Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 90

[p. 332]

Periosta

Op Sa'd, d.i. zaterdag, 13 augustus 1605 begint P.C. Hooft een SANG¹⁾ aan Electra, zijn Vrouw, met deze spraakwending:

Periosta die met traege // stroomen // glijt
Door d' ackers vet, en 't immergroene veldt,
Die spiegel voor de laege // boomen // sijt,
Wel dicht op u begraesde cant gestelt,
Ach stond' jck oock op uwen oever groen,
Soo groeyd' ick mee²⁾ gelijck u Elsen doen!

Het eerste woord uit deze ode bergt meer dan ene moeilijkheid: hoe is de uitspraak? wat is de betekenis? waartoe de cryptiek?

Het gangbare antwoord op de eerste vraag ligt vertolkt in de aanduiding bij J.C. Arens³⁾: ‘de...schuilnaam met de smijdig vallende vierklank’. Juister dunkt mij een ontleding in drie lettergrepen: Per-jos-ta; zo glijdt de klankstroom trager voort dan met een huppelend Pe-ri-ós-; oplossing van lange thesis in twee korte morae treffen we noch elders in dit gedicht van Hooft noch bij de volgers, die zich van den toon Periosta bedienen:

O snelle beeck, ô Kristalijne vliet⁴⁾;
Ha! vyandin, die lust in 't moorden schept⁵⁾;
Grucella, die gekroonde teepels tooght⁶⁾;

1) F.A. Stoett, Gedichten van P.C. Hooft. Volledige uitgave. Tweede geheel herziene, opnieuw bewerkte en vermeerderde druk van de uitgave van P. Leendertz Wz. Eerste deel. Amsterdam 1899 (voortaan geciteerd als L.-St. I), p. 44.

2) Het Rijmkladboek I heeft in den tekst mee, in de linkermarge oock, beide onderstreept. Bij Hooft blijft later mee, evenals in het emblema Twee Narcissebloemen op een stam de tekstversie Vrouwe bood in v. 1 niet wijkt voor de marginale variant leven gaf of schanck; vgl. W.A.P. Smit, Hooft en Dia, Amsterdam 1968, p. 138 en 143-144.

3) J.C. Arens, Periosta (de Vecht?) en t' Ia (het IJ), NTg 60 (1967), p. 259-260.

4) Anonymus in 't Amsteldams Minne-beeckje. t' Amsterdam 1658¹⁰, p. 207.

5) J.H. Krul, Minnelycke Sangh-rympies, t' Amstelredam 1634, p. 34.

6) J.H. Krul, p. 100.

[p. 333]

 

Cathryn die met Diaen ten reye gaet⁷⁾;

 

Her, her! legh af, besmeerden Nazareen!⁸⁾;

 

Ter middernacht, by soete somertijt⁹⁾;

 

Let ynne juwn (de Sinn' oone' oore' ig Duyn¹⁰⁾.

De lezer zal wellicht met mij begeren, deze mijn opvatting te toetsen aan het verloop der melodie, op onzen tekst gecomponeerd, maar noch Bredero¹¹⁾ noch Luyken noch wie dan ook¹²⁾ hebben het nodig gevonden de muziek ons uit te schrijven; ook bij F. van Duyse¹³⁾ en bij H. Geraedts en G. Kazemier¹⁴⁾ heb ik haar tevergeefs gezocht.

Verklarende uitleggingen ken ik maar twee. Van P. Leendertz Wz.¹⁵⁾ stamt het ‘vermoeden misschien de Amstel’, dat steunt op het verslag van een latere spelevaart¹⁶⁾ en op een vraag: lag aan den Amstel de buitenplaats van Electra's vader¹⁷⁾? Hem volgen F.A.

7) I.V. Vondel, Wyckzangk (uit 1625), WB II 497.

8) I.S.V.W. (= Jan Baptist Stalpart van der Wiele), Gulde-Iaers Feestdagen of den Schat der geestelycke Lof-sangen, tot Antwerpen 1635, II p. 784.

9) Joan Luykens Duytse Lier, dragende veel van de Nieuwste, deftige, en dartelende toonen, t' Amsterdam 1671, herdruk Arnhem 1921, p. 35, Vierde Verdeeling.

10) Gysbert Japix, Friesche Rymerlye, te Leuward 1681², p. 19.

11) , Apollo of Ghesangh der Musen, t' Amsterdam 1615, p. 9.

12) Zie de bronnen, opgesomd L.-St. I p. 341 en 410.

13) F. van Duyse, Het oude Nederlandsche lied (3 delen), 's Gravenhage-Antwerpen 1903-1907, Reprint Hilversum 1965.

14) H. Geraedts en G. Kazemier, P.C. Hooft, Liederen. Volledige tekst met de oude wijzen, in hedendaagse toonzetting overgebracht, bewerkt en toegelicht. Utrecht-Brussel 1947.

15) P. Leendertz Wz., Gedichten van P. Cz. Hooft. Eerste volledige uitgave gedeeltelijk naar des dichters eigen handschrift, met aanteekeningen. Eerste Deel, Amsterdam 1871, p. 50.

16) V. 5 uit het sonnet Met smalle kiele van donderdag 1 september 1605 (L.-St. I p. 46; P. Tuynman, P.C. Hooft, Sonnetten..., Amsterdam 1971, p. 15): Den Aemstel kemt sijn vloên; vgl. v. 1 mijn Vrouw; v. 14 v Electraes oogen.

17) J. ten Brink, Brechtje Spieghels. Eene novelle..., Amsterdam z.j., weet in 1898 met meerder zekerheid (p. 180), dat Laurens Jansz. Spieghel in 1597 een zomerwoning, Meerhuyzen II, heeft betrokken aan den Amsteldijk bij het Spieghelspad (vgl. nog p. 165, aanm. 1: ‘Tegenwoordig Hoedemakerspad’); Laurens was van Anna niet de vader (dat was Jan Laurensz. Spieghel, † 1590), maar de broeder.

[p. 334]

Stoett¹⁸⁾ en C.A. Zaalberg¹⁹⁾, met gelijke behoedzaamheid, met groter stelligheid C.C. van Slooten²⁰⁾ en W.A. Ornée²¹⁾, maar allen zonder ons te verhelderen, waarom toch voor een vers, waarin niets tot schuilevinkje spelen dringt, Hooft niet in eenvoud schreef:

Aemstelle, die met traege stroomen glijt.

J.C. Arens²²⁾ zoekt in ‘de grieks of italiaans klinkende schuilnaam’ een kleinen letterkeer: ‘per Ostia, dat is door Muiden’. Ook Arens bespreekt niet, met welk oogmerk Hooft hier voor den Vecht zo omslachtig een verdraaid Latijn zou bezigen, iets in den geest van

Doremuiden die met traege stroomen glijt.

Houdbaar in zijn gevoelen acht ik slechts, dat we hier met een anagram van doen hebben en dat de schuilnaam een grieksen klank heeft.

Hooft geeft hiermede uiteraard een aanwijzing: waarop wij ons moeten gaan spitsen, is het zoeken naar een sleutelwoord, dat grieks is. Wij stellen ons nu praealabel de vraag: onder welke omstandigheid bedrijft Hooft verstelling van letteren? Hij bedrijft die dan, wanneer hij de identiteit van een bezongen vrouwe althans aanvankelijk enigermate wil verhullen. Lang niet altijd, maar wel meermalen behoudt hij daarbij de vocalen in de oorspronkelijke orde en werpt alleen de consonanten dooreen. Zo wordt IDA (Quekel) tot DIA²³⁾, (Joffr: Susanne van) BAERLE tot ARBELE²⁴⁾, (Marie van der) STRAETE tot ASTTRÉE²⁵⁾. Leerrijk is in dit verband de onvrede bij de verstelling van CHRISTINA VAN ERP²⁶⁾ op 2 januari 1610.

18) L.-St. I p. 44 en 341: ‘Wellicht de Amstel’.

19) C.A. Zaalberg, Uit Hoofts Lyriek, Zwolle 1963 (Klassieken uit de Ned. Letterk. 23), p. 36 = 1967², p. 36: ‘de Amstel kan bedoeld zijn’.

20) C.C. van Slooten, Erotische Gedichten van P. Cz. Hooft, Zutphen z.j. [1902], p. 46, aanm. 3: ‘Een door Hooft verzonnen riviernaam, waarmee hij ongetwijfeld den Amstel bedoelt’.

21) W.A. Ornée, Erotische Gedichten van P. Cz. Hooft. Ingeleid en toegelicht door C.C. van Slooten, 3de, herziene druk. Zutphen 1956 (Klassiek Letterk. Pantheon 135-136), p. 52, aanm., 3: ‘ongetwijfeld de Amstel’.

22) J.C. Arens, p. 259.

23) L.-St. I p. 30 en elders.

24) L.-St. I p. 237 en elders.

25) L.-St. I p. 246.

26) L.-St. I p. 92; P. Tuynman, p. 23 (men zie ook p. 82).

[p. 335]

Hooft komt ten slotte uit op HARTENVANC PRIIS; alle 15 letters zijn verwerkt. Toch voegt hij nog toe:

RIIC VAN HARTEN. S P schieten over.
RIIP VAN HARTEN. S C schieten over.
PRIIS VAN HARTEN. C schiet over.

Waarom laat Hooft nu deze drie misluksels, waarbij letters overschieten, toch staan en beperkt hij zich niet tot zijn vondst: vw PRIIS is HARTENVANC (v. 9)? Omdat, zo komt mij voor, hij in één opzicht over zijn uiteindelijke keuze minder voldaan was: anders dan in de drie was daarin losgelaten de klinkerorde i-i-a-a-e.

Het trisyllabische PERIOSTA is omgezet uit, drielettergrepig, EISOPTRA, d.i. ‘Spiegels’, ‘Ghy spieghelende beeckjes’, en het verhult twee gezusters. Wanneer Hooft de meisjes Brechje en later Anna, Brechjes spiegeling en Erve, heeft leren kennen, ziet hij, verwarrt met al sijn sin, in de natuur nog enkel spiegels en gaat spiegelende verzen schrijven:

EISOPTRA die met traege // stroomen // glijt
.....'.........,..'.................,
Die spiegel voor de laege // boomen // sijt.

Zoals, elk dicht gesteld aan den anderen cant van den tussenstromenden regel, zich glijt gereflecteerd ziet in sijt, stroomen in boomen, traege in laege, zo kaatsen onder ietwat anderen vorm εἴσοπτπα en spiegel.

Den volgenden dag, 14 augustus, kan de bereyde slaaf van Anna nog aan het alluderen op haar familienaam zich niet onttrekken (v. 13-16):

Maer om dat ghij mijn Vrouw te // stade // staat,
Als sij haer spieglend' in u loome vloedt
Sorchvuldelijck met jouw te // raede // gaet,
Hoe dat haer past een stroôn of rosenhoedt.

Voor ons is het verrassend, hier in v. 15 achteraf te zien, dat jouw zich op een meervoud betrekt niet anders dan ergens jou in Brederoods Spaanschen Brabander²⁷⁾. Verrast nog meer zou onze dichter

27) V. 302 Loopt schelmen, dat ghy jou beschijt.

[p. 336]

zijn, dat in een lied voor Anna Spiegel, waarvan de verzen 3 en 14 reeds speelden met haar naam, de zin van Periosta zó lang ons heeft kunnen ontgaan.

Amsterdam

D. Kuijper Fzn.