Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 90

[p. 106]

De Kampse fragmenten van de Dietsche Lucidarius

In een oude boekband, behorend tot de restanten van de bibliotheek der voormalige Cisterciënserabdij Kamp te Kamp-Lintfort, trof ik twee beschreven perkamenten schutbladen aan, waarvan ik de inhoud heb kunnen identificeren als twee brokstukken van de Dietsche Lucidarius¹⁾. Deze beide Kampse fragmenten²⁾ omvatten samen 318 verzen in een tot nu toe onbekende redactie van dit Middelnederlandse leerdicht, dat alleen in hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15642-51, ff. 1r-61v volledig is overgeleverd³⁾. Van deze codex maakte J.F. Willems een afschrift, thans hs. Londen, British Museum, Egerton 2324, waarin de Dietsche Lucidarius de ff. 5-91 beslaat⁴⁾. Een kort fragment van het leerdicht is verder in 16 versregels bewaard gebleven in hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 270, f. 54r⁵⁾. Ten slotte

1) Vgl. mijn bijdrage onder de titel Middelnederlandse Lucidariusboeken in Ts., 89 (1973), blz. 275-291.

2) Door W.E. Hegman, De studie van de Middelnederlandse letteren sedert 1959, in: SpL, 14 (1972), 48 enigszins misleidend aangekondigd met het onjuiste adjectief Kampense. - De fragmenten zijn thans in mijn bezit.

3) Dit handschrift is tot nu toe slechts terloops en onvoldoende beschreven. In Ts., 89 (1973), blz. 286-291, meen ik in deze leemte te hebben voorzien.

4) R. Priebsch, Deutsche Handschriften in England; II. Erlangen, 1901, 87, nr. 105. - F. van Veerdeghem, Nederlandsche handschriften in Engeland, in: Ts., 14 (1895), 3. - K. de Flou en E. Gaillard, Beschrijving van Middelnederlandsche en andere handschriften die in Engeland bewaard worden, in Med V A, 1896, 257-259.

5) Dit fragment is uitgegeven door S. Schreiber, De Dietsche Lucidarius, opnieuw uitgegeven naar handschrift 15642-51, Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Brussel, 1944, 197-198. Onuitgegeven doctoraatsverhandeling. Zie verder over dit handschrift: W. Moll, Johannes Brugman en het godsdienstig leven onzer vaderen in de vijftiende eeuw, grootendeels volgens handschriften geschetst, Amsterdam, 1854, 408-412. - J.A.N. Knuttel, Het geestelijk lied in de Nederlanden vóór de Kerkhervorming, Rotterdam, 1906, 67-68. - F. Lyna, Een teruggevonden handschrfit: Brussel II 270, in: Ts, 43 (1924), 289-323. - L. Willems, Over gedichten van Anthonis de Roovere, van Hamme, van Hamme, van Frans Oisstoc, van Anna Bijns enz., voorkomende in den Brusselschen Codex II 270, in Med V A, 1925, 829; 832-839. - R. Verdeyen, Een teruggevonden handschrift: Brussel, Hs. II 270, in: Rev. belge de phil. et d'hist., 6 (1927), 563-564. - A. van Elslander, Het refrein; een typische redelijkersvorm, Gent, 1943, 59-71. - S. Axters, Mystiek brevier; III. De Nederlandsche mystieke poëzie, Antwerpen, 1946, 293, noot 50. - A. Auda, La transcription en notation moderne du ‘Liber missarum’ de Pierre de la Rue, in: Scriptorium, 1 (1946-47), 119-128. - A. Tirabassi, Sur quelques séméiographiques des manuscrits musicaux de la Bibliothèque Royale de Belgique, in: Scriptorium, 1 (1946-47), 156-158. - J.J. Mak, Middeleeuwse kerstliederen, Utrecht; Brussel, 1948, XXVII. - A. van Elslander; L. Roose, Het handschrift der zogenaamde ‘Refereynen van C. Crul’, in: Gulden Passer, 27 (1949), 36-69. - A. van Elslander, Het refrein in de Nederlanden tot 1600, Ledeberg-Gent, 1953. Vgl. L. Stijns, in: Scriptorium, 8 (1954), 332-334. - J.J. Mak, De gedichten van Anthonis de Roovere naar alle tot dusver bekende handschriften en oude drukken uitgegeven, Zwolle, 1955, 21-22. - J. Deschamps, De catalogus van de Middelnederlandse handschriften van de Koninklijke Bibliotheek van België, in: Handelingen XIVe Vlaams Filologencongres, 1961, 457-463. Ook in: Gulden Passer, 39 (1961), 258-273. - L. Roose, Anna Bijns; een rederijkster uit de hervormingstijd, in: Med VA, 6de reeks, nr. 93 (1963), 130-131. - B. Huys, De Grégoire le Grand à Stockhausen; douse siècles de notation musicale; catalogue, Bruxelles, Bibl. Royale, 1966, 30-31, nr. 24. - A.J.M. van Seggelen, Het liedboek van Liisbet Ghoeyuaers, Zwolle, 1966, 34-35. Het handschrift is door de Koninklijke Bibliotheek te Brussel verfilmd (Film 2329).

[p. 107]

bevat hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 116, ff. 8r-11r drie brokstukken, tezamen 131 versregels van de Dietsche Lucidarius omvattend⁶⁾.

De Dietsche Lucidarius werd voor het eerst door Ph. Blommaert uitgegeven⁷⁾. Zijn editie is in hoge mate onbetrouwbaar⁸⁾. Hij behoorde tot het geslacht der negentiende-eeuwse tekstuitgevers, die noch het Middelnederlands voldoende kenden, noch de handschriften konden

6) Dit handschrift is onlangs uitvoerig beschreven door W.L. Braekman, Middelnederlandse didactische gedichten en rijmspreuken, in: Med V A, (nieuwe reeks), 1969, 79-111. Vgl. J. Deschamps, Kroniek der handschriftenkunde in de Nederlanden (1969-1970), in: Archief- en Bibliotheekwezen in België, 42 (1971), 745, nr. 471.

7) Ph. Blommaert, Oudvlaemsche gedichten der XIIe, XIIIe en XIVe eeuwen, Gent, 1851, III, 1-74.

8) Vgl. J. Verdam, De Dietsce Lucidarius, in: Ts. 1 (1881), 232. - J. Deschamps, Ph.M. Blommaert, in: Nationaal Biografisch Woordenboek, 2 (1966), 63-68, alwaar verdere bibliografie.

[p. 108]

lezen⁹⁾. Reeds M. de Vries wees een aantal kennelijke fouten aan¹⁰⁾. J. Verdam publiceerde een groot aantal emendaties op de uitgaven van Ph. Blommaert, ‘de uitgever van den Grimbergschen Oorlog, van het Leven van Sinte Amand en der Oud-Vlaemsche Gedichten, waaruit men eene bloemlezing van dwaasheden zou kunnen opzamelen...’¹¹⁾. L. Willems gaf nog enkele tekstverbeteringen in het licht, maar zijn in het vooruitzicht gestelde ‘tekstkritiek op den Lucidarius’ is nooit verschenen¹²⁾. Een tweede en betrouwbare diplomatische uitgave werd bezorgd door S. Schreiber¹³⁾. Deze is echter nooit in druk verschenen. S. Schreiber stelde later nog twee tekstverbeteringen voor, die niet in zijn editie behandeld zijn¹⁴⁾.

Bij vergelijking van de uitgave van Ph. Blommaert met die van S. Schreiber blijkt dat de Dietsche Lucidarius niet 6333 versregels omvat, zoals men in alle handboeken leest, maar 6343. De versregelnummering van Ph. Blommaert klopt voor het eerste niet vanaf v. 570, welk getal in feite vóór v. 571 werd gezet. Vervolgens werd het nummer 1510 tweemaal gedrukt. Daarna viel tussen v. 1553 en 1554 in de uitgave van Ph. Blommaert een versregel weg, die in het handschrift en naar de editie van S. Schreiber luidt: Also onse vorders daden¹⁵⁾. Nummer 2090 is een regel te ver gezet; nummer 4430 een regel te vroeg; nummer 6250 twee regels te vroeg. De puntjesregel na v. 6265 is ten onrechte meegeteld. Door al deze slordigheden klopt de telling vanaf v. 570 in feite nergens meer. Daar de Dietsche Lucidarius tot nu toe steeds

9) Vgl. W. de Vreese, Paradox over den grooten nood der Nederlandsche philologie, in: Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde te Leiden 1932-1933, 30-61; ook in: W. de Vreese, Over handschriften en handschriftenkunde; tien codiologische studiën, uitg. P.J.H. Vermeeren, Zwolle, 1962, 142-178.

10) M. de Vries, Proeve van Middelnederlandsche taalzuivering; voorbereidende opmerkingen voor de aanstaande uitgave van een Middelnederlandsch Woordenboek, Haarlem, 1856, 191.

11) J. Verdam, a.a., 232-257; 232 (citaat).

12) L. Willems, Nota's over den Sydrac, in: Med V A, 1926, 209-210.

13) S. Schreiber, a.w., 80-195.

14) S. Schreiber, Deux erreurs dans l'édition du Lucidaire moyen-néerlandais, in: Scriptorium, 1 (1946-47), 164-165.

15) Dit is versregel 1565 volgens de telling van S. Schreiber.

[p. 109]

naar de uitgave van Ph. Blommaert geciteerd is, wordt de invoering van de juiste telling, die van S. Schreiber, eigenlijk ernstig bemoeilijkt. Daarom geef ik in mijn uitgave van de Kampse fragmenten beide tellingen aan.

1. De Kampse fragmenten (hs. K)

De abdij Kamp was het eerste Cisterciënserklooster dat in 1123 op Duitse bodem werd gesticht¹⁶⁾. In 1802 werd de abdij gesupprimeerd, waarbij de rijke bibliotheek verspreid raakte¹⁷⁾). Een deel van de oude kloosterboekerij berust echter nog op deze historische plaats, waarvan de restanten sinds 1954 een klooster van geschoeide Karmelieten vormen¹⁸⁾. De boekband, waarin de brokstukken van de Dietsche Lucidarius als schutbladen gevonden zijn, is getiteld: PETRI LOMBARDI / EPISCOPI PARISIENSIS SENTENTIA- / RVM LIBRI III. Louanij, Ex officina Bartholomei Grauij, AN. 1551. Het titelblad bevat enkele inschriften, die voor de herkomst aanwijzingen geven. Een zeker frater Joannes Cocx schijnt het boek 5 september 1579 ten geschenke gegeven te hebben; een later ingeplakt etiket noemt de naam van de abdij¹⁹⁾.

16) Zie over dit belangrijke klooster vooral: M. Dicks, Die Abtei Kamp am Niederrhein; Geschichte des ersten Cistercienserklosters in Deutschland (1123-1802), Kempen, 1913. - H. Mosler, Die Cistercienserabtei Kamp in ihrem letzten Jahrhundert, in: Annalen des historischen Vereins für den Niederrhein, 170 (1968), 22-119.

17) Zie over de achtergronden en over de onopgeloste vragen vooral: W. Classen, Beiträge zur Geschichte der Klosterbibliotheken und -archive am linken Niederrhein zur Zeit der französischen Herrschaft (1794 ff.), insbesondere zur Entstehung der Kölner Gymnasialbibliothek und der Spaenschen Sammlung, in: Düsseldorfer Jahrbuch, 39 (1937), 277-286. - B. Vollmer, Die Entführung niederrheinischen Archiv-, Bibliotheks- und Kunstguts durch den französischen Kommissar Maugérard, in: Annalen d. hist. Vereins f.d. Niederrhein, 131 (1937), 120-132. - H. Mosler, a.a., 99-119.

18) C. Verhallen, Die Abtei Kamp; das erste deutsche Cistercienser-Kloster in Vergangenheit und Gegenwart, Kamp, (1967), 32-36; 42-43.

19) Het is niet zeker, dat deze boekband vanaf 5 september 1579 in de abdij Kamp is geweest. In de naamlijsten der kloosterbewoners komt omtrent die tijd geen Joannes Cocx voor. Het boek moet dus van elders afkomstig zijn en kán op 5 september 1579 of later in het bezit van Kamp geraakt. Met moeite leest men: Attende tibi est/Fr. Joannes Cocx me v(er)titur cum consensu sui sup((er)ioris. / Anno 1579 mense Septembris die 5ta. Het titelblad bevat verder enkele niet identificeerbare, ten dele beschadigde en onleesbare inschriften. Op een van die plaatsen is de rest te zien van een wit papiertje, waarop een zestiende-eeuwse hand schreef:.../...nunc librum /....ro Campensibus. Wanneer wij Campensibus met de abdij Kamp in verband mogen brengen, dan zou er in ieder geval uit volgen, dat het boek voorheen een andere bezitter heeft gehad. Dit stemt met de schenkingsformule overeen. Wel wordt het werk nergens vermeld in de boekenlijsten, die wij van de abdij Kamp kennen, maar deze zijn geen van alle volledig. Ook wijkt de band waarin het boek gebonden is af van de vele Renaissancebanden, die in het nog bestaande restant van de voormalige kloosterbibliotheek bewaard gebleven zijn en die alle de Kampse boekbinderij verraden. Ook dit feit past bij de inhoud van de schenkingsopdracht. Was Joannes Cocx de eerste bezitter? Heeft hij het boek eerst aan een ander gegeven en is het pas daarna in bezit van de abdij gekomen? Al met al tasten wij omtrent de herkomst van het boek in het duister. Slechts met voorzichtigheid valt te vermoeden, dat het werk nog in de zestiende eeuw bezit van Kamp werd.

[p. 110]

De beide perkamenten schutbladen van dit boek zijn 238/235 × 163/161 mm groot. De schrijfspiegel meet 220 × 140 mm. Er zijn geen signaturen, noch reclamen. Evenmin zijn er sporen van afschrijving of liniëring; wel zijn prickings aanwezig. De bladen hebben een moderne potloodfoliëring: ff. 1 en 2. De tekst is verdeeld over twee kolommen, 40 regels op ff. 1r, 2r en 2v, 39 regels op f. 1v, samen 318 regels. Tussen f. 1v en f. 2r ontbreken nog eens 318 versregels. Hieruit volgt, dat de beide schutbladen oorspronkelijk samen één vel vormden, en wel, vanuit het midden gerekend, het tweede vel van een katern uit een codex discissus. In de boekband was f. 1r op de binnenzijde van het voorplat geplakt, terwijl f. 2v op de binnenzijde van het achterplat geplakt was. Als de Dietsche Lucidarius in het oorspronkelijke handschrift volledig is geweest, dan moet de tekst ongeveer 40 ff. omvat hebben.

De versregels zijn door één hand in een littera textualis geschreven. In de afzonderlijke hoofdletterkolom zijn de kapitalen stuk voor stuk geminieerd. Er zijn acht rode lombarden, twee regels hoog, variërend van 11 tot 8 mm. Representanten ontbreken. Het rode paragraafteken heeft de vorm van een forse q; de representant voor het paragraafteken is een punt. Overigens ontbreekt iedere interpunctie. Naar het schrift te oordelen, zou de tekst in de eerste helft der veertiende eeuw geschreven kunnen zijn.

[p. 111]

Van latere datum is een glosse, in een kleine hybrida geschreven boven de tweede kolom op f. 2r: Nulla potest fieri iniuria deo maior + quam per peccatum.

De taal van de fragmenten wijst naar een Vlaamse, waarschijnlijk Westvlaamse legger. Voor de identifikatie van het oorspronkelijk dialekt zijn vooral de rijmen, waarin de originele vormen gemakkelijk gefixeerd zijn, van belang. Naar de Vlaamse literatuurtaal van de 13de en 14de eeuw verwijzen verschillende oorspronkelijk Franse woorden, waarvan sommige in rijmpositie, zoals:²⁰⁾ 5440 antkerst, (5395:)96 (niet vut:) deduut, 5976 dielouie, 5447:48 duuelien: nigromancien (5474), 5915:16 euenkerstine: pine, (5951:)52 (vre:) figure, 5412 glorie(n) (5953, 5970), (5845:)46 (bekent:) iugement, 5845 kerstijn (5880, 5883), 5869 (:70) kerstine (:scine), (5891:)92 (pine:) kerstine, 5345 clerc (passim), 5471:72 clergien: vermaledien, 5469 clerke, 5926 consciencien, 5919 cruce, 5434 crucen, 5457 manieren (5477), 5357 meester (passim), 5479 miraclen, 5828 ordinanchien, 5469 pape(n) (5932), 5829 partien, 5857 passien, 5843 penitencie (5933), 5410 pens(en) (5935), 5401 plage, 5825:26 plein: grein, (5441:)42 (hort:) port, 5974 pulueren, 5364 purgatorien (5386, 5392), (5903:)04 (crite:) quite (5846), 5478 religioene, 5354 scrifture(n) (5426, 5473, 5822, 5862), 5475 subtijlheit, (5875:)76 (tijt:) vermaledijt (5835), 5945 vermaledide. J.J. Salverda de Grave rekent al deze woorden, voorzover hij ze vermeldt, tot de eerste periode van ontlening (tot 1325), op cleergien, het bn. plein en de variant ordinanche na, die uit de tweede periode zouden stammen²¹⁾.

Vlaams zijn verder de volgende kenmerkende vormen en klanken. Het pers. vn. 3de pers. vr. ev. 5391 soe (5432, 5924, 5929), 5390 soere.

20) In de versnummering hanteer ik de telling van S. Schreiber, omdat deze de enig juiste is. Helaas is de Dietsche Lucidarius in de literatuur tot nu toe met de onjuiste nummering van Ph. Blommaert geciteerd. Vgl. bl. 108. Vóór de geciteerde woorden verwijzen de nummers tussen haakjes naar de rijmwoorden, die niet door J.J. Salverda de Grave vermeld zijn. Achter de geciteerde woorden verwijzen nummers tussen haakjes naar andere vindplaatsen in hs. K.

21) J.J. Salverda de Grave, De Franse woorden in het Nederlands, in: Med N A, Lett, n.r., 7 (1906), 199; 101; 262. De tweede ontleningsperiode begint omstreeks 1325. Vgl. J.J. Salverda de Grave, a.w., 35.

[p. 112]

Het pers. vn. 3de pers. 3de nv. mv. 5866 hem, 5899(:5900) hem (: bem), (5949:)50 (iherusalem:) hem. Westelijk is het suffix -liede in (5827:) 28 (sceeden:) hem lieden, 5945(:46) hem leden (:waerheden). Westelijk is ook het verl. dw. ghevaen i.p.v. ghevanghen, in (5355:)56 (gedaen:) ontfaen, 5381(:82) ontfaen (:onderdaen), 5485 (:86) ontfaen (: staen), (5497:)98 (onderdaen:) beuaen, (5501:02 (gaen:) ontfaen, (5941:)42 (gedaen:) gheuaen. Vlaams zijn de vormen sullen (17 ×) en sal (48 ×), waarnaast in de Kampse fragmenten geen varianten voorkomen; in rijmpositie 5421(:22) sal (:al), 5477 (:78) sal (:al), 5907(:08) sal (:dal). Vlaams is ook (5899:)5900 (hem:) ic seker bem. Het verl. dw. ghesijn in 5461 heeft ghesijn verloren is vooral Zuidelijk. Vlaams zijn verder de vormen 5367 hen si, 5373 nichtemeer, 5354 te seggene (5378), 5425 te sine. Westvlaams is ŏ i.p.v. ă in 5916 gedochten. Meer Oostvlaams is ĕ i.p.v. ĭ in 5963:64 es: gewes, es (14 ×), met (24 ×), 5394 sones, 5446 sente, 5880 mesdoet, 5884 mesdoes, 5888 best, 5893 berecht, 5847 vonnesse (5852, 5861, 5863, 5868), 5887 berouwenesse, 5889 kennesse, 5907 verdomenesse, (5939:)40 (lesse:) tfonnesse (5833, 5941). Westvlaamse ontronding treedt op in 5963 dinken, 5935:36 micke:sticke. Vlaams is palatalisering in up (10 ×), 5346 vulmaect, 5832 vulmaectelike, 5444 vulleest, 5488 vulbringen. Typerend Westvlaams is ei i.p.v. ê in 5437 eist (5457), 5459 eidele. Op Vlaamse oorsprong wijst ook het suffix -like in 5832 vulmaectelike, 5838 getrouwelike, 5839 huwelike, 5911 verbolgelike, 5919(: 20) bitterlike (: erderike), 5950 ewelike, 5960 elklike. Westvlaams, hoewel niet uitsluitend, is lange e i.p.v. ie in (5827:)28 (sceeden: onder hem l[i]eden, 5945(:46) met hem leden (: waerheden) en ie i.p.v. uu in (5821:)22 (lieden:) bedieden. Vlaams is ook de spelling ou i.p.v. oe voor labialen en velaren in 5965:66 genougen:vougen. Speciaal Vlaams is de uitspraak ō van oe, welke in de rijmen zichtbaar wordt, zoals 5831(:32) nomen (:comen), (5451:)52 (comen:) domen, 5907 verdomenesse. Vlaams zijn verder uw in 5839 huwelike; het ww. toghen, zoals in rijmpositie 5479(:80) togen (:ogen) en (5873:)74 (ogen:) togen; de vermijding van de e:en-rijmen, behalve 5931:32 sonden:monde; dentaalverscherping in 5434 enten en 5945 entie; ĕ i.p.v. ĭ in 5367:68 bekent:sent; handhaving van de slot-n

[p. 113]

(passim); voorkeur voor ee i.p.v. ei in 5871 heleger, 5918 helege; de spelling van ē als e en van ê als ee, zoals in 5393:94 heeren:wederkeeren, 5411:12 deren:ontkeeren, 5833:34 wesen:lesen (5837:38), uitgezonderd 5857 here (5897, 5902)²²⁾.

Een deel van deze kenmerken valt ook in andere dialecten te konstateren. Maar in hun samenhang wijzen de verschijnselen duidelijk naar de Vlaamse, waarschijnlijk Westvlaamse, oorsprong van de Dietsche Lucidarius. Een aantal afwijkingen en andere verschijnselen wijst in Brabantse richting, zoals het suffix -scap (11 ×), waarnaast slechts één maal het meer Vlaamse 5910 gramscepe; ĭ i.p.v. ĕ in 5368 ingel (5381, 5408), 5827 dingle, 5487:88 gehingen:vulbringen; de e in 5357 gerne (5438, 5439), 5871:72 kerken:gewerken; de ĭ in 5858 hilden²³⁾. Zij zijn te verklaren uit het dialect van de afschrijver, van wiens hand de Kampse fragmenten zijn; of uit de tijd, waarin dergelijke verschijnselen hun intrede deden. De tekst van de Kampse fragmenten is weinig corrupt en vertegenwoordigt een ouder en beter afschrift van de oertekst dan de tekst in hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15642-51²⁴⁾. S. Schreiber toont na een uitvoerig onderzoek van de taal van dit handschrift aan, ‘dat wij hier een jong afschrift van een veel ouderen tekst voor ons hebben’²⁵⁾. Ook hij meent te mogen besluiten, dat wij in ieder geval met een Vlaamse, wellicht Westvlaamse tekst te doen hebben, waarin, voor wat betreft het Brusselse handschrift, door veelvuldige afschrijving veel corrupties ontstonden en tal van Brabantse en Hollandse vormen binnenslopen²⁶⁾.

22) Voor bovenstaande dialectgeografische benadering heb ik mij voornamelijk gebaseerd op A. van Loey, Middelnederlandse spraakkunst; I. Vormleer, Groningen; Antwerpen, 1966 (5e druk); II. Klankleer, Groningen, 1968 (5e druk), die hiervoor van zeer betrekkelijke waarde is.

23) Vgl. noot 22.

24) Over het ontstaan van de Dietsche Lucidarius zie mijn bijdrage vermeld in noot 1.

25) S. Schreiber, a.w., 76.

26) T.a.p.

2. Diplomatische tekstuitgave

Terwille van een getrouwe weergave van hs. K werd voor de uitgave de diplomatische methode gebruikt. De schrijfwijze van i en j en van

[p. 114]

u, v en w is niet genormaliseerd, niet omdat deze tekens betekenisonderscheidende functie zouden hebben, maar omdat ze in het moderne alfabet onderscheiden letters zijn, voor de Middelnederlandse spelling toch niet zonder betekenis zijn en ook door S. Schreiber in diens diplomatische editie van de Brusselse tekst onderscheiden worden. Opgeloste verkortingen zijn gecursiveerd. Onleesbare woorden of versregels worden tussen < > aangevuld naar analogie van het Brusselse handschrift, waarbij echter de spelling zoveel mogelijk is gebaseerd op vindplaatsen in hs. K. De gebruikte versregelnummering is volgens de uitgave van S. Schreiber; de telling van Ph. Blommaert staat tussen ronde haken.

De voetnoten worden gemakshalve doorgaans aangegeven met de laatste twee cijfers van de versregelnummers. In dit notenapparaat vindt men de varianten bij hs. K uit de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15642-51 (hs. b) en II 116 (hs. b1), de afwijkende lezingen van J. Verdam, L. Willems en S. Schreiber, enkele paleografische notities bij hs. K en enig onmisbaar filologisch commentaar. De foutieve lezingen van Ph. Blommaert worden hier niet herhaald. Zij volgen in onderstaande lijst, voorzover zij voorkomen in de met hs. K parallel lopende tekst van zijn uitgave van hs. b. Hierbij is echter afgezien van zijn hoogst willekeurige interpunctie en van zijn normalisatie van u en v en van i en j.

Blommaert telling	Schreiber telling	Blommaert lezing	hs. b lezing
(5348)	5360	men	me
(5358)	5370	werelt	welt
(5361)	5373	Niet	Nie
(5364)	5376	hene	van hene
(5383)	5395	Wie daer comt en mach	Die daer comt mach
(5402)	5414	omwerde	onwerde
(5411)	5423	quamt	quaemt
(5414)	5426	bekant	becant
(5418)	5430	sel	sel sel
(5424)	5436	Wat den mensch	Wat men den mensch
(5430)	5442	Babiloine	babilonie
(5470)	5482	over waer	ouewaer
(5817)	5829	partien	pertien
(5841)	5853	die	di

[p. 115]

Blommaert telling	Schreiber telling	Blommaert lezing	hs. b lezing
(5854)	5866	Alsi	Als
(5858)	5870	omwerde	onwerde
(5865)	5877	groot	groet
(5866)	5878	Gine	Gene
(5892)	5904	werelt	welt
(5894)	5906	lammekijn	kammekijn
(5897)	5909	seggen	segge
(5900)	5912	wert	waert
(5908)	5920	verlossen	verlosen
(5910)	5922	sonne	sone
(5914)	5926	conciencie	concencie
(5915)	5927	sel	sal
(5922)	5934	egeen	geen
(5960)	5972	werelt	welt
(5964)	5976	die diluvie	de deliuie
(5968)	5980	waer	ware

De inhoud van hs. K correspondeert met de volgende plaatsen in de hss. b en b1 en in de uitgaven van Ph. Blommaert en S. Schreiber:

hs. K	hs. b	hs. b1	Blommaert	Schreiber
f. 1r	ff. 52r-53r	-	5333-5412	5345-5424
f. 1v	ff. 53r-53v	ff. 8r-9v	5413-5490	5425-5502
f. 2r	ff. 56v-57v	-	5809-5888	5821-5900
f. 2r	ff. 57v-58r	-	5889-5968	5901-5980

Nijmegen

R.Th.M. van Dijk