Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 89

(1973)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde– rechtenstatus

Middelnederlandse Lucidariusboeken

De vondst van de Kampse fragmenten van de Dietsche LucidariusGa naar voetnoot1) is een goede aanleiding om de Middelnederlandse Lucidariusboeken, waarover tot nu toe betrekkelijk weinig geschreven is, in een breder literair-historisch verband te beschouwen. Als zodanig betekent Lucidarius of Elucidarius eenvoudig ‘liber in quo multa elucidantur’Ga naar voetnoot2). Onder deze titel zijn echter verschillende geschriften te onderscheiden:

1.	Het Latijnse Elucidarium van Honorius Augustodunensis.
2.	De Duitse Lucidarius van een onbekende auteur.
3.	Het Elucidarium elucidarii van Nicolas Eymeric.
4.	De kleine Lucidarius of Lucidariusgedichten van Seifried Helbling.
5.	De Elucidarius carminum of Elucidarius poeticus van Hermannus Torrentinus.
6.	Het Lucidarium Sororum van de Birgittinessen.
7.	Een Lucidarius super omnes libros bibliae, en dergelijke.

De onder 4-7 vermelde geschriften hebben met elkaar en met de eerste drie weinig meer gemeen dan de titel. De Elucidarius carminum of Elucidarius poeticusGa naar voetnoot3), het Lucidarium SororumGa naar voetnoot4) en de Lucidarius

super omnes libros bibliaeGa naar voetnoot5) zijn boeken, waarin ‘multa elucidantur’. De gedichten I-X van Seifried Helbling (13de eeuw) bevatten vijftien satirische poëmen, die samen de kleine Lucidarius of de Lucidariusgedichten worden genoemd, omdat de dichter de vorm van het Latijnse Elucidarium of van de Duitse Lucidarius, namelijk de dialoog tussen meester en leerling, aanwenddeGa naar voetnoot6). Het Elucidarium elucidarii van de Catalaanse dominicaan en inquisiteur Nicolas Eymeric (ca. 1320-1399) werd in 1393 geschreven en zet in 31 artikelen een aantal dubbelzinnige en ketterse stellingen van het Elucidarium rechtGa naar voetnoot7). Voor de beschouwing van de Middelnederlandse Lucidariusboeken zijn alleen het Latijnse Elucidarium en de Duitse Lucidarius van belang.

1. Het Latijnse Elucidarium

Ook het Latijnse Elucidarium is een verlichtingsboek, dat de auteur zo genoemd heeft, ‘quia in eo obscuritas diversarum rerum elucidatur’Ga naar voetnoot8). Het behoort tot het genre der middeleeuwse summa's en is te beschouwen als een catechetisch compendium van de voornaamste christelijke geloofspunten. Van de meeste summa's, die als genre hun hoogtepunt vonden in het werk van Thomas van Aquino en Vincentius van Beauvais, onderscheidt het zich door zijn beknoptheid en door het gebruik van de catechetische dialoogGa naar voetnoot9). Het gesprek tussen de magister en de discipulus is vastgelegd in drie boeken, die door de auteur zelf

onderscheiden worden: ‘...Elucidarium in tribus libellis; primum de Christo, secundum de ecclesia, tertium de futura vita distinxit’Ga naar voetnoot10).

Het Elucidarium gaat onder verschillende titels schuil, zoals de varianten Elucidarius, Lucidarium en Lucidarius, maar ook onder titels als Liber florum de rebus divinis qui vocatur elucidarius, Dialogus de creatione mundi et ejus redemptione en Dialogus de summa totius christianae theologiae. Het auteurschap werd lange tijd toegeschreven aan Anselmus van Kantelberg, op wiens naam G. Gerberon het Elucidarium uitgafGa naar voetnoot11). J.-A. Giles bezorgde een editie op naam van LanfrancusGa naar voetnoot12). Ook aan Abaelardus en Gregorius werd het werk toegeschreven, totdat J.-P. Migne een uitgave bezorgde op naam van Honorius AugustodunensisGa naar voetnoot13). Ook de laatste uitgever, Y. Lefèvre, die het geschrift voor het eerst kritisch editeerde, beschouwt deze Honorius als de auteur van het ElucidariumGa naar voetnoot14). Diens auteurschap wordt thans, zij het na een langdurige discussie, vrijwel algemeen aanvaardGa naar voetnoot15). Omtrent zijn identiteit bestaan echter nog vragen, waarin wij ons niet zullen mengenGa naar voetnoot16). Voor ons is slechts van belang, dat

Honorius omstreeks 1080 geboren is, enige tijd bij Anselmus van Kantelberg gestudeerd heeft, vóór 1099 Engeland verlaten heeft, zich waarschijnlijk heeft aangesloten bij een communiteit van Ierse monniken bij Regensburg (de heuvel Augustodunum?), vóór 1108 op verzoek van medeleerlingen het Elucidarium heeft geschreven en rond 1150 gestorven is.

Het Elucidarium is weinig oorspronkelijk en steunt vooral op de heilige Schrift, apocriefe geschriften, werken van Augustinus, Gregorius de Grote, Anselmus en diens persoonlijk schrijver Eadmerus. Oorspronkelijk is het werk in de bondige wijze, waarop Honorius het theologisch weten van zijn tijd wist samen te vatten. Daardoor kon dit werk een dogmatisch handboek worden, dat grote invloed gehad moet hebben. Van die invloed getuigen de vele handschriften, van de twaalfde tot de vijftiende eeuw, waarin het Elucidarium en vertalingen of bewerkingen ervan bewaard gebleven zijn. Een volledig inzicht in de overlevering van dit geschrift binnen de Europese literatuur ontbreekt ons nog, omdat nog te weinig de handschriften zelf bestudeerd zijnGa naar voetnoot17). Bovendien hebben de onderzoekingen ‘sich bisher hauptsächlich auf die lebhafte Diskussion über die Autorfrage erstreckt’Ga naar voetnoot18). Toch zullen wel nooit alle feiten en data ten aanzien van dit geschrift aan het licht gebracht kunnen worden, omdat veel handschriften in de loop der eeuwen door brand en vernietiging of onder het boekbindersmes verdwenen zijn. Ook de middeleeuwse bibliotheekcatalogen hebben in dit opzicht een betrekkelijke waarde, omdat ze vóór alles opgave verstrekken van volumina, niet van opera en dus meestal slechts het eerste werk in de betreffende codices vermeldenGa naar voetnoot19).

Dat het Elucidarium een brede verspreiding gehad moet hebben,

behoeft intussen niet te worden betwijfeld. Nicolas Eymeric erkende reeds, dat het Elucidarium ‘est liber multum antiquatus, liber multum publicatus, liber in librariis communibus positus, liber cunctis expositus...’Ga naar voetnoot20). Na K. SchorbachGa naar voetnoot21) heeft vooral Y. Lefèvre de kennis omtrent de verspreiding van dit boek vermeerderdGa naar voetnoot22). Hij bestudeerde een zestigtal Franse handschriften, die merendeels gewone gebruiksboeken blijken te zijn, met een gevarieerde, meestal didactisch bedoelde inhoud, waarin het Elucidarium doorgaans het dogmatisch element vormt. De tekst is in vele handschriften van nota's voorzien, die doen vermoeden dat het Elucidarium voor de gebruikers had ‘la valeur d'un aide-mémoire, d'un texte d'enseignement et de référence’Ga naar voetnoot23). Voor het overige bevatten de handschriften in het algemeen tamelijk elementaire werken, tezamen ongeveer de basiskennis van de geestelijken en de ontwikkelde leken in de latere middeleeuwen omvattend.

In zijn Latijnse redactie bleef het Elucidarium vrijwel tot clericale kringen beperkt. Een meer directe invloed op het christelijk volksleven van de middeleeuwen heeft het werk vooral in zijn vele vertalingen en bewerkingen gehad. Zo kennen wij de Franse Lucidaire, de Provençaalse Lucidari, de Italiaanse Lucidario, de Welse Hystoria Lucidar, de Engelse Lucidary, de IJslandse Elucidarius, de Zweedse Lucidarius, de Duitse Elucidarius en de Nederlandse LucidariusGa naar voetnoot24). Indirecte invloed had het Elucidarium bovendien door gedeeltelijke ontleningen in volksboeken, zoals de Sermo de Sapientia, de berijmde Lucidaire van de cisterciënser Gillebert de Cambres, het Anglo-normandische leerdicht Lumiere as lais van Pierre de Peckham en de SidracGa naar voetnoot25). Zijn voornaamste toepassing vond het Elucidarium in de

Duitse Lucidarius - niet te verwarren met de Duitse Elucidarius -, die met Honorius' geschrift de titel, de dialoogvorm, een groot deel van de inhoud en het gehele derde boek gemeen heeft.

2. De Duitse Lucidarius

Dit werk is door een onbekende auteur tussen 1190 en 1195 geschreven, waarschijnlijk aan het hof van Hendrik de Leeuw van Brunswijk, die zich voor de volksontwikkeling in de twaalfde eeuw bizonder verdienstelijk heeft gemaaktGa naar voetnoot26). Terwijl het Latijnse Elucidarium een zuiver theologische summa bleef, vonden in de Duitse Lucidarius ook profane wetenschappen ingang, zodat dit boek het best te beschouwen is als een ‘Kompendium theologischen und allgemeinen Wissens’Ga naar voetnoot27). ‘Die Verbindung von theologischer Summa und Realiensumma, auf die die Linien der Entwicklung hinstrebten, ist durch den Lucidarius zum erstenmal geleistet’Ga naar voetnoot28), zodat dit geschrift, van meet af voor leken bestemd, het eerste Duitse prozawerk met grote invloed kon worden. Het eerste boek behandelt schepping en zondeval, hemel en hel, Azië, Europa en Afrika, astrologische en kosmische verschijnselen en het ontstaan van het menselijk leven. Het tweede boek beantwoordt een aantal praktische vragen van algemeen religieuze en christelijke aard. Het derde boek ten slotte handelt over de eindtijd, zoals het overeenkomstige boek van het Elucidarium.

Behalve het Elucidarium van Honorius Augustodunensis dienden de Duitse Lucidarius tot bron: de Imago mundi van dezelfde Honorius, de Philosophia mundi van Guillaume de Conches en De divinis officiis van Rupert von DeutzGa naar voetnoot29). Het is waarschijnlijk, dat verder onderzoek

nog andere bronnen aan het licht zal brengenGa naar voetnoot30). Voor onze kennis van de Lucidarius zijn wij vooral aangewezen op de studies van K. SchorbachGa naar voetnoot31), F. HeidlaufGa naar voetnoot32) en G. GlognerGa naar voetnoot33). F. Heidlauf bezorgde een uitgave van het beste handschrift waarin het boek is overgeleverdGa naar voetnoot34).

Evenals het Elucidarium genoot ook de Lucidarius in de middeleeuwen grote populariteit. Maar in tegenstelling tot Honorius' werk bleef de belangstelling tot het Duitse boek ook na de middeleeuwen bestaan, wellicht vooral omdat het een meer universeel compendium was dan het zuiver theologisch Elucidarium. Ondanks het bibliografisch pionierswerk van K. Schorbach is ‘die Überlieferungsgeschichte des Lucidarius ( ) noch nicht eindeutig überschaubar’Ga naar voetnoot35). Er zijn tot nu toe 54 handschriften en 85 drukken bekendGa naar voetnoot36). Sinds 1655 verscheen de Lucidarius onder de titel Kleine CosmographiaGa naar voetnoot37). In tegenstelling tot het Elucidarium bleef echter het aantal vertalingen en bewerkingen beperkt. Wij kennen slechts een Deense Lucidarius, een Boheemse Lucidarz en een Nederlandse LucidariusGa naar voetnoot38).

3. Middelnederlandse Lucidariusboeken

Zowel van het Latijnse Elucidarium als van de Duitse Lucidarius

bestaan Middelnederlandse vertalingen of bewerkingen. Er zijn geen drukken van bekend, alleen enkele handschriften en tekstuitgaven, waarvan hier een overzicht volgt:

1. Lucidariusboeken die afhankelijk zijn van het Latijnse Elucidarium:

1.	Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15642-51, ff. 1r-61v. Het enige handschrift, waarin de Dietsche Lucidarius in berijmde vorm volledig bewaard is gebleven. Uitgegeven door Ph. Blommaert en S. SchreiberGa naar voetnoot39).
2.	Hs. Londen, British Museum, Egerton 2324, ff. 5-91. Volledig afschrift van het eerstgenoemde handschrift door J.F. WillemsGa naar voetnoot40).
3.	Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 270, f. 54r. Fragment van 16 versregels uit een nog onbekende redactie van de berijmde Lucidarius. Uitgegeven door S. SchreiberGa naar voetnoot41).
4.	Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 116, ff. 8r-11r. Drie fragmenten van in totaal 131 versregels uit een nog onbekende redactie van de berijmde Lucidarius. Niet uitgegevenGa naar voetnoot42).
5.	Hs. Nijmegen, R.Th.M. van Dijk, zonder signatuur. Twee fragmenten met samen 318 versregels uit een nog onbekende redactie van de berijmde Lucidarius. Uitgegeven door R.Th.M. van DijkGa naar voetnoot43).
6.	Hs. Straatsburg, Bibliothèque Nationale et Universitaire, 2101 (olim All. 177), ff. 1r-64v. Het enig bekende handschrift waarin een volledige Elucidarius in proza bewaard gebleven is. Niet uitgegevenGa naar voetnoot44).

2. Lucidariusboeken die afhankelijk zijn van de Duitse Lucidarius:

1.	Hs. Londen, British Museum, Add. 10286, ff. 115r-133r. Het enig bekende handschrift, waarin de Lucidarius in proza volledig bewaard gebleven is. Enkele fragmenten zijn uitgegeven door Ph. Blommaert en K. SchorbachGa naar voetnoot45).
2.	Hs. Leiden, Universiteitsbibliotheek, Ltk. 1684. Fotoreproductie van het eerstgenoemde handschriftGa naar voetnoot46).
3.	Hs. Groningen, Universiteitsbibliotheek, 405, ff. 201r-201v. Kort fragment van de Lucidarius in proza. Uitgegeven door L.Ph.C. van den Bergh naar een afschrift van J. LelongGa naar voetnoot47).

Wellicht misleid door de overeenkomsten, hebben literatuurhistorici en filologen, ook ten onzent, de beide Lucidariusboeken niet altijd scherp onderscheiden. F.J. Mone vermeldt alleen de Dietsche Lucidarius, ofschoon de inhoud van het Londense handschrift hem bekend wasGa naar voetnoot48). Ph. Blommaert maakt geen onderscheid, waar hij in de inleiding op zijn tekstuitgave van de Dietsche Lucidarius het Londense handschrift met de proza-Lucidarius en de gedeeltelijke uitgave van L.Ph.C. van den Bergh vermeldtGa naar voetnoot49). L.D. Petit plaatst alle hem bekende bibliografische gegevens betreffende de Lucidarius onder één hoofd en kende het onderscheid klaarblijkelijk evenminGa naar voetnoot50). W.J.A. Jonckbloet beschrijft alleen de Dietsche LucidariusGa naar voetnoot51). J. te Winkel was de eerste die, in de eerste druk van zijn Ontwikkelingsgang, melding maakte van ‘twee Lucidariën of “verlichters”, één in verzen naar het Latijn (van Honorius Augustodunensis) en één in proza, naar eene Duitsche navolging daarvan’Ga naar voetnoot52). J. te Winkel had dan ook aan het baanbrekend bibliografisch werk van K. Schorbach een recensie gewijdGa naar voetnoot53). In de tweede druk van zijn Ontwikkelingsgang heeft J. te Winkel het onderscheid tussen beide Lucidariusboeken nog duidelijker geformuleerdGa naar voetnoot54). Sindsdien zijn beide teksten voldoende onderscheidenGa naar voetnoot55).

Voor het ontstaan van de met het Latijnse Elucidarium verwante

berijmde Dietsche Lucidarius leveren enkele opvallende gelijkenissen met passages in Jacob van Maerlants Rijmbijbel en Spiegel Historiael een aanvaardbare terminus post quem. Deze werken werden namelijk in respectievelijk 1271 en 1286 voltooid, zodat ons leerdicht in ieder geval niet vóór 1286 geschreven kan zijnGa naar voetnoot56). J. van Mierlo meent, dat de Dietsche Lucidarius niet vóór 1330 ontstaan kan zijn, omdat de dichter ruimschoots gebruik heeft gemaakt van de SidracGa naar voetnoot57). Hij steunt hierbij op L. Willems, die constateerde ‘dat de bewerker van onze Lucidaris insgelijks van den Sidrac gebruik heeft gemaakt’Ga naar voetnoot58). J.F.J. van Tol neemt aan, dat de Sidrac in 1318 te Antwerpen verdietst isGa naar voetnoot59). Hij ontkent echter, ‘dat de auteur van de Dietsche Lucidarius ook van de Sidrac gebruik heeft gemaakt’Ga naar voetnoot60). Ook S. Schreiber acht de veronderstelling van L. Willems onhoudbaarGa naar voetnoot61). Ook de Sidrac putte namelijk uit het Elucidarium en toont er meestal grotere verwantschap mee dan de Dietsche Lucidarius, zodat het argument van de afhankelijkheid vrijwel onbewezen isGa naar voetnoot62).

Als terminus ante quem voor het ontstaan van de Dietsche Lucidarius wordt veelal het jaar 1353 genoemd. Dit berust op een mededeling van N. de Pauw, die een Lucidaris aantrof onder de vijf Vlaamse boeken, welke Lodewijcxkin, zoon van het Gentse schoenmakersechtpaar Jan de Beere en Mergriete van Wachtbeke, op 3 maart 1353 uit de nalatenschap van zijn moeder ontvingGa naar voetnoot63). L. Willems meende, dat hiermee de Middelnederlandse proza-Lucidarius niet bedoeld kon zijnGa naar voetnoot64). Hs. Groningen, Universiteitsbibliotheek, 405, dat een fragment van dit

prozawerk bevat, is echter in 1339 te 's-Hertogenbosch geschrevenGa naar voetnoot65). De Duitse Lucidarius was dus reeds vóór 1339 verdietst. Ook volgens K. Schorbach was deze tekst ‘schon in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts verbreitet’Ga naar voetnoot66). De Lucidaris van Lodewijcxkin de Beere kan dus een vertaling geweest zijn ofwel van het Latijnse Elucidarium, ofwel van de Duitse Lucidarius.

Is het jaar 1339 in ieder geval voor de proza-Lucidarius een aanvaardbare terminus ante quem, over een terminus post quem ten aanzien van het ontstaan ervan tasten wij voorlopig nog in het duister.

Bijlage

Het Brusselse handschrift met de Dietsche Lucidarius (hs. b)Ga naar voetnoot67).

Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15642-51 is tot nu toe slechts terloops en onvoldoende beschrevenGa naar voetnoot68). De hierna volgende beschrijving moge in deze leemte voorzien.

De codex heeft zes katernen van perkament en papier. Het eerste bestaat uit tien vellen, waarvan het buitenste perkament en de rest papier is. Het tweede heeft eveneens tien vellen, waarvan het buitenste en het binnenste perkament en de overige vellen papier zijn. Dan volgen drie sexternionen, waarvan het buitenste vel perkament en de rest papier is, terwijl telkens in het midden van deze katernen een quaternio is ingenaaid, waarvan het binnenste vel perkament en de rest papier is. Het zesde katern is samengesteld zoals het tweede. Tezamen zijn het 1 ongenummerd + 119 genummerde bladen, in formule: 2 X (39), 3 [VI + IV] (99), X (119). Watermerken: een keer een jachthoorn (f. 8), gelijkend op Briquet 7715 (1375-1379), overigens een anker, gelijkend op Briquet 353 (1428-1445). Signaturen op ieder blad; in het eerste katern a, b, c enz.; in de volgende katernen ai, aij, aiij enz. Reclamen alleen op de versozijde van het laatste blad van iedere katern. Blad 289 × 104 mm; de perkamenten bladen zijn doorgaans iets korter. Bladspiegel 227 × 63 mm. Afschrijvingen en liniëringen in potlood; alleen op het perkament hier en daar nog zichtbaar. Op ieder blad is het bovenste en onderste paar horizontale lijnen doorlopend, terwijl de spiegel links door drie en rechts door twee verticale lijnen, eveneens doorlopend, begrensd wordt. Prickings voor afschrijving en liniëring zijn overal zichtbaar. 1 kolom, 52 regels. Moderne potloodfoliëring.

Band 297 × 115 mm. Blokdikte 33 mm. Papieren band uit 19de eeuw, met schutbladen uit dezelfde tijd. Perkamenten rug, zonder ribben. De rug is aan de bovenzijde voorzien van een etiket met de signatuur: 15642/15651; aan de onderzijde een zwart stempel met de signatuur: 15642-51.

Het schrift is een littera cursiva, in bruine tot donkerbruine inkt, door één hand, die vanaf f. 101 onregelmatiger wordt. Rode opschriften en verwijzingstekens. De reclamen en sommige tekstregels zijn rood onderstreept. Rode en zwarte doorhalingen. Geminieerd paragraafteken. Afzonderlijk geminieerde, in aparte kolom geplaatste kapitalen. Rode, één regel hoge lombarden. Rode, vrijwel onversierde initialen op f. 1r (H, 6 rr. hoog), f. 62r (G, 9 rr. hoog), f. 87v (H, 6 rr. hoog), f. 93v (W, 6 rr. hoog), f. 99r (O, 5 rr. hoog), f. 102r (S, 4 rr. hoog), f. 104v (D, 5 rr. hoog), f. 106v (S, 4 rr. hoog), f. 116v (H, 5 rr. hoog) en f. 119r (A, 4 rr. hoog). Tot en met f. 99r zijn de initialen opengewerkt; vanaf f. 102r zijn ze gevuld en van een andere stijl. Slechts hier en daar zijn representanten zichtbaar; vanaf f. 116v zijn voor de lombarden overal representanten te vinden. Op sommige plaatsen zijn in margine toevoegingen aangebracht door dezelfde hand in lichtbruine inkt; de paragraaftekens hierin zijn echter niet geminieerd.

Over de herkomst van de codex is niets bekend. C. van Hulthem kocht hem in 1811Ga naar voetnoot69). Zijn ex-libris (Minerva) vinden wij aan de binnenzijde van het voorplat; op f. (1)r staat rechts boven: C. van Hulthem / 1811. In 1835 kwam het handschrift bij de verkoop van zijn collectie in bezit van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.

Inhoud:

Ga naar margenoot+ [1. Die Dietsche Lucidarius]Ga naar voetnoot70)
 
Dit is die dietsche lucidarius hoe die
 
clerc den meester vraecht ende di meester antwort
 
HElpt maria edel coninghinne
 
Ende verclaert mine sinne
 
Jhesu Christo ics oec vermane
 
Vrouwe uwen heylighen sone
 
Die verloste den sondare
 
Met siinre passien sware
 
Doen hi aenden cruce staerf
 
Ende minschelike daer aen bedaerf
 
Ga naar margenoot+ Des jonne ons die hemelsche vader
 
Nv segt amen alle gader

[2. Jan de Weert, Nieuwe Doctrinael of Spiegel der Sonden]Ga naar voetnoot71)
 
Hier beghint een goet boec vanden vij
 
dootsonden ende vanden x gheboden
 
Ga naar margenoot+ GOde biddic in mijn beghin
 
Dat hi verclare minen sin
 
Ende crachte dat ic volcomen
 
Te dichten dat ic heb an ghe
 
nien. In dutscher talen
 
vten latine.
 
Ga naar margenoot+ So heuet bestiert dat ic dit werc

 
Volbracht hebbe arme sondighe clerc
 
Bi sijnre ghenaden met mijnre pinen
 
Als ic best can na den latine
 
Twelke in heeft ende albi sondert
 
Der verse xxix hondert

[3. Augustijnken van Dordt, Van den scepe]Ga naar voetnoot72)
 
Dits van augustiinkens sceepkene
 
Hi dunct mi wesen wael
 
gheleert Die sijn ghe-
 
nuecht in duechden keert
 
Want sonder ghenuecht
 
in desen leuen Es luttel
 
yemant vroylijc bleuen
 
Ga naar margenoot+ Her wie op erden sayt sijn saet
 
Hem es doch lief dat wel op gaet

[4. Berijmde zedeleer]Ga naar voetnoot73)
 
Wie soe der wijsheit wille volghen
 
Ende wille bliken onverbolghen
 
Ende met rechten reden leuen
 
Die moet sijn herte daertoe gheuen
 
Ga naar margenoot+ Die vroede ende wil niemen bedrieghen
 
Noch niemen en mach wachte lieghen

[5. Augustijnken van Dordt, De schepping]Ga naar voetnoot74)
 
O Heylige gheest vader ende sone
 
Die een god es in drien persone
 
Een ewech wesen dat cuischt mijn sin
 
voir al die werelt een beghin
 
Ga naar margenoot+ In liden suldi v verbliden
 
Ende leuen in verduldecheit
 
Dit es tfolc der driuoldicheit

[6. Van ses vaerwen]Ga naar voetnoot75)
 
Dit is van vj vaerwen ende xij outheyden deen metten anderen bediedt.
 
Ses varuwen sijn op erden
 
die god op erden liet gewerden
 
Ga naar margenoot+ Inden hemel ende op der erden
 
Sal uwe name ghemeert werden

[7. Van den viere vingheren]Ga naar voetnoot76)
 
Dit is en expositie vanden viere vingheren ende vanden dume
 
Daer staet ghescreuen in venite
 
In manu eius sunt fines omnes terre
 
Ga naar margenoot+ Soe saltu leuen emmermee
 
In manu eius sunt omnes fines terre

[8. Augustijnken van Dordt, Commentaar op het evangelie van Joannes]Ga naar voetnoot77)
 
Dit is sinte Jans ewangelium alsoet augustiinken gheexponeert heeft
 
Sinte ian ewangeliste
 
Die met gods gracien wiste
 
Vander godliker verholentheit
 
Die heeft ghescreuen ende gheseit
 
Een ewangelium rechte [ende] claer
 
Ghelijc dat hier volghet naer
 
Ga naar margenoot+ Des biddic hem dat hi ons gheue
 
Ga naar margenoot+ Macht ende wille dat worde anschijn
 
Dat wi doen den wille sijn

[9. Hein van Aken, Hugo van Tyberien]78)

Dit is van her hughen van tybe- / rien hoe hi den coninc saladijn rid- / der maecte doen hem die coninc ghe- / vanghen hadde in sijn lant

 
HEt es goet aenden vroeden leren
 
Want mer alle wijsheit an verscaet
 
Die hem ter vroetheit wilt keren
 
Alle wijsheit hi begaet
 
Ga naar margenoot+ Hi soude in hemelrike geraken
 
Die heeft gedicht te loue ende te eren
 
Allen ridderen hein van aken
 
hier gheet wt van her hughelijn van tyberien

[10. Acrostichon]Ga naar voetnoot79)
 
Hier beghint den ab recht ende auerecht / op elc littere een vers
 
Aaensiet dese vrouwen hoe si gaen
 
Besiet hoe haer tuten staen
 
Claer dat si hen blanketten
 
Di cleeder soe lanc dat si hen letten
 
Ga naar margenoot+ Bier broet vleesch ende ham
 
Aldus verliest die arbeydere sijn <...>

Nijmegen

R.Th.M. van Dijk

voetnoot1): Zie dit Ts., dl. 90.

voetnoot2): D. du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis, IV, Parisiis, 1845, 155.

voetnoot3): Hermannus Torrentinus, Elucidarius carminum et historiarum s. Vocabularius poeticus, Deventer, Rich. Pafraet, 1501 en latere drukken. Ook gedrukt onder de titel Pinachidium s. Elucidarius carminum, Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1515; Elucidarius poeticus, Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1531 en latere drukken; Dictionarium poeticum s. Elucidarius carminum, Antwerpen, Mich. Hillen van Hoochstraten, 1536. Vgl. W. Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, 's-Gravenhage, 1923-1966, I, nrs. 2050-2060. Vgl. Open, 2 (1970), 211.

voetnoot4): Een soort gebruikenboek voor de Birgittinessen met toelichting op de Regel. Mij alleen in handschrift bekend, b.v. hss. Uden, Birgittinessenabdij Maria Refugie, H Lu 1 en H Lu 2. Hiervan bestaan mikrofiches te Nijmegen, Titus Brandsma-Instituut, M 818 en M 819.

voetnoot5): Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2277-81, f. 4r-110r. Vgl. J. van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles, 1901, I, 98, nr. 215.

voetnoot6): J. Seemüller, Seifried Helbling, Halle, 1886. - Kindlers Literaturlexikon, Zürich, [1965-1972], IV, 1672-73.

voetnoot7): Voor het eerst uitgegeven door Y. Lefèvre, L'Elucidarium et les Lucidaires; contribution, par l'histoire d'un texte, à l'histoire des croyances religieuses en France au moyen-âge, Paris, 1954, 483-521, naar hs. Parijs, Bibliothèque Nationale, lat. 3171, f. 89v-98r, met varianten van hs. Rome, Bibliotheca Vaticana, lat. 1041, f. 264r-299r. Over Nicolas Eymeric zie: Dict. de Théol. Cath., Paris, 1924, V, 2027-28, met aanvullende bibliografie in: Dict. d'Hist. et de Géogr. ecclés., Paris, [1912 →], XVI, 274-275, en in: Catholicisme hier, aujourd'hui, demain, Paris, [1948 →], IV, 1019.

voetnoot8): J.-P. Migne, Patrologia Latina, 172, 1109-1110. Y. Lefèvre, a.w., 485. Vgl. D. du Cange, a.w., III, 31.

voetnoot9): Vgl. M. Grabmann, Geschichte der scholastischen Methode, Freiburg, 1909-1911, I, 23-24.

voetnoot10): In zijn De luminaribus ecclesiae, J.-P. Migne, P.L., 172, 197-234; IV, 17.

voetnoot11): G. Gerberon, Anselmi Opera, Parisiis, 1675, 457 vlgg. Oudere uitgaven verschenen te Milaan, 1493 en Keulen, 1618. Vgl. Kindlers Literaturlexikon, II, 2016-18. Deze uitgaven zijn mij niet bekend.

voetnoot12): J.-A. Giles, Opera beati Lanfranci, Oxford, 1844, II, 280 vlgg.

voetnoot13): J.-P. Migne, P.L., 172, 1109-1176.

voetnoot14): Y. Lefèvre, a.w., 343-470.

voetnoot15): Zie over de auteursvraag vooral: J. von Kelle, Über Honorius Augustodunensis und das Elucidarium sive Dialogus de summa totius christianae theologiae, in: Sitzungsberichte der Wiener Akademie, 143 (1896), XIII. - J.A. Endres, Honorius Augustodunensis und sein Elucidarium, in: Historisch-politische Blätter, 130 (1902), 157-169. - J. von Kelle, Untersuchungen über den nicht nachweisbaren Honorius Augustodunensis ecclesiae presbiter et scholasticus und die ihm zugeschriebenen Werke, in: Sitzungsberichte ..., 152 (1905), II. - J.A. Endres, Honorius Augustodunensis; ein Beitrag zur Geschichte des geistigen Lebens im 12. Jahrhundert, Kempten; München, 1906. - E. Amman, Honorius Augustodunensis, in Dictionnaire de Théologie Catholique, Paris, 1922, VII, 139-158. - R. Bauerreiss, Zur Herkunft des Honorius Augustodunensis, in: Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens, 53 (1935), 28-36. - H. Menhardt, Der Nachlass des Honorius Augustodunensis, in: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur, 89 (1958-59), 23-69.

voetnoot16): Zie voor de identiteitskwestie de literatuur, vermeld onder noot 15), en verder vooral: E. Rooth, Kleine Beiträge zur Kenntnis des sog. Honorius Augustodunensis, in: Studia Neophilologica, 12 (1939-40), 120-135. - Ph. Delhaye, Honorius Augustodunensis, in: Catholicisme, Paris, (1962), V, 929-932; aldaar uitgebreide literatuuropgave.

voetnoot17): Y. Lefèvre, a.w., 17-19.

voetnoot18): M. Grabmann, Eine stark erweiterte und kommentierte Redaktion des Elucidarium des Honorius von Augustodunum, in: Miscellanea G. Mercati, Città del Vaticano, 1946, II, 221.

voetnoot19): P.J.H. Vermeeren, Op zoek naar de librije van Rooklooster, in: Het Boek, 35 (1961-62), 140, en vooral P.T.J. Obbema, Een Deventer bibliotheekcatalogus van het einde der 15de eeuw, Brussel, 1973, I, 52 vlgg.

voetnoot20): Y. Lefèvre, a.w., 485.

voetnoot21): K. Schorbach, Studien über das deutsche Volksbuch Lucidarius und seine Bearbeitungen in fremden Sprachen, Strassburg, 1894.

voetnoot22): Y. Lefèvre, L'Elucidarium et les Lucidaires; contribution, par l'histoire d'un texte, à l'histoire des croyances religieuses en France au moyen-âge, Paris, 1954.

voetnoot23): Y. Lefèvre, a.w., 54.

voetnoot24): K. Schorbach, a.w., 231-268. - Y. Lefèvre, a.w., 269-329.

voetnoot25): Y. Lefèvre, a.w., 308-327. - K. Schorbach, a.w., 232-237. - H. Schladebach, Das Elucidarium des Honorius Augustodunensis und der französische metrische Lucidaire des XIII. Jahrh. von Gillebert de Cambray, Leipzig, 1884. - P. Eberhardt, Der Lucidaire Gilleberts, Halle, 1884. - P. Meyer, Le Lucidaire traduit par Gillebert de Cambres, in: Notices et extraits, XXXII, 2 (1888), 74 vlgg. - R. Bossuat, Manuel bibliographique de la littérature française du moyen-âge, Melun, 1951, 273, nr. 2929-33. - E. Renan en G. Paris, Sidrach, in: Histoire littéraire de la France, 31, 285-318. - Ch.-V. Langlois, La connaissance de la nature et du monde au moyen-âge, Paris, 1911, 180-264.

voetnoot26): K. Schorbach, a.w., 8-18. - Kindlers Literaturlexikon, IV, 1672-73.

voetnoot27): K. Stackmann, in: Verfasserlexikon, 5 (1955), 621-629.

voetnoot28): G. Glogner, Der mittelhochdeutsche Lucidarius; eine mittelalterliche Summa, Münster, 1937, 11.

voetnoot29): Vgl. K. Schorbach, a.w., 157-166.

voetnoot30): Vgl. K. Schorbach, t.a.p. - G. Glogner, a.w., 3-5. - F. Heidlauf, Das mittelhochdeutsche Volksbuch Lucidarius, Berlin, 1915, 40-69.

voetnoot31): K. Schorbach, a.w.

voetnoot32): F. Heidlauf, a.w.

voetnoot33): G. Glogner, a.w. - Van belang zijn verder: E. Schröder, Die Reimvorreden des deutschen Lucidarius, in: Göttinger Nachrichten philologisch-historischer Klasse, 1917, 153-172. - J. Nachbin, Beiträge zum Studium des deutschen ‘Lucidarius’, in: Zeitschrift für deutsche Philologie, 63 (1938), 363-375. - M. Dittrich, Zur ältesten Überlieferung des deutschen ‘Lucidarius’, in: Zeitschrift für deutsches Altertum, 77 (1940), 218-255. - K. Stackmann, a.a. - G. Eis, Ein ‘Lucidarius’-Auszug, in: Beiträge (Tübingen), 79 (1957), 380-384.

voetnoot34): F. Heidlauf, Lucidarius aus der Berliner Handschrift herausgegeben, Berlin, 1915. - Andere uitgaven zijn: F. Wilhelm, in: Denkmäler deutsches Prosa des 11. und 12. Jahrhunderts, München, 1960, 115-131. - F. Podleiszek, in: Volksbücher von Weltweite und Abenteuerlust, Leipzig, 1936, 99-149.

voetnoot35): Kindlers Literaturlexikon, IV, 1673.

voetnoot36): T.a.p. - Overigens vooral K. Schorbach, a.w., 19-132.

voetnoot37): K. Schorbach, a.w., 124 vlgg.

voetnoot38): K. Schorbach, a.w., 169-230.

voetnoot39): Zie over dit handschrift de bijlage. Ph. Blommaert, Oudvlaemsche gedichten der XIIe, XIIIe en XIVe eeuwen, Gent, 1851, III, 1-74. - S. Schreiber, De Dietsche Lucidarius; opnieuw uigegeven naar handschrift 15642-51, Brussel, Koninklijke Bibliotheek, [Brussel, 1944], 80-195.

voetnoot40): R. Priebsch, Deutsche Handschriften in England, II, Erlangen, 1901, 87, nr. 105. - F. van Veerdeghem, Nederlandsche handschriften in Engeland, in: Ts., 14 (1895), 3. - K. de Flou en E. Gaillard, Beschrijving van Middelnederlandsche en andere handschriften die in Engeland bewaard worden, in: Med V A, 1896, 257-259.

voetnoot41): S. Schreiber, a.w., 197-198.

voetnoot42): Zie mijn in noot 1 aangekondigde bijdrage, noot 6.

voetnoot43): Vgl. noot 1

voetnoot44): Zie over dit handschrift: K. Schorbach, a.w., 265-267. - E. Wickersheimer, Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France; Départements, tome XLVII: Strassbourg, Paris, 1923, 438. - Bouwstoffen MnlW, art. 1213. - C. Samaran en R. Marichal, Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste; V. Est de la France, Pais, 1965, 423 en Pl. CLII. - Dit handschrift is nr. 37 in de lijst, die K.O. Meinsma, Middeleeuwsche bibliotheken, Amsterdam, 1902, 252-257, publiceerde en die door L. Tross omstreeks 1850 was opgesteld; thans hs. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 133 G 1. Hs. 2101 is ook uitvoerig beschreven door W. de Vreese, map Straatsburg der BNM-kollektie te Leiden, Universiteitsbibliotheek. Dit handschrift is afkomstig uit het Windesheimse koorherenklooster Mariënwolde te Frenswegen bij Nordhorn. Het werd geschreven door een bewoner van deze priorij, Arnoldus van Almelo, die de tekst op 27 juli 1468 voltooide. Zie over dit belangrijke klooster vooral W. Kohl, Das Bistum Münster; 2. Die Klöster der Augustiner-Chorherren, Berlin, 1971, 1-190. K. Schorbach, a.w., 265 beschouwt de taal ten onrechte als Middelnederduits; er is sprake van een oostelijk Middelnederlands. Een film van de tekst met de Elucidarius is in mijn bezit.

voetnoot45): A. Dozij, Brief aan Dr. M. de Vries, in: Verslagen en Berigten...Oude Nederlandsche Letterkunde, 2 (1845), 33-56. - M. de Vries, Mededeelingen, in: Verslagen en Berigten...Oude Nederlandsche Letterkunde, 4 (1847), 67-70. - Ph. Blommaert, a.w., I, 93; vgl. III, VI. - K. Schorbach, a.w., 196-216. R. Priebsch, a.w., 102-103. - J.F.J. van Tol, Het boek van Sidrac in de Nederlanden, Amsterdam, 1936, LXII. - Bouwstoffen MnlW, art. 1043; vgl. art. 408.

voetnoot46): Vgl. Bouwstoffen MnlW, art. 1043. - Journaal Hss. Leiden, Universiteitsbibliotheek, Ltk. 1085-2045, 140.

voetnoot47): Zie over dit handschrift vooral: H. Brugmans, Catalogus codicum manu scriptorum universitatis Groninganae bibliothecae, Groningen, 1898, 231-235. - [J. Deschamps], Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken; catalogus bewerkt door J. Deschamps, Brussel, 1972², 88-93, met uitgebreide bibliografie. - K. Schorbach, a.w., 198-199. - L.Ph.C. van den Bergh, De Nederlandsche volksromans, Amsterdam, 1837, 143-147.

voetnoot48): F.J. Mone, Übersicht der niederländischen Volks-Literatur älterer Zeit, Tübingen, 1838, 270-271, nr. 374 en 353, nr. 550 sub 5.

voetnoot49): Ph. Blommaert, a.w., III, VI.

voetnoot50): L.D. Petit, Bibliographie der Middelnederlandsche taal- en letterkunde, Leiden, 1888, 145-146, nr. 562.

voetnoot51): W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde; 4e druk, herzien en tot den tegenwoordigen tijd bijgewerkt door C. Honingh, Groningen, 1888-92, II, 198-199.

voetnoot52): J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde, I, Haarlem, 1908, 74.

voetnoot53): Namelijk in: Museum, 3 (1895), 15-18.

voetnoot54): J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde, 2e druk, Haarlem, 1922-27, II, 39-40 en 196-197.

voetnoot55): G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Groningen, 1906-12, 422. - J. van Mierlo, De letterkunde van de Middeleeuwen, 2e deel, 's-Hertogenbosch, (1949), 84 en 349. - G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, deel I, 5e druk, 's-Hertogenbosch, 1970, 244 en 272.

voetnoot56): Vgl. J. te Winkel, a.w., II, 481; 483. - S. Schreiber, a.w., 78.

voetnoot57): J. van Mierlo, a.w., I, 349.

voetnoot58): L. Willems, Nota's over den Sydrac, in: Med V A, 1926, 209-210.

voetnoot59): J.F.J. van Tol, a.w., XLIII.

voetnoot60): J.F.J. van Tol, a.w., stelling III; blz. XXVIII, noot 6.

voetnoot61): Vgl. S. Schreiber, a.w., 51-53.

voetnoot62): Vgl. J.F.J. van Tol, a.w., XXVIII.

voetnoot63): N. de Pauw, Bijdragen tot de geschiedenis der Middelnederlandsche letterkunde in Vlaanderen; I. Middeleeuwsche boekerijen in Vlaanderen van priesters, heeren en poorters, in: Nederlandsch Museum, 2 (1880), 131-176; vooral 146-156. Vgl. R.L. Plancke, Middeleeuwse handschrifteninventarissen, in: De Gulden Passer, 27 (1949), 27, nr. 6.

voetnoot64): L. Willems, a.a., 214.

voetnoot65): Vgl. noot 47. Zie over het ontstaan van dit handschrift vooral: G.I. Lieftinck, Problemen met betrekking tot het Zutphens-Groningse Maerlant-handschrift, in: Med N A, Lett, n.r., 22 (1959), nr. 2, 69-99.

voetnoot66): K. Schorbach, a.w., 216.

voetnoot67): Vgl. mijn in noot 1 aangekondigde bijdrage, noot 3.

voetnoot68): Zie over dit handschrift vooral: Bibliotheca Hulthemiana ou Catalogue méthodique de la riche et précieuse collection de livres et de manuscrits délaissés par M.Ch. van Hulthem; VI. Manuscrits, Gand, 1937, 50-51, nr. 194. - [J. Marchal], Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Royale des ducs de Bourgogne; t.I. Résumé historique; inventaire no. 1-18000, Bruxelles; Leipzig, 1842, 313. - Ph. Blommaert, a.w., III, III-XV. - K. Schorbach, a.w., 258-261, alwaar ook oudere literatuur. - W. de Vreese, Middelnederlandsche geestelijke gedichten liederen en rijmen, in: Ts, 19 (1901), 289-324, vooral 291-292. - [J.H. Jacobs], Jan de Weert's Niewe Doctrinael of Spieghel van sonden, 's-Gravenhage, 1915, 176-195. - P.J. Goyens, Nogmaals over de Handt der kloosterlingen, in: Ons Geestelijk Erf, 6 (1932), 73-85. - Catalogue L'Humanisme et la littérature en Brabant, Bruxelles, Bibliothèque Royale, 1935, 56. - S. Schreiber, a.w., 79. - Bouwstoffen MnlW, art. 858. - G.I. Lieftinck, Bouwstoffen van het Middelnederlands Woordenboek; Addenda et corrigenda; II, in: Ts, 75 (1957), 152-155, nr. 1527. - J. Deschamps, De catalogus van de Middelnederlandse handschriften van de Koninklijke Bibliotheek van België, in: De Gulden Passer, 39 (1961), 258-273. - R. Lievens, Een pocketboek van Augustijnken, in: Med V A, 1964, 223-227. - T. Brandis, Mittelhochdeutsche, mittelniederdeutsche und mittelniederländische Minnereden; Verzeichnis der Handschriften und Drucke, München, 1968, 143; 149-150; 221.

voetnoot69): Zie over deze belangrijke verzamelaar vooral: Karel van Hulthem 1764-1832; [Tentoonstelling georganiseerd ter gelegenheid van de tweehonderdste verjaardag van Karel van Hulthems geboorte], Brussel, 1964, 21-95. Hs. 15642-51 is niet in deze cataloog bescsreven.