft er ongetwijfeld toe bijgedragen, dat men aan een verklaring nauwelijks is toegekomen. Beide, beschrijving en verklaring, hopen wij hier een stuk verder te kunnen brengen. Het gaat ons in dit artikel niet om een zo volledig mogelijke beschrijving van negatieverschijnselen in het mnl. en nnl. We richten ons op twee zaken. Allereerst willen we onderzoeken hoe de ontwikkeling van en...niet / niet (...) en naar niet verliep. Andere ontkennende woorden als nie, niemant, niewer, geen - en ook de verdere lotgevallen van het enkele en - blijven buiten beschouwing. Wij volgen de ontwikkeling, aan de hand van een representatieve groep teksten (zie bijlage), vanaf het vroege mnl. tot diep in de 17de eeuw. Vervolgens proberen we het hele proces van de enkele ontkenning en - via de tussenfase van de tweeledige ontkenning - naar de enkele ontkenning niet in verband te brengen met parallelle veranderingen in enige verwante talen, en met algemener veranderingen van veel IE.-talen.

Beschrijving het Middelnederlands

Negatieve zinnen in het mnl. hebben meestal een tweeledige ontkenning. Het enkele niet komt echter ook al voor, maar is schaars. Áls het wordt aangetroffen, dan is dat steeds in bepaalde syntaktische omgevingen:

 

1.in zinnen met het Vf op de eerste plaats
2.in zinnen met het Vf op de tweede plaats, voorafgegaan door een ander zinsdeel dan het onderwerp (inversie)6).
3.in zinnen met het Vf meer naar achteren (bijzinnen)
4.in zinnen zonder Vf (ellips, samentrekking)
5.in zinnen waarin het bereik van de ontkenning niet het Vf is (c.q. de zin of de propositie), maar een of ander zinsdeel, een woord of woordgroep).

 

De volgende voorbeelden kunnen dit verduidelijken:

 

1. Zinnen met Vf op de eerste plaats.

 

a) afhankelijke zinnen

waerdi mijn gheselle niet,  
ten bleve te nacht niet onghewroken K & E. 1000/1
dit en ware u niet ghesciet,  
waerdi van dorpers aerde niet! Beatr. 351/2
ende mi waer leet hadde ict niet ghedaen Marial. I, p. 120 : 9/10
doe ict niet, so moetic riesen Ferg. 4277
lieghe ic niet, soe seg ic waer v. Hild. p. 95 : 36

b) zinnen met al + Vf7)

al coomt hi niet claghen nu Rein. 194
ic soude te hove sijn ghegaen  
al haddet ghi mi niet gheraden Rein. 554/5

c) ja-nee vragen

suldier niet toe helpen? Mar. 470
weet ghi niet dat ic bin een vriendinne der sondigher menschen? Marial. II, p. 5 : 17/8
soude dese moeder den drien kinderen ghebede niet verhoren. ende na hare machte te hulpe comen? Marial. II, p. 18 : 7/8
is sie nyet schoen ghenoech ende eersam? Twee Nov. p. 140 : 25

d) imperatieven

maect van uwen lieve niet u leet Vergi 4
ende latet al vp hem niet staen Tweede Rose p. 125 : 79
Heer, doernagel mijn vleische an desen cruus,  
ende nem mi niet voor dijn oordel v.D V, 244/6
si seide: ‘Maria, die Gode soghede,  
fonteyne boven alle wiven,  
laet mi inder noet niet bliven! Beatr. 492/4

e) wenszinnen

waerre ‘mer’ niet soe wel bekent v. Hild. p. 88 : 96

2. Zinnen met het Vf op de tweede plaats, voorafgegaan door een ander zinsdeel dan het onderwerp (inversie).

dire sen an leyt eest wijf eest man  
hi es sot daer es niet vroetheit an LoH. 21/2
dan dorvedi manslachtech werden niet F & Bl. 597
over hem willic niet claghen Roel. 525
indie zee wilden wi niet letten Ferg. 4912
mer sinen ghecken dommen waen  
woude hi daer om niet laten aff Potter p. 170 : 192/3
daer sonder mach ic niet genesen Tweede Rose p. 110 : 112
‘vrient’, sprac die here, ‘op mijn trouwe!  
mine herberge ontseggic u niet’ Ferg. 838/9
want sonder v magic niet leuen Tweede Rose p. 107 : 47

3. Bijzinnen (d.i. zinnen met een woordvolgorde die min of meer overeenkomt met de modern nederlandse bijzin met achter-Vf).

dat ghi u selven niet verdervet Rein. 667
dat hi tloopen niet conste ghedoghen Rein. 755
dat hem tcoude niet mochte deeren Brand. 605
om datsi niet wilden afstaen  
no rechte boete ontfaen Brand. 683/4
hi was die niet conste keren  
no vlien daer hijs hadde noet Lanc. & 210/1
here, op dat u vernoit niet Vergi 469
nu hoert na mi, ic sal beghinnen  
ene avonture tellen van minnen,  
die den dorperen no den doren  
niet bestaet, dat sise horen F & Bl. 1/4
alse volcomen was die termt  
(...) ende men hem Blancefloer niet sende F & Bl. 533 en 536
ende oec so minnic elre nu,  
dat ic niet wille laten dor u Tor. 974/5
ofte u die vrouwe niet wilt minnen  
moetdise emmer met crachte winnen? Ferg. 4683/4
op datmen der eren niet misdoe Potter p. 181 : 32
want soudi quelen ende leven onsacht  
om enen die uwer niet acht Potter p. 173 : 293/4
ende alle hue openbare saken  
die niet behoeuen te sine bedect Tweede Rose p. 124 : 60/1

4. Zinnen waarin het Vf ontbreekt, óf door weglating (b.v. bij antwoord op een vraag) óf door samentrekking. In het laatste geval heeft het gezegde in het eerste lid een negatieve betekenis.

vant hise in plaetsen vant hise int spel?  
neen hi niet die maecht pensde al el LoH. 167/8
 
Olivier sprac: ‘Roelant,  
woudi blasen den Olifant,  
dat soudic geerne sien,  
mochtic u bringhen in dien.’  
‘trouwen’, seiti, ‘neen ghi niet!’ Roel. 105/9

opdat ghise oec wilt buten sluten ende niet voertsetten Twee Nov. p. 76 : 29
die heilighe echte hebbet ghi altoes versmaet, ende niet willen horen der goeder luden raet een wijf te nemen Twee Nov. p. 64 : 23/4

5. Zinnen waarin het bereik van de ontkenning niet het Vf (de zin of de propositie) is, maar een of ander zinsdeel, een woord of een woordgroep.

ic ontsie u niet een haer Lanc. & 614
niet van uerdriete des iegenwordichs tijts noch van ureesen des toecomens vernoys, maer allene van heileger minnen B.v.N. 484/7
 
die zee was diep ende niet te wijt Potter p. 174 : 21
een ridder mi u secghen hiet  
niet verre henen inden woude,  
dat u u lief bescudden soude Ferg. 4580/2
doen si te gadere quamen  
ende elc anderen vernamen,  
elc daer anderen bat,  
niet te sceden optie stat Roel. 301/4

Enkele opmerkingen en een voorlopige konklusie

In de gevallen 1, 2 en 3 komt naast de mogelijke enkele negatie niet veel vaker de kombinatie en...niet (in 1 en 2), niet (...) en (in 3) voor. De kategorieën 4 en 5 wijken van de andere af, doordat hier alleen de enkele ontkenning niet voorkomt. De tweeledige ontkenning treedt niet op in groep 4 (zonder Vf) en niet in 5 (het Vf wordt niet ontkend). Wanneer en...niet / niet (...) en voorkomt in een zin, is er dus blijkbaar steeds sprake van ontkenning van het Vf. De aangetroffen gevallen van kategorie 4 en 5 zijn overigens schaarser dan men zou verwachten8). We merken nog op - dit even terzijde -

dat in kategorie 5 niet vrijwel steeds voor het ontkende element staat. De weinige uitzonderingen hierop komen voor in rijmpositie9).

We hebben gesignaleerd in welke posities het enkele niet in het mnl. kan voorkomen. (Wellicht ten overvloede: niet = niets is buiten beschouwing gebleven). In zinnen met het Vf op de eerste plaats, in zinnen met inversie en in bijzinnen kan het enkele niet in het mnl. optreden. In die posities kan m.a.w. de tweeledige ontkenning ontbreken. In hoofdzinnen met de volgorde Subj.-Vf is steeds de dubbele ontkenning aanwezig10). De posities waarin niet de enige mogelijkheid is (4 en 5) blijven in het vervolg buiten beschouwing, aangezien ze voor de periode van het mnl. niet van belang zijn voor de ontwikkeling van en...niet naar niet.

Problemen bij de beschrijving

Bij de beschrijving moeten we een onderscheid naar verschillende zinstypen maken. Het bij de syntaktische beschrijving van het modern nederlands vaak gehanteerde onderscheid hoofdzin - bijzin, formeel gekenmerkt door de plaats van het Vf, is voor het mnl. minder goed bruikbaar. Met dat formele kenmerk kan men weinig beginnen in gevallen als de volgende:

die ridder hevet groten toren  
want hi sine macht al heft verloren Ferg. 2425/6
het was een priester die plach altoes na sijn  
ghetiden te lesen Salve regina Marial. I, p. 278 : 1/2

Van de (bij)zinnen die beginnen met want en die is o.i. niet zonder meer duidelijk of ze als ondergeschikt of nevengeschikt opgevat dienen te worden. De mogelijkheden van woordvolgorde en zinsverbinding waren blijkbaar in het mnl. in sommige opzichten ruimer of anders dan in het modern nederlands. Van de in het mnl. mogelijke woordvolgordes zijn er verdwenen (wat niet wil zeggen dat er alleen maar mogelijkheden verdwenen zijn!). De in gebruik gebleven woordvolgordes kregen duidelijker omlijnde gebruiksmogelijkheden. Anders gezegd: funktie en struktuur gingen dwingender de woordvolgorde bepalen. De geringere vrijheid in woordvolgorde houdt dus in dat er minder mogelijkheden zijn én dat de keus daaruit minder vrij is. Zo krijgt de afhankelijke zin zijn eigen woordvolgorde met de ondoordringbare werkwoordsgroep achteraan; in zinnen die beginnen met een ander zinsdeel dan het onderwerp of het Vf, is inversie voortaan verplicht. Er is overigens nog veel te weinig bekend over dit proces in het nederlands. Het was zeker al in de 13de eeuw gaande; de 17de-eeuwse situatie komt in grote lijnen overeen met het huidige nederlands11).

De begrippen hoofdzin en bijzin, onderschikking en nevenschikking, kunnen, voorzover ze geënt zijn op de huidige woordvolgordesituatie, dus niet zonder meer gebruikt worden voor het mnl. Wanneer

deze termen in het vervolg van het artikel toch gehanteerd worden, wordt dit gedaan om een korte aanduiding te hebben voor ‘een volgorde waarmee in moderner nederlands de hoofdzin of bijzin correspondeert’.

Een ander probleem voor de beschrijving vormen ambiguë zinnen. Het is soms moeilijk uit te maken of er sprake is van ontkenning van het Vf of van een ander element.

We vermelden tenslotte nog dat we in zinnen als:

waer ic metter helft ghevaen  
men liete mi niet ontgaen K & E 561/2

waar het enkele niet in de hoofdzin lijkt voor te komen, steeds men als een enclitische vorm (men = men en) hebben opgevat. Dit geldt ook voor andere gevallen waarin aan enclisis gedacht kan worden.

Het 16de- en 17de-eeuws

In het 16de-eeuws is de tweeledige ontkenning veel frequenter dan het enkele niet. Het enkele niet is te vinden in:

 

zinnen met Vf voorop (1)

zinnen met inversie (2)

én nu ook in hoofdzinnen met de volgorde Subj. - Vf,

 

maar niet meer in de bijzin (3).

Positie 4 en 5 blijven - zoals eerder gezegd - buiten beschouwing.

De frequentie van niet is niet gelijk voor die verschillende posities en is ook verschillend in de diverse geschriften12). Bij Vf voorop treffen we, in de loop van de 16de eeuw, steeds vaker uitsluitend het enkele niet aan13). In de zinnen met inversie en in hoofdzinnen met

volgorde Subj. - Vf komt nog meestal of zelfs uitsluitend de tweeledige ontkenning voor14), een enkele opvallende uitzondering (Spel Leid. 1564) daargelaten.

Het springt in het oog dat het enkele niet in deze periode in het geheel niet of vrijwel niet in de bijzin voorkomt: dat in tegenstelling tot het mnl. van de 13de en 14de eeuw15). Trouwens ook al in de 15de eeuw komt het enkele niet sporadisch in de bijzin voor. We zullen in het vervolg van het artikel een verklaring voor deze merkwaardige verandering trachten te geven.

In de hoofdzin wint het enkele niet in de 17de eeuw veel terrein: was in de 16de eeuw de ontkenning in de hoofdzin meestal de tweeledige (zie noot 14), men vindt begin 17de eeuw bij Breero en Biestkens heel vaak enkel -niet in die positie16). Dat lijkt ons een duidelijk keerpunt. In de positie Vf op de eerste plaats treffen we vrijwel steeds, zoals ook al eind 16de eeuw, het enkele niet aan en bij inversie komt

het veel vaker voor dan voorheen17). Rond 1640-1650 vinden we geschriften met bijna uitsluitend18) het enkele niet in de hoofdzin, bij Vf op de eerste plaats en bij inversie. Dat is bijvoorbeeld het geval in Tengnagel's Het leven van Konstance (1643).

In de eerste helft van de 17de eeuw gaat het enkele niet de tweeledige ontkenning ook in de bijzin weer verdringen19), zodat het enkele niet het op alle fronten wint van de tweeledige ontkenning. In de bijzin heeft de tweeledige ontkenning zich nog het langst kunnen handhaven: de enige tweeledige ontkenning in Vondel's Aenleidinghe...(1650) staat in de bijzin20); waar we in Bontekoe's Journael (1646) een tweeledige ontkenning aantreffen, is dat ook meestal in de bijzin.

Rond 1650 lijkt de negatiezaak dus in het voordeel van het enkele niet beslist: a) het kan in alle posities van de tweeledige ontkenning voorkomen; b) er zijn auteurs die uitsluitend het enkele niet gebruiken. In die tijd komen we ook een uitspraak van Leupenius tegen, waarin hij het gebruik van de tweeledige ontkenning afkeurt:

‘Daar het een groot misbruik is dat en somtyds genoomen wordt voor een ontkenninge/gestellt synde by geen of niet: soo wordt gemeenlyk geseidt/gy en sullt niet dooden, gy en sullt niet steelen, gy en sullt geen overspel doen: doch dat is teegen de aard der ontkenningen: want daar twee ontkenningen by een komen/doen sy soo veel als eene bevestiginge: nu geen en niet syn ook ontkenningen/daarom kann en, als een ontkenninge/daar by geen plaatse hebben. Tis ook overtollig/want het kann veel korter en soeter naagelaaten worden. Wat ongemakk geeft het te seggen/ gy sullt niet dooden, gy sullt geen overspel doen, gy sullt niet steelen?’.
Leupenius, Aanmerkingen op de neederduitsche taale 1653 p. 51 Trivium-uitgave.

Het verwerpen van de tweeledige ontkenning in praktijk en leer (grammatika) betekent overigens niet dat zij ± 1650 vrijwel is verdwenen. Bij verscheidene auteurs komt de tweeledige ontkenning nog veelvuldig voor. We wijzen op Van Beverwyk 1651 (Koelmans 1972, 47-49), De Brune 1661 (Koelmans 1972, 61-64) en ook op de zuidnederlandse schrijvers Poirters en Ogier21). De diskussie over deze zaak is ook nog niet voorbij22).

Een probleem bij de beschrijving

De beschrijvingsproblemen die al eerder zijn aangesneden, gelden ook, maar sommige in mindere mate, voor de 16de en 17de eeuw. Ambiguïteit blijft moeilijk; de onderscheiding naar zinstypes wordt duidelijker. Bij de beschrijving van het 16de- en 17de-eeuws vormt de kategorie ‘Vf op de eerste plaats’ soms een probleem. Aangezien en in deze tijd zowel de ontkenning als het voegwoord (ende) kan zijn, valt het soms niet uit te maken of we met een tweeledige ontkenning te maken hebben. Bijvoorbeeld in het geval:

En wil dat niet helpen zo is de kunst vals Biestkens 282

We vermoeden - dit terzijde - dat er een samenhang bestaat tussen het langzamerhand verdwijnen van en als negatie en het juist dan, althans in geschreven taal, ontstaan van en uit ende.

Konklusies en enkele vragen

In het mnl. kan het enkele niet slechts in bepaalde posities voorkomen, in het 16de- en 17de-eeuws langzamerhand in alle posities. De frequentie van het enkele niet neemt tevens toe: steeds vaker vervangt het de tweeledige ontkenning. Bij het signaleren en beschrijven van deze ontwikkeling stuiten we op een aantal vragen. Allereerst de vraag hoe de verschillen tussen de diverse geschriften in met name de 17de eeuw zijn te verklaren. Vervolgens de kardinale vraag waarom de tweeledige ontkenning wordt vervangen door een enkele. Tenslotte waarom in dit proces het enkele niet in de 15de en 16de eeuw niet in de bijzin voorkomt, terwijl dat daarvoor (en daarna) wel het geval is.

Variatie in het 17de-eeuws

De ontwikkeling van en...niet/niet (...) en naar niet heeft zich niet overal in hetzelfde tempo voltrokken. Er lijkt een verschil te zijn tussen Noord- en Zuid-Nederland: vgl. Vondel en Tengnagel met Poirters en Ogier. De tweeledige ontkenning heeft zich ook na de

17de eeuw in het zuiden veel langer gehandhaafd23). Of misschien moet men dit zich anders voorstellen: het zou hier kunnen gaan om een tegenstelling tussen het zich ontwikkelende algemeen nederlands en de dialekten. Zelfs nu nog komt in zuidelijke (vooral Z-O-Vlaanderen) en misschien ook in noordelijke dialekten de tweeledige ontkenning voor24).

Met de tegenstelling algemeen nederlands - dialekten zijn niet alle verschillen te verklaren. Mogelijk speelt hier nog een andere faktor een rol: sociale en kulturele verschillen. Werd de tweeledige ontkenning soms aanvankelijk bewust binnen een schoolmeesterstraditie in stand gehouden25) en distantieerden de hogere, meer geletterde kringen zich eerder van dit gebruik, terwijl de lagere kringen nog (na 1650) in die traditie voortgingen? We zouden dan in die ‘lagere’ regionen De Brune (iemand uit de provincie) en Van Bever-

wyk (een niet-literator) willen plaatsen. Het is niet meer dan een, misschien gewaagde, veronderstelling: een uitgebreid onderzoek naar schoolboekjes en grammatika's zou een licht op deze zaak kunnen werpen. Het doornemen van enige grammatika's uit die tijd op dit punt leverde vooralsnog niet veel op26).

Er zijn verschillen in tempo van ontwikkeling, waar dan ook door veroorzaakt, maar het gaat steeds om hetzelfde proces, dat overal langs dezelfde lijnen verloopt. We kunnen dat heel goed zien aan gegevens uit dialekten: V.F. Vanacker noemt in zijn beschrijving van het dialekt van Aalst onder het hoofdje ‘de enkele ontkenning zonder en’ (Vanacker 1963, 216) juist de gevallen die wij hebben gekenmerkt met Vf op de eerste plaats en inversie27). De bijzin wordt niet genoemd door Vanacker en dat sluit aan bij de situatie in de hedendaagse dialekten: Aalst ligt in het gebied waarvan Koelmans zegt dat het tot op vandaag de dubbele ontkenning in de bijzin heeft gehandhaafd.

De ontwikkeling in andere talen

De ontwikkeling in het nederlands staat niet alleen. Het engels, het duits en ook het frans vertonen opmerkelijke parallellen. Hierop is terecht weer de aandacht gevestigd door Vennemann (Vennemann, 1974).

In het oudengels wordt negatie meestal tot stand gebracht door middel van ne, dat vóór het Vf staat. Versterking van deze ontkenning komt voor, maar even vaak of vaker niet. In het vroegmiddelengels wordt frequenter versterkt, veelal met nought, nat, not (uit ne-awiht) dat na het Vf staat, aanvankelijk met de betekenis ‘helemaal niet’, ‘in geen enkel opzicht’, ‘niets’. Gaandeweg verbleekte deze betekenis, om te worden tot ‘niet’. In de 14de eeuw is de tweeledige ontkenning ne...not de meest gewone. In de 15de eeuw is het enkele not op weg om de tweeledige ontkenning te vervangen. Aan het einde van de 16de eeuw komt ne alleen nog voor in een paar versteende clisisvormen, en heeft not, dat na het finiete werkwoord staat, de ontkennende funktie geheel overgenomen. Dit duurt tot in de 18de eeuw. Inmiddels doen zich dan, o.a. met het hulpwerkwoord do in negatieve zinnen, nieuwe danwel verdergaande ontwikkelingen voor, die voor ons doel buiten beschouwing kunnen blijven. (Closs Traugott, 1972, 94-95, 146-147; Strang, 1970, 151, 209-210, 281 en 312).

De geschiedenis van het duits vertoont in grote lijnen een overeenkomstig beeld. Het ontkennende ni, geplaatst direkt vóór het verbogen werkwoord, etymologisch overeenkomende met het engelse en nederlandse ne, werd in het latere oudhoogduits steeds vaker versterkt door niwiht (uit niowiht, uit ni iowight) dat dan na het werkwoord stond, met dezelfde betekenis als zijn engelse en nederlandse tegenhangers. In het middelhoogduits, wanneer niwiht is geworden tot niht en ni tot ne (n, en), is de tweeledige ontkenning de standaardvorm geworden. Maar dan doen zich ook reeds gevallen voor waarin met enkel niht wordt ontkend. Omstreeks 1300 is ne vrijwel verdwenen en heeft niht het overgrote deel van zijn funktie overgenomen. (Lockwood, 1968, 207-208; Paul/Moser/Schroebler, 1975, 403-412).

Het oudfrans ontkende als regel met alleen ne (uit lat. non). Versterking kon aangebracht worden met o.a. pas, point, mie, gote. In het

middelfrans neemt het gebruik van pas, point, enz. toe, ook wanneer er van emfase geen sprake is. Deze versterkingen zijn dan nog geenszins verplicht. In de 16de eeuw wordt in het frans als enige onder de romaanse talen (Bourciez, 704), zo'n toevoeging van pas, point minder vrijblijvend, om in de 17de eeuw tot de vaste gedaante van de ontkenning te worden. Reeds sedert de 18de eeuw kan de ontkenning ook door enkel pas of plus gedragen worden, zij het dat daarvan weinig of niets in de franse schrijftaal blijkt. (Bourciez, 704). Deze tendens om ne achterwege te laten heeft zich sedertdien voortgezet, en in het hedendaagse gesproken frans is de ontkenning met alleen pas geenszins uitzonderlijk of onbeschaafd (Ashby, 1976). (Rickard, 1974, 62, 80-81, 102, 106, 114-115, 141, 147; Bourciez, 119-120, 271-272, 704-705; Ashby, 1976).

Het proces heeft zich in het duits enige eeuwen eerder voltrokken dan in het engels28). Wat betreft het frans kan niet voorspeld worden of de parallellie zich ook in de toekomst zal voortzetten; met andere woorden: of het frans een stadium zal bereiken waarin ne verdwenen is en pas c.s. de ontkennende funktie geheel overnemen. Zelfs de vraag of dit waarschijnlijk is, is hier niet aan de orde29). Van belang is alleen dat het frans tot dusverre overeenkomst vertoont30). Afgezien van de datering van het proces en van de etymologisch andere herkomst van pas (uit passus, ‘stap’) verliep, c.q. verloopt het in het engels, duits, nederlands en ook frans in grote lijnen eender: ne> ne...niet/pas>niet/pas. Dat betekent ondermeer, dat een verklaring voor dit proces in het nederlands in harmonie moet zijn met die voor het engels, duits en frans.

Wat de skandinavische talen betreft, kan opgemerkt worden dat

ook daar een preverbaal ne is vervangen door postverbale ontkenningen: icke in het noors en deens, inte in het zweeds. Ne is er naar verhouding vroeg verdwenen, ± 550-± 800. (Wessen, 1956, 87; Boer 1920, 159-160, 211-212). Juist doordat deze vervanging zo vroeg plaats had, is weinig bekend over de precieze gang van zaken.

Verklaringen

De meeste verklaringen die tot dusverre (voor zover ons bekend) zijn aangevoerd, zijn weliswaar in overeenstemming met bovenstaande eis van harmonie, maar bevredigen niet. Over het algemeen wordt gewezen op de fonetische en semantische verzwakking van ne, dat daardoor in aanmerking zou komen voor ondersteuning, op de ‘natuurlijke’ emfase die aan ontkenning eigen zou zijn, bijgevolg gaarne onderstreept met nadrukkelijke versterking, op de omstandigheid dat na toevoeging van niet het element ne in feite redundant werd, een enkele keer op toenemende onscheidbaarheid van subjekt en Vf, en wat de parallellie betreft ook wel op beïnvloeding door andere talen. Het meeste hiervan31) is zeker juist, maar verklaart te weinig. De toenemende onscheidbaarheid van subjekt en Vf kan maar een gedeeltelijke verklaring zijn. Van fonetisch zwakke elementen kan de funktie door andere elementen worden overgenomen, maar dat gebeurt ook dikwijls niet. Het laat trouwens de vraag open hoe die fonetische verzwakking kon worden toegelaten: het funktioneel onmisbare geeft dikwijls blijk zich tegen klankwetten te kunnen verzetten.

Dat ne ook een semantische verzwakking heeft doorgemaakt, verplaatst eveneens slechts het probleem: hoe kon een zo onmisbaar element als het negatie-partikel zo maar semantisch zwakker worden? Verder: tal van versterkingen (er waren heel schilderachtige onder) zijn weer verdwenen, of door andere vervangen, zonder tot zulke ingrijpende verschuivingen aanleiding te geven. Tenslotte moet van redundantie gezegd worden, dat zij inderdaad dikwijls opgeruimd wordt, maar soms ook niet. In feite zijn met het voorgaande alleen omstandigheden aangeduid waaronder de veranderingen plaats vonden, de weg waarlangs, en misschien begunstigende faktoren.

Algemener veranderingen van veel IE.-talen

Dat zich bij vele IE.-talen opmerkelijk parallelle ontwikkelingen voordoen, na hun historisch uiteengaan, tot op heden toe, is geen nieuws. Zij zijn of waren onderhevig aan hetzelfde complex van veranderingen, zij het dat dit zich in de ene taal duidelijker manifesteert dan in de andere, dat het hier sneller daar trager verloopt, bij deze eerder inzet dan bij gene, en bij alle medebepaald wordt door taalspecifieke omstandigheden en ontwikkelingen. Wij doelen hier op deflexie, ontwikkeling van een systeem van perifrastische werkwoordstijden, toenemend gebruik van voorzetsels, vaster worden van de woordvolgorde, enz.. Sedert Sapir's Language (1921) spreken we in dit verband wel van ‘drift’: veranderingen die zich over vele generaties taalgebruikers uitstrekken en die, zonder dat dat als gevolg van beïnvloeding verklaarbaar is (vgl. echter noot 31), parallellen hebben in historisch verwante talen. Overigens is met de term ‘drift’ de verklaring ervan natuurlijk niet veel dichterbij gekomen. Recent moest nog geconstateerd worden (nadat drift was toegeschreven aan een zekere ‘metacondition’): ‘I have no idea why this metacondition exists’ en ‘It is also not clear what sort of thing this metacondition is’. (Lakoff, 1972, 179) (Vgl. echter ook: Vennemann, 1975).

Er is de laatste jaren een hernieuwde belangstelling voor drift-verschijnselen. Nieuw onderzoek op dit gebied wordt gestimuleerd door vruchtbare ontwikkelingen bij de taaltypologie. Zij heeft samenhang aan het licht gebracht tussen enerzijds de volgorde van subjekt (S),

objekt (O) en verbum finitum (V), en anderzijds de volgorde van elementen in andere syntaktische verbanden, bv. de plaats van relatieve bijzinnen, bezittelijk voornaamwoorden en adjektieven t.o.v. het zelfstandig naamwoord waar zij bij horen. Ook blijkt het voorkomen van een naamvallensysteem veelal samen te gaan met SOV-strukturen. (Bynon, 1977, 263-266; Lehmann, 1973b, 55-58; beiden geven verdere literatuur). Er bestaat thans een zekere eenstemmigheid dat de IE.-talen bij het begin der schriftelijke overlevering doende waren te veranderen van SOV- naar SVO-talen32)33). Deze theorie vormt een heel bruikbaar raamwerk voor de bestudering van drift-verschijnselen.

En>en...niet>niet in wijder perspektief

Het lijkt ons niet onaannemelijk, dat de overgang en>en...niet> niet onderdeel is van dit complex van veranderingen. Het is namelijk geen vervanging zonder meer: en heeft syntaktisch andere eigenschappen dan niet (not, nicht). En/ne staat steeds direkt voor het Vf, niet staat achter het Vf, direkt erachter of verderop, behalve in de bijzin met achter-Vf waar het vóór het Vf staat (indien vergezeld van en ook daar nog voor). Die grotere flexibiliteit in plaatsing kan niet van huis uit meegebracht hebben als onbep. vnw.. Waarschijnlijk typeren we het belangrijkste aspekt van de verandering als volgt: een ontkenning vóór het Vf werd vervangen door een ontkenning ná het Vf. Deze vervanging is dan onderdeel van een veel algemener tendens in allerlei IE.-talen, om OV-verhoudingen te vervangen door VO-verhoudingen34). Het is deze verklaring die ook Vennemann (Venne-

mann, 1974) voor de ontwikkeling en voor de parallellie voorstelt35). De periode met de tweeledige ontkenning was in dit licht de overgangsfase. Dat het juist via deze overgangsfase verliep, d.i. via een fase met een tweeledige ontkenning, kan samenhangen met de bekende neiging tot versterking van de negatie, hetzij door een negatief woord, hetzij door een ander woord, waarbij soms clusters van ontkenningen optreden die elkaar niet opheffen maar versterken. Het engels, het duits en het frans hebben zulke ontkennende clusters niet minder gekend dan het nederlands36). Het begin en einde van de ontwikkeling, de richting ervan, valt natuurlijk niet door deze neiging te verklaren.

Drie verschillende processen

Hiermee lijkt ons, in aansluiting bij Vennemann, de overgang van en>en...niet>niet op aanvaardbare wijze in verband gebracht met een veel algemener verandering, een verandering van taaltype (SOV> SVO). Minder duidelijk is vooralsnog dat de overgang en...niet> niet zich aanvankelijk vooral manifesteert in de door ons gevonden zinstypen37). Het is niet zo dat het enkele niet zich het eerst vertoont in alleen typische VO-strukturen38). In de hoofdzin, de meest typische

VO-struktuur, verschijnt het enkele niet vrij laat. Waarschijnlijk doen we er goed aan hier drie processen te onderscheiden. Zij zijn nauw met elkaar verbonden, maar niet identiek. Nummer één is de verschuiving van SOV- naar SVO-strukturen: zij behelst allerlei veranderingen in de ordening der elementen. Nummer twee is het vaster worden van de woordvolgorde, d.i. het syntaktisch (meer) relevant worden van volgordeverschijnselen: objekt en subjekt bv. worden door hun plaats in de zin als zodanig kenbaar. Nummer drie is het proces waarbij afwijkende woordvolgordes als geheel (het gaat vaak om ingebedde zinnen) een eigen funktie en betekenis krijgen, bv. die van voorwaardelijke bijzin met Vf voorop, bijzin in de funktie van objekt, subjekt, enz. met de z.g. bijzinsvolgorde.

Zo moeten we voor de geschiedenis van en>en...niet>niet een onderscheid maken tussen de algemene tendens om een preverbale ontkenning te vervangen door een postverbale, en de condities, de omstandigheden en de wijze waaronder, resp. waarop die vervanging zich voltrekt. Zo behoeft het aanvankelijk aanblijven van en in de hoofdzin met rechte woordvolgorde geen ondermijning te zijn van de claim dat bij dit alles SOV>SVO aan de gang is: het kan zeer wel zijn oorzaak vinden in de specifieke geschiedenis van onze hoofdzinsvolgorde. Het in de vorige alinea genoemde proces 1 voltrekt zich, maar het hoe en wanneer wordt bepaald door onder andere de processen 2 en 339).

Het aanvankelijk wegvallen van en juist in zinnen met Vf voorop en met inversie, zal hoogstwaarschijnlijk te maken hebben met het vaster worden van de woordvolgorde. In deze strukturen is als het ware geen plaats meer voor en: het Vf komt op de absoluut eerste plaats en de volgorde zinsdeel - Vf wordt ondoordringbaar voor andere

elementen. Voor de bijzin met achter-Vf lijkt zoiets niet te kunnen gelden. Wel wordt ook daar de woordvolgorde steeds vaster, maar het is minder duidelijk waarom er voor en geen plaats meer zou zijn. Het moet verwonderlijk heten, dat juist de OV-volgorde bij uitstek, reeds zo vroeg wegval van en vertoont. Ter verklaring hiervan zullen wij iets nader in moeten gaan op de geschiedenis van de bijzinsvolgorde.

De bijzin

In de eerste plaats moet herinnerd worden aan de omstandigheid dat het enkele niet in de bijzin wel in de 13de/14de-eeuwse teksten werd aangetroffen, maar vrijwel niet in 15de/16de-eeuwse teksten. Het is alsof de bijzin, aanvankelijk ook van de partij, na verloop van tijd afhaakt. Pas wanneer (in de 17de eeuw) en over de hele linie wijkt, verdwijnt het ook weer uit de bijzin, zij het daar het laatst.

In de tweede plaats valt te wijzen op het feit dat de mod.ndl. bijzin bepaald niet het toppunt van SOV-ordening is. Vgl.

...dass Karl es fragen dürfen soll.
...dat Karel het moet mogen vragen. (Kooij, 1973, 22-26).

De mnl. bijzin was nog minder SOV-achtig van aard: de rode volgorde (heeft gedaan, mag komen) was er minstens zo frequent als de groene (gedaan heeft, komen mag); dat veranderde pas tegen de 16de eeuw (Weijnen, 1971, 16-17); ook kon in de mnl. bijzin het objekt, en andere zinsdelen die dat nu niet meer kunnen, nog wel na het Vf komen. Wij hebben derhalve de indruk dat de bijzin, eenmaal uitverkoren als bijzondere volgorde om een eigen funktie te vervullen, gaandeweg zijn SOV-karakter ‘ging cultiveren’, zich meer en meer ‘in zijn rol ging inleven’. Juist aan deze voortzetting(?) van een op zichzelf oude tendens, voortzetting tot verder dan voorheen het geval was, is o.i. toe te schrijven dat de nederlandse (en de duitse) bijzin notoire behoedster werd van antiquiteiten (zie bv. de geschiedenis van de conjunctivus). In dit verband is bijzonder interessant wat Lehmann (Lehmann, 1971) voor het duits meent te kunnen aantonen: namelijk dat de verschijning van de vaste bijzinsvolgorde, in de 16de eeuw, daar gepaard ging met de introduktie van enige nieuwe SOV-

verschijnselen (bv. postposities als entlang en gemäss). De veronderstelling van Kooij (Kooij, 1973, 24), dat de volgorde participium - hulpwerkwoord een ouder OV-stadium vertegenwoordigt, is dan weliswaar niet geheel onjuist, maar zij moet gemodificeerd worden. Ofschoon gemarkeerde, bijzondere woordvolgordes inderdaad dikwijls idiomatisch geworden, versteende relicten van een vroegere struktuur zijn, en ofschoon de bijzinsvolgorde inderdaad een min of meer duidelijke OV-ordening vertoont, en OV-ordening ging in de geschiedenis van talen als de onze aan VO-ordening vooraf, is toch de mod.ndl. bijzin hoogstwaarschijnlijk niet eenvoudigweg een voortzetting van oude OV-strukturen. Het OV-karakter was de mnl. bijzin minder eigen dan de mod.ndl. bijzin. De tendens tot OV-ordening moge oud zijn, zij heeft toen de bijzin bijzin werd, daar nieuwe impulsen gekregen. Deze neiging tot OV-ordening in de 15de/16de eeuw kan verklaren waarom eliminatie van en, eerst op gang gekomen, toch weer ongedaan gemaakt wordt, d.i. waarom de bijzin afhaakt. Onverklaard blijft hiermee waarom oudere bijzinnen soms wèl het wegvallen van en vertonen. Om dat te verklaren stellen wij nu een hypothese op omtrent de herkomst van de bijzinsvolgorde40). Deze hypothese kan bovendien een antwoord geven op enige andere vragen die met dit alles verbonden zijn.

Herkomst van de bijzinsvolgorde

Waarschijnlijk is de herkomst van de bijzinsvolgorde tweeledig. Enerzijds kan hij teruggaan op oude OV-verhoudingen, welke dan sedert de 15de/16de eeuw sterker ontwikkeld zijn. Echter juist omdat het OV-karakter aanvankelijk verre van duidelijk is, zal ook aan een andere bron van herkomst gedacht moeten worden. Wij veronderstellen nu, dat de oorsprong van de bijzinsvolgorde samenhangt met inversie.

Samenhang met inversie lijkt ons aannemelijk wegens de herkomst van vele inleiders van bijzinnen: betr.vnw.<aanw.vnw./vrag.vnw., vgw.<bijw.. In wat later bijzinnen werden, was dan in de prehistorie van het nederlands dikwijls een inversie-verhouding aanwezig. Inversie/geen inversie waren daar, zowel als elders, bv. in de hoofdzin, vrije varianten (a en b). Toen inversie verplicht werd, dat is toen het verb-second-karakter van zinnen zich in het nederlands en duits ging manifesteren, was die vrije variatie niet meer mogelijk. Of het subjekt moest steeds na het Vf komen (c), of het inleidende aanw.vnw. (vrag.vnw.) en bijw. (voorzover het objekt, resp. bepaling was) moesten gaan funktioneren als resp. betr.vnw. en vgw. (d). Zoals bekend, heeft zich de laatstgenoemde ontwikkeling voorgedaan. Daarmee behoefde het subjekt niet meer na het Vf te komen, zelfs mocht

a) aanw. vnw./bw. - Vf - S } ↗ of: c) aanw. vnw./bw. - Vf - S
b) aanw. vnw./bw. - S - Vf } ↘ of: d) betr. vnw./vgw. - S - Vf

dat niet meer: op straffe van misinterpretatie van het vgw. als bijw., het betr.vnw. als aanw.vnw.. Waar het subjekt dus voorheen ook wel achter het Vf stond, moest het voortaan steeds ervóór. Wat in aanzet een naar-voren-halen van het subjekt was, kon gemakkelijk ervaren worden als een naar-achteren-verplaatsen van het Vf. Welnu, deze herinterpretatie van wat er gebeurde, is een plausibele kristallisatiekern die alles in gang zette. Niet meer de afwezigheid van verwachte inversie werd ervaren als bijzinskenmerk, maar achterplaatsing van het Vf. Na deze omslag is de rest een verder voortzetten van de aanzet: het Vf schoof steeds verder naar achteren, d.i. steeds meer kon, en op den duur moest, in de bijzin vóór het Vf staan. Als dit alles juist is, dan kan men zich zelfs afvragen of de bijzin inderdaad wel een continue afstammeling is van oude OV-strukturen. Mogelijk viel echter op den duur deze teniet-gedane inversie samen met strukturen waarin vanouds het Vf achteraan stond.

Dat in de mnl. bijzin aanvankelijk en soms ontbreekt, schrijven wij toe aan de verwantschap van de bijzin met de inversie. Er is dan een fase in de geschiedenis geweest waarin voor de intuïtie van de taal-

gebruiker inversie en ‘bijzinsvolgorde’ (d.i. aanvankelijk: afwezigheid van verwachte inversie) nauw verwante strukturen waren. Dat is vervolgens gaandeweg anders geworden; op den duur werd die relatie niet meer ervaren. Dit, gevoegd bij de in beweging gezette OV-tendens, maakt dat later en (als typische OV-ontkenner) in de bijzin niet meer achterwege blijft.

Enige verschijnselen uit de geschiedenis van het engels en het duits zijn binnen deze veronderstelling omtrent de herkomst van de bijzinsvolgorde heel goed te verantwoorden. Het ontbreken van een bijzinsvolgorde met achter-Vf in het engels lijkt ons samen te hangen met de omstandigheden dat het engels meestal niet die stringente inversie-verplichting heeft van het nederlands en het duits. Het oudengels en middelengels kenden weliswaar wèl zoiets als een bijzinsvolgorde met Vf achteraan, en de mogelijkheden tot inversie waren toen ruimer, maar zij hebben nooit het straffe karakter bereikt van hun verwanten in het nederlands en het duits. Een en ander is in de loop der eeuwen meer met het nederlands en duits gaan verschillen. (Closs Traugott, 1972, passim).

De vraag blijft, waarom het engels een veel beperkter inversie-verplichting heeft dan het duits en het nederlands. Hiervoor kunnen we wijzen op de omstandigheid dat het proces van deflexie in het engels, zoals bekend, eerder plaats had en verder is dan in het duits en nederlands, er naar verhouding voorop loopt. Toen het z.g. verb-second karakter zich manifesteerde, kon in het engels inversie zo veel minder vaste voet aan de grond krijgen. In het duits en nederlands waren bv. objekt en indirekt objekt nog voldoende formeel gekenmerkt om zonder gevaar voor misverstand als eerste zinsdeel op te treden.

De tijdsverschillen in het proces van deflexie brachten scheiding tussen enerzijds engels, anderzijds nederlands en duits: resp. inversie als marginaal patroon en als belangrijk struktuurgegeven. Dit verschil leidde er op zijn beurt toe, dat er resp. geen/wel bijzinsvolgorde met achter-Vf ontstond.

En tenslotte verklaart dit laatste weer, waarom in het duits de overgang van ne naar niet zoveel eerder plaatsvond dan in het engels. Op het eerste gezicht kon dit raadselachtig lijken, daar het duits in-

zake drift-verschijnselen doorgaans achterloopt bij het engels. Het kan heel goed zijn verklaring vinden in de inversie en bijzinsvolgorde in het duits.

De meest gangbare, maar ook wel eerder aangevochten, verklaring voor de herkomst van de bijzinsvolgorde, althans voor de absolute achteropplaatsing van het Vf in de duitse bijzin (o.a. bij O. Behaghel, Deutsche Syntax Heidelberg, 1923-1932, deel IV, 20-22; zo ook bij Lockwood, 1968, 268) is dat zij wordt toegeschreven aan humanistische imitatie van veronderstelde latijnse patronen. Behalve dat zij minder verklaart dan de hierboven ontwikkelde hypothese, zijn er ook op zichzelf bedenkingen tegen aan te voeren. In de eerste plaats lijkt de invloed van weinigen overschat. Dat humanisten een bestaand procédé cultiveerden is eerder waarschijnlijk dan dat zij, met blijkbaar succes, een nieuw zouden hebben geïntroduceerd. In de tweede plaats is bijzinsvolgorde, hoe rudimentair misschien, hoe moeilijk soms als zodanig te onderkennen, bepaald eeuwen ouder. Al zijn er in de eeuwen daarvoor vele zinnen niet zonder willekeur te bestempelen als bijzin, er zijn er dan ook waarin het bijzinskarakter wèl duidelijk is. De 16de eeuw moge een stroomversnelling zijn geweest (vgl. ook Bever & Langendoen, 1972, 85), zij was hoogstwaarschijnlijk niet de eeuw van de geboorte van de bijzin (zoals ook Lehmann, 1971 schijnt te suggereren). De sociale en culturele omstandigheden kunnen overigens wel een rol gespeeld hebben bij het inderdaad vooral sedert de 16de eeuw sterk toegenomen gebruik van onderschikking41).

Conclusie

Concluderend formuleren wij als volgt. Het proces van en via en...niet naar niet kan, zoals door Vennemann reeds voorgesteld, ondergebracht worden bij die veel algemenere tendens in vele IE.-talen om OV-strukturen te vervangen door VO-strukturen. Het essentiële van en naar niet is dan gelegen in de vervanging van een preverbale door een postverbale ontkenning. Voor de verklaring van de manier waarop deze vervanging zich voltrekt, moet tevens rekening gehouden worden met het wel verwante maar niet identieke proces van vaster worden der woordvolgorde. Het feit dat het enkele niet in het mnl. zich aanvankelijk (13de/14de eeuw) alleen vertoont in zinnen met Vf voorop, inversie of bijzinsvolgorde, vloeit voort uit die vastere woordvolgorde. Voor de eerste twee moge dat direkt duidelijk zijn, voor de bijzinsvolgorde ligt de kwestie ingewikkelder. Wij nemen aan, dat de bijzinsvolgorde, althans ten dele, ontsproten is aan een omgekeerde, teniet-gedane inversie. Later, in de 15de/16de eeuw, bestaat deze relatie met de inversie er voor de taalgebruiker niet meer, en wordt in de bijzin de OV-ordening verder voortgezet. Zodoende vertoont de bijzin in het 15de- en 16de-eeuwse nederlands zo goed als geen wegval van en, en blijkt hij in de 17de eeuw en later en zelfs het langst vast te houden42).

 

19 september 1978

J.M. van der Horst

M.J. van der Wal

Bijlage

Het materiaal met vermelding van afkortingen voorzover deze in de tekst gebruikt zijn:

Beatrijs, ed. F. Lulofs, Culemborg 19754 - Beatr. - vs. 1-750.
De reis van sente Brandane, ed. H.P.A. Oskamp, Zutphen 1971 - Brand. - vs. 1-750.
Jan (van) Boendale, Der leken spieghel, ed. M. de Vries, Leiden 1845 - Lsp. - boek 2, p. 20-74.
Dirc van Delf, Tafel van den kersten ghelove, ed. L.M. Fr. Daniëls, Antwerpen/Nijmegen-Utrecht 1938 - v.D. - dl. IIIA, Kap. V, p. 51-69.
Ferguut, ed. E. Rombauts e.a., Culemborg 1976 - Ferg. - vs. 579-852 en 4000-5604.
Floris ende Blancefloer, ed. J.J. Mak, Zwolle 1960 - F & Bl. - vs. 1-750.
Gloriant, ed. G. Stellinga, Culemborg 1976 - Glor. - vs. 1-750.
Karel ende Elegast, ed. G. Stellinga, Zutphen 19772 - K & E - geheel.
Lanceloet en het hert met de witte voet, ed. M. Draak, Culemborg 19704 - Lanc. & - vs. 1-750.
Vanden levene ons heren, ed. W.H. Beuken, Zwolle 1968 - LoH - vs. 1-750.
J.v. Maerlant, Der naturen bloeme, boek I, De mens, ed. VL/VU, Amsterdam 1977 - Nat. Bl. - geheel.
Mariken van Nieumeghen, ed. W.H. Beuken, Zutphen 19723 - Mar. - vs. 1-750.
C.G.N. de Vooys, Middelnederlandse Marialegenden, Leiden z.j. - Marial. - dl. 1, p. 118-156 en dl. 2, p. 1-18.
Beatrijs van Nazareth, Van seuen manieren van heileger minnen, ed. H.W.J. Vekeman e.a., Zutphen 1970 - B.v.N. - geheel.
Van den vos Reinaerde, ed. D.C. Tinbergen/L.M. van Dis, Groningen 196618 - Rein. - geheel.
Roelantslied, in: G. Kalff, Middelnederlandsche epische fragmenten, 1886 (reprint Arnhem 1968) - Roel. - vs. 1-750.
De fragmenten van de Tweede Rose, ed. K. Heeroma, Zwolle 1958 - Tweede Rose - geheel.
Torec, ed. M. & J. Hogenhout, Abcoude 1978 - Tor. - geheel.
Twee uit het latijn vertaalde middelnederlandse novellen, ed. R. Pennink, Zwolle 1965 - Twee Nov. - geheel.
Van Veldeke, Sint Servaeslegende, ed. G.A. van Es, Culemborg 19762 - Serv. - vs. 1-2000.
De borchgravinne van Vergi, ed. R. Jansen-Sieben, Gent 1970 - Vergi - vs. 1-1128.
Willem van Hildegaersberch, Gedichten, in: E. Verwijs & C.C. de Bruin, Bloemlezing mnl. dichtkunst, deel III, p. 86-108 - v. Hild. -
Dirc Potter, Der minnen loep, idem, p. 166-184 - Potter -
Melis Stoke, Rijmkroniek, idem, p. 109-118 - Stoke -
A.C. Bouman, Middelnederlandse bloemlezing, Zutphen 19482 - B - geheel.
Philips Marnix van St. Aldegonde, Den byencorf der H. Roomsche kercke, ed. W.A. Ornee & L. Strengholt, Zutphen 1974. p. 39-68.
Nicolaes Biestkens, Klucht van Claas Kloet, ed. G.R.W. Dibbets, Zutphen z.j. - Biestkens - geheel.
Journael ofte gedenckwaerdige beschrijvinghe van de oost-indische reyse van Willem Ysbrantsz. Bontekoe van Hoorn, ed. M.C.A. van der Heyden, SNL 11, Utrecht/Antwerpen 1971, geheel.
G.A. Bredero's Kluchten, ed. C. Kruyskamp, Zutphen 19752 - Breero - vs. 1-500.
J. de Brune, Bancket-Werck van goede gedachten, bloeml. door P.J. Meertens - geheel.
Historie van B. Cornelis Adriaensen van Dordrecht, z.p., 1569 - Br. Corn. - f. 16 r. - f. 28 r.
D.V. Coornhert, Zedekunst dat is wellevenskunste, ed. B. Bekker, Leiden 1942 - Coornh. - p. 175-195.
Jan van Hout, Loterijspel, ed. M.C.A. van der Heyden, SNL 12, Utrecht/Antwerpen 1972, vs. 1-500.
J.B. Houwaert, De vier wterste, ed. F.v. Vinckenroye, Gent 1965 - Houw. - vs. 1000-1500.
Carel van Mander, Het Schilder-Boeck, Haerlem 1604 - v. Ma. - f. 220 v.- 225 v.
Dagboek van gebeurtenissen, opgetekend door Christiaan Munters 1529-1545, ed. J. Grauwels, Assen 1972, p. 1-30.
Jan van der Noot, Het Bosken en het Theatre, ed. W.A.P. Smit, Amsterdam/Antwerpen 1953 - v.d. Noot - p. 190-192; 233-250; 301-310.
Guilliam Ogier, De gramschap, ed. A.A. Keersmaekers, Antwerpen 1955 - Ogier - vs. 1-500.
P.A. Poirters, Het masker van de wereldt afgetrocken, ed. J. Salsmans, Oisterwijk 1935 - Poirters - p. I-XV; 12-17; 289-298.
Spel van sinne van Brussel, in: Spelen van sinne, Antwerpen 1562 - Sp.Bru. - geheel.
Spel van sinne door de Leidse rederijkerskamer De witte acoleyen vertoond te Rotterdam in 1561, Publikaties vakgroep Nederlands, Leiden 1975 - Sp. Leid. - geheel.
Simon Stevin, Het burgherlick leven, ed. Stichting onze oude letteren, Amsterdam 1939 - Stevin - p. 25-45.
Mattheus Gansneb Tengnagel, Alle werken, ed. J.J. Oversteegen, Amsterdam 1969 - Teng. - p. 393-413.
Ulenspegel, ed. W. Krogmann, Drucke des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung, nr. XI, Neumünster, z.j. [1952], - Uilensp. - p. 1-30.
J. van den Vondel, Aenleidinge ter nederduitsche dichtkunste, in: Weijnen, z.j., 235-241.
Nieuwnederlands uit de zestiende en zeventiende eeuw, uitgeg. door L. Koelmans, Groningen 1972 - geheel.

 

Literatuur waarnaar verwezen wordt:

Ashby, W.J., 1976, ‘The loss of the negative morpheme, ne, in Parisian French’, in: Lingua 39, 119-137.
Berg, B. van den, 1971, Inleiding tot de middelnederlandse syntaxis, Groningen.
Bever, T.G. & D.T. Langendoen, 1972, ‘The interaction of speech perception and grammatical structure in the evolution of language’, in: Linguistic change and generative theory, ed. R.P. Stockwell & R.K.S. Macaulay, 32-95.
Boer, R.C., 1920, Oudnoorsch handboek, Haarlem.
Bourciez, E., z.j., Éléments de linguistique romane, Paris.
Bynon, Th., 1977, Historical linguistics, Cambridge etc.
Canale, M., 1976, ‘Implicational hierarchies of word order relationships’, in: Current progress in historical linguistics. Proceedings of the second ICHL, Amsterdam, 39-69.
Closs Traugott, E., 1972, A history of English syntax. A transformational approach to the history of english sentence-structure, New York etc.
Damsteegt, B.C., 1973, ‘Verkenning van 17de-eeuws nederlands’, in: Album Willem Pée, Tongeren, 71-78.
Es, G.A. van, 1949, ‘Oorsprong en functie van het voegwoord al’, in: It Beaken 11, 105-117.
Fokkema, K., 1967, Beknopte friese spraakkunst, 2e dr., z.p.
Greenberg, J.H., 1966, ‘Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements’, in: Universals of language (2nd ed.), ed. J.H. Greenberg, Cambridge Mass., 73-113.
Hirt, H., 1937, Indogermanische Grammatik, T. VII, Syntax II, Die Lehre vom einfachen und zusammengesetzten Satz, Heidelberg.
Koelmans, L., 1967, ‘Over de verbreiding van het ontkennende en’, in: Ntg. 60, 12-18.
Koelmans, L., 1972, Nieuwnederlands uit de zestiende en zeventiende eeuw, Groningen.
Koelmans, L., 1975, ‘Zeventiende-eeuws en modern nederlands: overeenstemming en verschil in de syntaxis’, in: Ntg. 68, 125-131.
Kooij, J.G., 1973, Is Nederlands een SOV taal? Amsterdam.
Lakoff, R., 1972, ‘Another look at drift’, in: Linguistic change and generative theory, ed. R.P. Stockwell & R.K.S. Macaulay, 172-198.
Lehmann, W.P., 1971, ‘On the rise of SOV patterns in New High German’, in: Grammatik Kybernetik Kommunikation (Festschrift Alfred Hoppe), ed. K.G. Schweisthal, Bonn, 19-24.
Lehmann, W.P., 1972, ‘Converging theories in linguistics’, in: Language 48, 266-275.
Lehmann, W.P., 1973a, ‘A structural principle of language and its implications’, in: Language 49, 47-66.
Lehmann, W.P., 1973b, Historical linguistics. An introduction, 2nd ed., New York etc.
Lehmann, W.P., 1974, Proto-Indo-European Syntax, Austin.
Lockwood, W.B., 1968, Historical german syntax, Oxford.
Miller, D.G., 1975, ‘Indo-European: VSO, SOV, SVO or all three?’, in: Lingua 37, 31-52.
Paul H., H. Moser & I. Schröbler, 1975, Mittelhochdeutsche Grammatik, 21 dr., Tübingen.
Rickard, P., 1974, A history of the french language, London.
Stoett, F.A., 1923, Middelnederlandsche spraakkunst. Syntaxis, 3e dr., 's-Gravenhage.
Strang, B.M.H., 1970, A history of English, London.
Vanacker, V.F., 1963, Syntaxis van gesproken taal te Aalst en in het land van Aalst in de XVde, XVIde en XVIIde eeuw.
Vennemann, Th., 1974, ‘Topics, subjects, and word order: from SXV to SVX via TVX’, in: Proceedings of the first ICHL, 339-376.
Vennemann, Th., 1975, ‘An explanation of drift’, in Word order and word order change, ed. Ch.N. Li, Austin/London, 269-305.
Vooys, C.G.N. de, 1963, Nederlandse spraakkunst, 6e dr., Groningen.
Wessen, E., 1956. Svensk språkhistoria III: Grundlinjer till en historisk syntax, Stockholm.
Weijnen, A.A., 1971, Schets van de geschiedenis van de nederlandse syntaxis, Assen.
Weijnen, A., z.j., Zeventiende-eeuwse taal, Zutphen.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


datums


taalkunde