Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 92

[p. 1]

Nogmaals Vondel en Tomasso Garzoni

Sinds Sterck in 1927 betoogde dat enkele plaatsen van Garzoni's discorso ‘De' maestri da navigii, de' naviganti [...]’ uit diens La piazza universale di tutte le professioni del mondo Vondel ‘stellig voor den geest gestaan hebben’ toen hij Het lof der zee-vaert (1623) schreef¹⁾, nam men algemeen aan dat hiermee de bron van het eerste deel van de bekende passage over de oorsprong der zeevaart (vss. 21-44, 45-60) bekend was²⁾. Dat Vondel Garzoni's boek kende is vrijwel zeker. In de opdracht van De helden Godes des ouwden verbonds (1620), gericht tot de arts Iohan Fonteyn, gebruikte hij een zinsnede uit een ander gedeelte van het boek, aldus Sterck³⁾:

[...] gelyck zy onder andere AEsculapius als een God hebben aengeroepen, die zelf te Roome zijnen Tempel hadde, en van wie gezeght word dat hy de bleecke schimmen ter hellen uyt dede komen⁴⁾.

Elders in dezelfde opdracht citeerde hij de Italiaan zelfs:

Wat dit gezeyd is kan een yder licht vaten die den raed gebruyckt en de hulpe genoten heeft van uwe E. die deze loflycke Stad een Fonteyn van heylzaeme artznye verstreckt, en die billyck mooght gerekent worden onder het getal van die gene daer de geleerde Tomas Garzon af getuyght, che per invidia de' loro nomi da se stessi chiari, e famosi, più che non sono i raggi di Febo à mezo giorno⁵⁾.

1) J.F.M. Sterck, ‘Vondel een dankbaar patient. Tomasso Garzoni’ in de zondagscourant van De Maasbode van 30 oktober 1927, pg. 1, kol. 2. Dit opstel (met een in dit verband niet relevante toevoeging) werd later onder de titel ‘Vondel en Tomasso Garzoni’ opgenomen in Stercks bundel Oud en nieuw over Joost van den Vondel (Amsterdam enz. 1932), pp. 101-106 (het citaat op pg. 104); in het vervolg verwijs ik naar de bundel omdat deze algemeen bereikbaar is. Vgl. ook id. ‘Het leven van Vondel’ in W.B., dl 2 (1929), pp. 8-9.

2) In het meer recente verleden nog Jacob Smit, Driemaal Huygens (Assen 1966), pp. 32-33.

3) Sterck, ‘Vondel en Tomasso Garzoni’, pg. 104.

4) W.B., dl 2, pg. 305, r 17-19.

5) Ibid. r. 29-34.

[p. 2]

In de W.B.-editie wordt het citaat ten onrechte, zoals Michels al heeft opgemerkt⁶⁾, als volgt vertaald:

dat ze door de luister van hun naam uit zich zelf schitterender en heerliker zijn dan de stralen van Febus (de zon) midden op de dag⁷⁾.

Volgens Sterck zegt Garzoni niet met stilzwijgen voorbij te kunnen gaan aan enige in zijn tijd beroemde geneesheren, met name vermeld, en ‘andere talloozen, waarvan ik zwijg, meer uit een streven naar beknoptheid, dan uit naijver van hun namen, die uit zichzelf helderder en beroemder zijn, dan Febus' stralen op den middag’⁸⁾. Vondels kennis van het Italiaans was in deze jaren dus niet vlekkeloos⁹⁾, maar de taal van de passages van discorso 144 waarin gesproken wordt over het ontstaan en de eerste vinders van de scheepvaart is zeker zo gemakkelijk dat Vondel Garzoni's woorden begrepen kan hebben. Of hij zijn oorsprong-passage ook werkelijk aan de Italiaan ontleend heeft kan eerst blijken na een nauwkeurige vergelijking.

Vondel doet in de oorsprong-passage een tiental mededelingen over de scheepvaart in de klassieke oudheid. Om het verwijzen ernaar hieronder gemakkelijk te maken nummer ik ze als volgt:

Van wie de Zeevaert eerst ghenoten heeft haer luyster
Tot noch hangt in gheschil, en d'oudheyd maecket duyster.
Wat volck de Zeekust vrijt, en handelt aen het strand,
Treckt uit dees vinding lof,

bysonder Grieckenland,

Dat op sijn Argo trotst, en op sijn Argonouten,
En Tiphys, die de Zee te kruyssen sich verstouten
Om winnen 't gulde vlies:

doch Tyrus hierom lacht,

Die eerst een holle balck te water heeft ghebracht.
Egypten geeft niet toe, dat vroeg het land verliesen

6) Zie L.C. Michels, ‘Geeraardt Brandts Leven van Vondel’ in id. Stoffen uit Vondels werk. Filologische opstellen deel III (Zwolle 1961), p. 382.

7) W.B., dl 2, pg. 305 (noot).

8) Sterck, ‘Vondel en Tomasso Garzoni’, pp. 103-104. De door mij onderstreepte passage is Stercks vertaling van het citaat.

9) Vgl. Michels, pg. 382.

[p. 3]

 

Dorst met een rieten schuyt, en met ghevlochten biesen.

V. 4

Brittanien moedigt sich, dat lange wind, en weer

 

Versmade, met een boot van barstig bockenleer.

V. 5

Voorts 't anckersmeden sich aenmeten de Tyrrhenen.

V. 6

Phoenicien is eerst Vrania verschenen,

 

Die leerde hen gade slaen in't onghestuymig meyr

 

Het sincken van den As, en 't klimmen vanden Beyr.

V. 7

En Rhodus neemt sijn naem, vermids voor vele jaren,

 

Sijn Iachten vande wind ghesleept zijn door de baren.

V. 8

Cephisus voelde eerst slaen met riemen synen vliet.

V. 9

Het seyl vond Icarus,

V. 10

en Dedalus den spriet¹⁰⁾.

De relevante passages uit Garzoni's discorso 144: ‘De' maestri da navigii, de' naviganti [...]’, volgen hier:

et della prima naue l'inuentione	en de uitvinding van het
è ascritta da Eusebio	eerste schip is door
ai Samothracij,	Eusebius toegeschreven
	aan de Samothraciërs,
da Clemente a Athlante,	door Clemens aan Atlas,
da Plinio à Danao,	door Plinius aan Danaus,
da altri à Nettuno,	door de een aan Neptunus,
da altri a Tiphi,	door de ander aan Tiphys,	V. 1
da altri ai Tyrij, alqual	door weer een ander aan
parere euidentemente s'accosta	de inwoners van Tyrus,
Tibullo in quel uerso.	welke mening Tibullus
Prima ratem uentis	duidelijk nabijkomt in
credere docta Tyros^11).	dat vers:
	Tyrus [heeft] als
	eerste geleerd een vlot
	aan de wind toe te vertrouwen.	V. 2
Et la materia da far cotesti	En het materiaal om die
legni è sempre stata varia,	vaartuigen te maken is

10) W.B., dl 2, pp. 432-433, vss. 21-40.

11) Thomaso Garzoni, La piazza universale di tutte le professioni del mondo (Venetia 1588), fol. Iii 3^verso (UBA inst. neofil. en neolat.); de in de tweede kolom afgedrukte vertaling is hier en in het vervolg van mijn hand. In de door Sterck gebruikte editie (1626) is de betreffende discorso naar het schijnt als 146 genummerd.

[p. 4]

& diuersa,	steeds verschillend en
	anders geweest,
percioche nel principio,	want in het begin begon
secondo Plinio, & Massimo	men, volgens Plinius en
Tyrio, trouata l'arte del	Maximus Tyrius, nadat de
nauigare da Nettuno per	kunst van het varen was
parer di Diodoro, si cominciarono	uitgevonden door Neptunus
à solcar l'acque con	naar de mening
le zatte congionte di legni,	van Diodorus, de wateren
	te doorklieven met vlotten
	samengevoegd van hout,
et si dice che i Misti, e	en men zegt dat de Mysiërs
Troiani le ritrouarono,	en Trojanen ze ontdekten
quando mossero la guerra	toen zij de Hellespontoorlog
dell' Helesponto contra	tegen de Thraciërs
Thraci.	begonnen.
Altri dicono, che nell' oceano	Anderen zeggen dat zij
Britannico di cuoio cucite	voor de eerste maal waren
la prima uolta uedute	gezien in de oceanus Britannicus,
furono,	genaaid van
	leer,	V. 4
mentre fecero il uiaggio	terwijl zij reisden naar
all' Isola di Mictim, onde	het eiland Mictis, waar
nasce il piombo piu schietto,	het lood vandaan komt dat
& piu purificato, che	gaver en zuiverder is dan
in altro luogo si troui.	men aantreft op een andere
	plaats.
Et Plinio narra, che nel	En Plinius vertelt dat men
Nilo si faceuano già d'un	ze in de Nijl eertijds
legno detto Papiro, e di	maakte van een soort hout
uimini, & di canne^12).	genaamd papyrus en van
	bindrijzen en riet.	V. 3
[...]	[...]
L'inuentione poi di molte	De uitvinding, vervolgens,
cose pertinenti ai nauigli	van vele zaken die betrekking
s'attribuisce da Plinio a	hebben op de schepen
quegli antichi,	schrijft Plinius toe aan
	die antieken,
si come de' remi, & delle	zoals van de riemen en de
uele a Icaro,	zeilen aan Icarus,	V. 9

12) Ibid. fol. Iii 4^recto.

[p. 5]

ouero a Eolo secondo Diodoro,	ofwel aan Aeolus volgens
	Diodorus,
dell' arbore, & dell' antenne	van de mast en van de ra's
a Dedalo,	aan Daedalus,	V. 10
de' sproni a Piseo,	van de rammen aan Pisaeus,
dell' anchora à Tirrheni,	van het anker aan de
	Tyrrheners,	V. 5
de gli Arpioni a' Anacarsi,	van de bootshaken aan
	Anacharsis,
di tutti gli stromenti da	van alle instrumenten om
regger la naue à Typhis,	het schip te besturen aan
	Tiphys,
dell' osseruatione delle	van de waarneming van de
stelle ai Fenici,	sterren aan de Phoeniciërs,	V. 6
dell' armate maritime à	van de oorlogsvloot aan
Minos^13).	Minos

Nergens noemt Garzoni Rhodos (V. 7). De uitvinding van de riemen (V. 8) wordt door hem aan Icarus of Aeolus toegeschreven. Van een duidelijke verwijzing naar de tocht der Argonauten (V. 1) is geen sprake, maar wel wordt Tiphys, de stuurman van de Argo, tot tweemaal toe genoemd, nl. als uitvinder van het eerste schip en als vinder van alle besturingsinstrumenten.

Nu kende men in de zeventiende eeuw nog andere vinders-verzamelingen. De meest bekende waren die van Polydorus Vergilius en Caius Plinius Secundus.

De eerste uitgave van Polydorus Vergilius' De rerum inventoribus (1499) omvatte drie boeken, later in het Nederlands vertaald onder de titel Waerachtige beschryvinghe; vanaf 1521 omvatte de Latijnse editie acht boeken. Hieronder volgen de relevante passages uit het vijftiende hoofdstuk van het derde boek van de vertaling:

D'eerste Schepen seght Plinius in 7. zijn gheweest als vlothouten aen malcanderen ghemaeckt / die sy ghebruyckt hebben in de Roode Zee / tusschen de Eylanden / ende d'eerste was ghemaeckt ende ghebruyckt door den Coningh Erythra.
[...]

13) Ibid. fol. Iii 5^recto.

[p. 6]

Daer zijnder oock die meenen / dat niet de Coningh Erythra, de vloten eerst gevonden souden hebben / maer dattet souden zijn gheweest de Mysij ende de Trojanen in de Zee Hellespontus ghenoemt / doen sy souden overvaren teghen de Thracianen.
Andere wederom segghen / datse eerst ghebruyckt zijn in de Britanische Zee / ende dat syder van huyden ende van leere in die quartieren hebben aldereerst ghemaeckt. Daernaer hebben sy begonnen Schepen te maecken / ende het eerste Schip (seght Plinius) is eerst uyt Egypten in Grieckenlandt ghebracht / door eenen Danaus^14).	V. 4.

De schrijver noemt dan Noë als degene die het eerst gevaren heeft, en hij vervolgt:

Tibullus, die eyghent dit den Tyriers Eleg. 7. segghende. Atque maris vastū prospectet turribus aequor, Prima ratem ventis credere docta Tyros.
Om de oorsaecke soo ick achte / dat / ghelijck Strabo ghetuyght / de Tyriers in het varen seer beroemt ende expert zijn geweest.	V. 2
[...]
Diodorus lib. 1. die seght / dat Iason eerst een Langh Schip heeft ghemaeckt / dewelcke Sesostris den Coningh van Egypten eerst ghebruyckt heeft^15).
[...]
De Schepen tot de Coopmanschap heeft eerst gheordineert Hippius den Tyrier: voorder hebben verscheyde volcken / verscheyde soorten / groot ende cleyn / daer naer ghemaeckt ende ghebruyckt / elck nae sijn waters ende gherief / te langh om te verhalen.
De Riemen hebben eerst de Copae gevonden /	V. 8
de Seylen Icarus, hoewel Diodorus wil seggen / dattet AEolus soude zijn gheweest.	V. 9
Den Mast heeft eerst ghemaeckt Daedalus.	V. 10
Piseus heeft aen de Schepen ghemaeckt het voorste dat sy noemen het Gallioen:

14) Polydorus Virgilius, Waerachtige beschryvinghe. Inhoudende wie de eerste autheuren ende vinders aller verscheyden consten, inventien, ende hantwercken zijn gheweest (Amsterdam 1612), fol. V 5^verso (UBA 694 D 5).

15) Ibid. fol. V 6^recto.

[p. 7]

De Tyrrhenen den Ancker.	V. 5
Den Roer aen het Schip / daer mede het gheheele Schip gheregiert wordt / dat heeft Tiphis, soo Plinius verhaelt / eerst gheleerdt van den voghel dat een Kiekendief ofte Wouwe ghenoemt wordt:
[...]
D'eerste armade heeft overwonnen Minoen, als Plinius oock seght^16).

De Waerachtige beschryvinghe opent met een ‘corte verclaringhe der Atheuren, die verscheyde dinghen eerst ghevonden hebben, in forme van een Register [...]’. Onder de R vindt men:

De Rodij hebben een schip bedocht dat seer snel seylde.

V. 7

Onder de J:

JAson ende Tiphijs hebben de schepen gevonden, doch de Kerckelijcke segghen, dat het is gheweest Noe.

V. 1

In het zeventiende hoofdstuk van het eerste boek staat nog:

De kennisse der Sterren die men gebruyckt int varen / zijn ontdeckt door de Phaenices, als Plinius ghetuyght lib. 7. natural. histor.^17).

V. 6

Verspreid worden vrijwel alle eerste vinders genoemd die Vondel in zijn oorsprong-passage heeft verwerkt. Alleen Egypte (V. 3) ontbreekt. Copae is een stad in Boeotië, waarnaar het Copais-meer is genoemd; in dit meer mondt de rivier de Cephisus (V. 8), stromend door Phocis en Boeotië, uit.

De Waerachtige beschryvinghe geeft niet altijd een volledige vertaling van De rerum inventoribus. Waar de Nederlandse uitgave heeft: ‘voorder hebben verscheyde volcken [...] te langh om te verhalen’, noemt de Latijnse de uitvinding van verschillende soorten schepen, onder andere:

16) Ibid. fol. V 6^verso.

17) Ibid. fol. F 4^verso.

[p. 8]

celocem Rhodij [inuenerunt]

het jacht [hebben] de Rhodiërs [uitgevonden]

V. 7

Over Daedalus staat in de Latijnse uitgave:

Malum, id est, arborem nauis, & antennam Daedalus [inuenit]^18)

De mast, dit is de boom van het schip, en de ra [heeft] Daedalus [uitgevonden]

V. 10

Tenslotte vergelijk ik Vondels oorsprong-passage nog met Plinius' vinders-verzameling. Het volgende is ontleend aan het zestigste kapittel van het eerste deel van Boecken ende schriften: ‘Van de eerste vinders van verscheyden dinghen’.

Het eerste groote Schip dat in Grieckenlant gesien is worden / bracht Danaus daer uyt Egypten / want te voren plachtmen op Vlotten te varen / die den Coninck Erythras inde Eylanden op de roode Zee ghepractiseert hadde.
Sommighe meynen datse de Mysiers ende Troyaner eerst souden ghevonden hebben / als sy op de Hellespontischen Zee teghen de Traciers door wouden trecken.
Op de Enghelsche Zee ghebruyckte men noch onlanghs groote wyde Backen / met Leer over-tooghen.	V. 4
Op den Vloet Nilo ghebruyckte men kleyne Scheepkens van Rietstocken ende Biesen ghemaeckt.	V. 3
Jason soude de eerste geweest zijn / die in langhe Schepen ghevaren heeft / nae het schrijven van Philostephanus: [...] ofte Semyramis / nae Saphani meyninghe^19).
[...]
De Compassen op de Schepen / ordineerden de Pheniciers:
De Koers vande Schepen de Copae:
De seylen Icarus:	V. 9
den mast-boom ende spriet Dedalus:	V. 10
De langhe over-deckte Schepen brachten de Thasiers op.
[...]

18) Voor beide citaten Polydorus Vergilius, De rerum inventoribus libri octo (Basileae 1575), fol. P 3^recto (UBA 2499 D 10).

19) Caius Plinius Secundus, Des wijtberoemden, hoochgheleerden, ouden philosophi ende natuer-kondighers, boecken ende schriften, in vier deelen onderscheyden (Arnhem 1617), fol. R 1^recto (UBA 1083 G 36).

[p. 9]

Den snavel des schips bedacht Piseus:
den Ancker de Tijrichener:	V. 5
de Anckers met twee haecken Epualamus: den eersten krijch te Scheep hielt Minos^20).

Griekenland (V 1), Tyrus (V. 2), Phoenicië (V. 6), Rhodos (V. 7) en de Cephisus (V. 8) ontbreken hier.

De vertaling is echter niet volledig en niet altijd korrekt. In caput 56 van het zevende boek van Naturalis historia: ‘Quae quis inuenerit in vita’, noemt Plinius onder meer nog:

celocem Rhodii [inuenerunt]	het jacht [hebben] de Rhodiërs [uitgevonden]	V. 7
En ook:
adminicula gubernandi Typhis [addidit]	de besturingshulpmiddelen [heeft] Tiphys [toegevoegd]

Waar in de Nederlandse vertaling staat: ‘De Compassen op de Schepen / ordineerden de Pheniciers’²¹⁾, heeft de Latijnse uitgave:

Siderum obseruatione[m] in nauigando Phoenices [inuenerunt]	De waarneming van de sterren bij het varen [hebben] de Phoenisiërs [uitgevonden]	V. 6
En in plaats van ‘De Koers vande Schepen de Copae’:
remum Copae [inuenerunt]^22)	de riem [heeft] Copae [uitgevonden]	V. 8

In Naturalis historia ontbreken slechts Griekenland (V. 1) en Tyrus (V. 2).

Garzoni noemt dus noch Rhodos (V. 7) noch de Cephisus (V. 8). Zowel in de Nederlandse als in de Latijnse editie van het boek van

20) Ibid. fol. R 1^verso.

21) Elders, bij de uitvindingen waarvan de vinder onbekend is, heeft de vertaling: ‘Jae noch is wonderlijcker het Compas, daer mcde dat de Schippers over al in de Zee varen, den Autheur en is oock niet bekendt’ (ibid. fol. X 3^recto).

22) Voor alle citaten C. Plinius Secundus, Historiac mundi libri XXXVII (Francofurti 1608), fol. Y 3^recto (UBA 1207 F 5).

[p. 10]

Polydorus Vergilius ontbreekt Egypte (V. 3), terwijl resp. de inwoners van Copae en de stad Copae als vinders van de riemen genoemd worden en de rivier de Cephisus ongenoemd blijft. De Nederlandse vertaling van Plinius' vinders-verzameling mist vijf onderwerpen; in de Latijnse editie ontbreken Griekenland (V. 1) en Tyrus (V. 2) en wordt de uitvinding van de riemen aan de stad Copae toegeschreven.

Sterck is van mening dat in ieder geval de versregels met Egypte en Brittannië aan Garzoni zijn ontleend. Als men echter bedenkt dat deze ook in de Nederlandse en Latijnse editie van Plinius te vinden zijn, dan pleit juist het ontbreken bij Garzoni van Rhodos en Cephisus/Copae, gevoegd bij het toeschrijven van de uitvinding der roeiriemen aan Icarus, niet erg voor Stercks opvatting. Het kan best zijn dat Vondel de betreffende passage van Garzoni heeft gelezen, maar hij heeft in ieder geval óók en misschien wel uitsluitend van elders zijn informatie gehaald. Een bezwaar tegen de Waerachtige beschryvinghe van Polydorus Vergilius als enige bron is dat de gegevens nogal verspreid liggen: Rhodos in het ‘Register’, de Phoeniciërs in het eerste boek en het overige in het derde boek; bovendien ontbreekt Egypte. De Latijnse uitgave heeft alleen dat laatste bezwaar. Beide noemen bij de uitvinding van het roer resp. de ‘Wouwe’ en het Latijnse ekwivalent ‘miluo aue’²³⁾; Vondel noemt het roer niet in de oorsprong-passage van Het lof der zee-vaert, maar wel in de uitgebreide oorsprong-passage van zijn Hymnus, ofte Lof-gesangh, over de wijd-beroemde scheeps-vaert der Vereenighde Nederlanden (1613):

Die, maeckt den Wouwe-steert het roer van achter vast²⁴⁾.

De Nederlandse vertaling van Plinius' verzameling komt zeker niet in aanmerking. Anders ligt dat met de Latijnse tekst, ondanks het ontbreken van Griekenland en Rhodos. Juist van deze twee voorbeelden heeft Vondel op heel wat andere manieren kennis kunnen

23) Voor dit laatste Polydorus Vergilius, De rerum inventoribus, fol. P 3^recto.

24) W.B., dl 1, pg. 429, vs. 44.

[p. 11]

nemen. Ovidius bijvoorbeeld schrijft op het einde van het zesde boek van zijn Metamorphoses, hier in de vertaling van Vondel:

[...] hun groene jeught, aen 't bloeien
En vroegh ontvonkt, schept lust, met d'eerste kiel, te roeien
Door d'onbekende zee, met ridderlyk geslacht
Verzelschapt, om den prys van Kolchis goude vacht²⁵⁾.

Van Mander spreekt uitgebreid over de Argo en haar opvarenden in zijn Uytleggingh; in dat verband zegt hij onder meer:

En om dat de Griecken maer plochten te varen met cleen schuytkens en scheepkens, diese van uytgheholde Boomen maeckten, sommighe met wel t'samen gebonden schorssen, ander met leer van Beesten op hun wijse toegemaeckt, en met meer ander dinghen, het gerucht van dit seldsaem nieuw gebouw, was seer groot, en wijdt verbreyt, soo dat veel edel Heeren, en cloecke Helden der om-landen en Steden, lustigh en verweckt werden mede op de vaert hun te begheven, om te helpen soo edel een voorneem uytvoeren, [...]²⁶⁾.

Was het niet met de Argo dan konden de Grieken er wel met die primitieve vaartuigen aanspraak op maken de eersten te zijn geweest die de scheepvaart beoefenden. Du Bartas noemt Jason en Tiphys als mogelijke eerste vinders:

Want 't sy 't Bels Sone was, Jason oft Tiphis d'oude
Die tot de vaert op zee het eerste schip oyt boude²⁷⁾.

Ook Tyrus was Vondel wel van elders bekend. De stad gold in de zeventiende eeuw als de beroemdste handelsstad der oudheid en tevens als het voorbeeld bij uitstek van hoogmoed die ten val komt. In Vondels werk treft men Tyrus meermalen aan.

25) Publius Ovidius Nazoos Herscheppinge (1671), vss. 979-982 in W.B., dl 7, pg. 618.

26) Carel van Mander, Uytleggingh op den Metamorphosis Pub. Ovidii Nasonis (Amsterdam 1616), fol. G 4^recto (UBA inst. neerl.).

27) W[illem van] S[aluste] Heere van Bartas, Wercken (Amsteldam enz. [1621]-1628), dl 1, fol. Cc 2^recto (UBA 526 F 7-9). Vertaler Zacharias Heyns zegt in zijn ‘Wtlegginghe’ (ibid., fol. Cc 3^recto) dat ‘Bels Sone’ Ninus, de eerste koning van Assyrië, is; het lijkt mij waarschijnlijker dat met de zoon van Belus Danaus, de stichter van Argos, wordt bedoeld.

[p. 12]

De vraag naar de bron van de oorsprong-passage van Het lof der zee-vaert is niet zo gemakkelijk te beantwoorden als men wel heeft gemeend. Op grond van het hierboven aangedragen materiaal kan dat in ieder geval slechts onder voorbehoud. De rivier de Cephisus wordt in geen van de besproken werken genoemd. Mogelijk heeft Vondel van een heel andere bron gebruik gemaakt. Mogelijk heeft hij gegevens uit de genoemde vinders-verzamelingen gekombineerd. Het is niet erg waarschijnlijk dat hij uit Garzoni's discorso 144 heeft geput; het is zeker dat hij niet uitsluitend op de vinders-verzameling van de Italiaan heeft gesteund. Sterck had met meer recht Plinius' Naturalis historia als ‘een der studieboeken van den jongen Vondel’²⁸⁾ kunnen aanwijzen. Dit artikel beoogt slechts een hardnekkig misverstand weg te nemen. De vraag naar de bron is immers lang niet zo interessant en zinvol als de vraag naar de funktie van de oorsprong-passage²⁹⁾.

Universiteit van Amsterdam, december 1975

Hans den Haan

28) Sterck, ‘Vondel en Tomasso Garzoni’, pg. 105.

29) Zie voor een bespreking van de argumentele waarde van de verwijzing naar de oudheid mijn artikel ‘Argumentele waarde van de geschiedenis in de Nederlandse renaissance’, dat binnenkort zal verschijnen in Spektator.