|
| |
| |
| |
Reinaert en Moriaen
In mijn tweede Moriaen-artikel heb ik een zin geschreven die de strekking van het nu volgende betoog over de literaire relatie tussen de Reinaert en de Moriaen al aanduidt: ‘Misschien heeft Willem, die de Elegast zo goed kende, zich voor het grapje in zijn proloog - die “ene auenture” die door Arnout zou zijn “overgeslagen” - ook wel mede door de proloog van de Moriaen laten inspireren’. Het gaat om het woord ‘mede’. Een primaire inspiratiebron voor de Reinaert is de Moriaen stellig niet geweest, daarvoor hebben de beide gedichten al te weinig met elkaar gemeen. Maar het ligt anderzijds voor de hand dat Willem van een zo belangrijke tijd- en streekgenoot als de dichter van de Elegast voor hem was het gehéle oeuvre heeft gekend en dat er dus ook van de Moriaen wel ‘mede’ sporen in zijn eigen gedicht zullen zijn aan te treffen. Ik zie Willem staan tussen enerzijds Jacob van Maerlant, aan wie hij m.i. een hekel heeft gehad en die hem daarom tot een zekere mate van parodiëring verlokte, anderzijds de naamloze dichter van de Lantsloot, de Moriaen en de Elegast, die hem sympathiek was en wiens werk elementen bevatte die tot een zekere mate van ‘meespelen’ uitnodigden. De transpositie van het thema van koningendief uit de Elegast had geen parodiërende bedoeling, want ondanks het feit dat in de Reinaert de superieure ‘dief’ een inferieure ‘koning’ als tegenspeler kreeg, bleef Willems verbeelding in zijn kern even ‘hovesch’ als die van zijn collega-dichter. In Willems navolgend ‘meespelen’ kunnen wij een vorm van hulde zien. Parodie is daarentegen
een dichterlijke vorm van kritiek. De vraag die ons nu moet bezighouden is deze: in hoeverre, d.w.z. in welke beschéiden mate,
heeft Willems dichterlijke inventie ook met de in de Moriaen aangeboden verbeelding ‘meegespeeld’? De uitgangssituaties bij het dichten van de Moriaen en van Willems Reinaert zijn inderdaad enigermate vergelijkbaar: beide dichters doen het voorkomen of zij een vroeger geschreven en aan de lezers/hoorders bekend gedicht - de Lantsloot, de Reinaert van Arnout - willen ‘completeren’. Maar is er nog meer?
| |
| |
Zijn er ook vergelijkbare verhaalsituaties en -figuren aan te wijzen?
Ik ben om deze vraag te kunnen beantwoorden weer begonnen met een verzameling van min of meer parallelle versregels aan te leggen. Daarbij kon ik uitgaan van de concordantie van Tinbergen, achterin Mullers Reinaert-commentaar van 1942. Tinbergen vermeldt 14 plaatsen. Hiervan heb ik er echter 4 geschrapt, één omdat de gesignaleerde Moriaen-regels zich bevinden in het zéker door de compilator toegevoegde slot (4661/3), drie andere (31/2, 3215, 3626) omdat ze zelfs in mijn ogen - en ik ben tamelijk royaal met het herkennen van ‘overeenstemmingen’ - volstrekt nietszeggend zijn. Aan de 10 parallellen die ik zo van Tinbergen heb overgehouden heb ik er op grond van eigen vergelijkend lezen nog 41 kunnen toevoegen. Verreweg de meeste kunnen gemakkelijk onder de noemer van een gelijke ‘school’ gebracht worden - beide dichters waren vlamingen uit het midden van de 13de eeuw en beschikten dus in hoofdzaak over hetzelfde poëtisch idioom - maar enkele zijn zozeer aan een bepaalde overeenstemmende verhaalsituatie gebonden dat men geneigd is van ‘citaten’ te gaan spreken. Daar zal ik straks in het bijzonder op ingaan. Ik geef echter eerst alles wat ik heb gevonden, de regels uit de Reinaert voorop.
| F 1/2 |
Willam die madocke makede Daer hi dicke omme wakede: |
| M 23/4 |
Ic wane die gene die lancelote maecte Dat hem in sijn dichten vaecte. |
| |
| A 165/6 |
Laetti dit bliuen onghewroken Dat hu verde dus es te broken: |
| M 2145/6 |
Noch min vrede si te broken Noch gene dinc an v gewroken. |
| |
| F 230/2 |
oftie scone vrouwe Dur minne ende dur houeschede Eens sinen wille dede: |
| M 653/4 |
Dat si sinen wille dede Dor sine grote houeschede. |
| |
| A 266/8 |
dat hi ne dede Dinc ne gheene dan of hi ware Hermite: |
| M 3058 |
Dat percheuale hermite ware. |
| |
| A 269 |
Naest siere huut draecht hi een hare: |
| M 2121/2 |
Dragen soude di scarpe hare Naest minen liue. |
| A 280/1 |
karijnen Doghet hi voer sine zonden: |
| M 3059 |
Ende doget carine om sine sonden. |
| |
| |
| A 376/7 |
Nu mooghdi wel vort meer Van mi sonder hoede leuen: |
| M 760 |
Sijt iegen mi sonder hoede. |
| |
| A 422 |
Hu oem die clusenare was: |
| M 3547 |
Ende sijn oem die clusenare. |
| |
| A 514/5 |
die casteel maupertus Dat was die beste van sinen borghen: |
| M 4190/3 |
Die casteel was wel gewrocht...Die coninc artur hadde borch negene Daer hi hem meer op verliet. |
| |
| A 559/60 |
in sal niet moghen gaen Jnne mach sitten no ghestaen: |
| M 69/70 |
Hine mochte sitten no gaen Noch op sine vote gestaen. |
| |
| A 686/7 |
Dat hi met liste no met crachte Jn gheere wijs na can ontgaen: |
| M 1784/5 |
dat hi met liste Noch met crachte mochte ontgaen. |
| |
| A 689 |
Wat raeddi brunen te doene: |
| M 1947 |
Wat wildi dat walewein dade. |
| |
| A 738 |
Ende sette al iegen al: |
| M 382 |
Ende auenturen al iegen al. |
| |
| A 823/4 |
Jn die riuiere die daer liep Die wel wijt was ende diep: |
| M 1215 |
Op ene riuiere diep ende wijt. |
| |
| F 827/8 |
So spranc brune in die riuiere Ende ontswam hem allen scire: |
| M 1263/70 |
Hi...liet den orsse nemen goem Vanden watere vander riuire Hi nopet metten sporen scire Ende spranc tot bider middeward Doe ginc swimmen tgode part In die riuire...Soe dat sinen here ouer brochte. |
| |
| A 837/40 |
Beede man ende wijf Lieten...Brune ligghen ouer doot Ende ghingen daer: |
| M 4065/7 |
Waendi dat hi doet ware Ende liten liegen ende ginc...Daer. |
| |
| A 962/3 |
Al mocht hem al de weerelt vromen Hine ghinghe: |
| M 4155/6 |
Al sout hem al die werelt vromen Hine ware. |
| |
| F 1000 |
Dese raet dochte den coninc goet: |
| M 2038 |
Het dochte hen allengaderen goet. |
| |
| A 1040 |
Jc sal eene vart bestaen: |
| M 3592 |
Moestic met hem ene vart bestaen. |
| |
| F 1059/60 |
Tibert sijt sere wellecome God gheue v ere ende vrome: |
| M 2491/2 |
Liue geselle sijt willecome Onse here god geefs mi vrome. |
| |
| |
| F 1068/9 |
tavont mee Suldi herbergen hier met mi: |
| M 1654/5 |
Hoe gerne ic herberge name Tauont meer met v. |
| |
| A 1140/1 |
al haddi minen vadre Doot: |
| M 1302 |
Al haddi sinen vader doet. |
| |
| A 1318/9 |
so waest dach Ende die zonne begonste rijsen: |
| M 2804/5 |
Verbaren den sconen dach Ende die sonne begonde scinen. |
| |
| A 1353/5 |
ic bem so coene Dat ic wel dar bestaen te doene Dese bodscap: |
| M 3003/5 |
En leeft man en geen so coene Die hadde dorren bestaen te doene...dese daet. |
| |
| A 1385 |
Daer omme es hu de beste raet: |
| M 2035 |
Dit donct mi di beste raet. |
| |
| A 1450/1 |
Siet ic comme hu te ghenaden Van alle gader minen mesdaden: |
| M 197/8 |
Want ic come v te genaden Van allen minen mesdaden. |
| |
| A 1494 |
Waenden dat die duuel ware: |
| M 2427/8 |
waenden Dat ware di duuel. |
| |
| A 1654/5 |
dat mi lieuer ware bleuen Te doene dant es ghedaen: |
| M 2117 |
Ic wilt noch ware te doene. |
| |
| A 1692 |
Die heeren hebben den wech bestaen: |
| M 3313 |
Walewein hadde den wech bestaen. |
| |
| A 1838 |
Wildi mi zieden ofte braden: |
| M 4200 |
Men daetse siden oft braden. |
| |
| F 1879 |
soude hangen bi sire kele: |
| M 2312 |
souden hangen bider kele. |
| |
| F 1880 |
Nv gaet mit reynaerde vten spele: |
| M 1522 |
Doe ginct met hem al vten spele. |
| |
| A 2038 |
Mine ghebreke reynaerdye: |
| M 858 |
Mi en gebreke mijn part. |
| |
| F 2163 |
Al haddi mi niet gemaent |
| (B 2198 |
Al en had di my niet so hooch vermaent): |
| M 577 |
En haddi mi niet dus dire gemaent. |
| |
| A 2199 |
Dien coninc wart die herte swaer: |
| M 2791 |
Al was hem sijn herte swaer. |
| A 2550 |
Was hi blide vtermaten: |
| M 3208 |
Si waren blide vtermaten. |
| |
| |
| A 2582 |
Dats een de meeste wildernesse: |
| M 3124/6 |
Hets een foreest...Dat alre meeste datmen weet Ende dwilste. |
| |
| A 2587/8 |
No weder man no wijf No creature die heuet lijf: |
| M 2461/2 |
Noch daer hi sach man no wijf Noch creature die hadde lijf. |
| |
| F 2616/8 |
Des manic v bider trouwen Die gi...mire vrouwen...sculdich sijt: |
| M 573/4 |
Ende ic maens v bider trouwen Die gi sijt sculdech mire vrowen. |
| |
| A 2914 |
Datso cume mochte spreken: |
| M 76 |
Doe hi met pinen spreken mochte. |
| |
| F 2892/3 |
Wat holpe dat ict maecte lanc Des ander dages te sonne opganc: |
| M 3263/4 |
Wat holpt dat ict maecte lanc Des smargens als die dach ontspranc. |
| |
| A 2936 |
Heere god gheue hu goeden dach: |
| M 124 |
Ende seide god geue v goden dach. |
| |
| A 2985/7 |
Doe sach hi ten coninc waert Hem liepen die gheueinsde tranen Neder neuen zine granen: |
| M 3332/4 |
Elc sach anderen di trane neder Vten ogen lopen ter vart Ouer mont ende ouer bart. |
| |
| A 3002 |
Als die hem seleuen sculdich weet: |
| M 1783 |
Ende hem seluen sculdech wiste. |
| |
| A 3004/5 |
dat gi sijt Dus haestech op desen tijt. |
| M 2105/6 |
dat gi sijt Dus haestech op desen tijt. |
| |
| A 3033/4 |
mi es leet Dat ghi so verre met mi gaet Jv vruchte het mach hu wesen quaet: |
| M 3325/7 |
In wil niet dat gi vorder rijt Noch langer hier met mi ontbijt Want v en waers niet te bet. |
| |
| A 3107 |
Al onsen wille mede te doene: |
| M 2023 |
Ende doenre haren wille mede. |
| |
| F 3102/4 |
dur sine doget Har kindre hadde verhoget So wel mit: |
| M 3701/2 |
dor sine doget Ende hi hem daer mede verhoget. |
| A 3322/3 |
mine kindre also al gader Volghet mi ic bem hu vader: |
| M 2817/8 |
moriaens herte was algader Om te volgene sinen vader. |
| |
| |
| A 3321/6 |
Ghereet hu vrauwe hermeline Ende mine kindre also al gader Volghet mi...Ende pinen wi ons dat wi ontfaren Doene was daer gheen langher sparen Si daden hem alle vp die vaert: |
| M 4596/4601 |
Gereit v vaste...Her walewein ende her lanceloet Sijn met hem comen...Ende selen met ons in moriane varen Doen en ward daer geen langer sparen Sine gereiden hare vart. |
| |
| A 3443 |
Van nu toten doms daghe: |
| M 1602 |
Van nv tot an den domedach. |
In fase I van de Reinaert wordt de niet op de hofdag verschenen vos door twee sprekers, Grimbeert en Cantecleer, voorgesteld als een ‘hermite’. De franse voorbeeldtekst weet daar niets van en we hebben hier dus te maken met een vondst van Willem. Aangezien echter ook de graalzoeker Perchevael, tot inkeer gekomen, zich tijdelijk terugtrekt bij ‘sijn oem die clusenare’, ligt de vraag voor de hand: is de vondst van Willem misschien te herleiden tot een ontlening aan de Moriaen? Is de tekstuele parallel ‘karijnen Doghet hi voer sine zonden’ / ‘Ende doget carine om sine sonden’ misschien meer dan een toevalligheid, namelijk de uitdrukking van een door de dichter bedoelde parallelle situatie? Helemaal overtuigend is dit parallelisme nog niet zo dadelijk, immers de motivering van het tijdelijke kluizenaarschap lijkt in de beide gedichten nogal te verschillen. In de Moriaen, 3057vgg., vertelt de koninginnebode Gariet, hoe ‘te houe’ het bericht is binnengekomen dat Perchevael ‘die waerheit ondervonden’ heeft: graal en speer zullen voor hem onvindbaar zijn vanwege de ‘sonde die hi an sire moder dede’, en daar doet hij nu, als kluizenaar, boete voor. Gariet rekent niet of nauwelijks meer met de mogelijkheid dat Perchevael uit zijn hermitage zal terugkeren om de in het nauw gebrachte koningin bij te staan en het rijk van Artur te helpen redden. Het kluizenaarschap wordt voor de afwezige een afdoende reden geacht om afwezig te blijven. Heel anders is de situatie in de Reinaert. In A 263vgg. verstrekt Grimbeert aan de heren van het hof inlichtingen over de ‘hermite’: ‘Sint dat die coninc sinen ban Heuet gheboden ende sinen vrede, So weetic wel dat hi ne dede Dinc ne gheene dan of hi ware Hermite ofte clusenare’.
| |
| |
Vergeleken met de nietmisteverstane mededeling ‘Dat percheuale hermite ware’ is dit bepaald nogal kronkelig gezegd. Reinaert, zo verzekert Grimbeert, gedráágt zich als een ‘hermite’, en dit moet bij de heren van het hof de vraag oproepen: is hij het wel echt? En wat is de achtergrond van Reinaerts kluizenaarsgedrag, wat heeft hem tot inkeer gebracht en tot een boetedoende zondaar gemaakt? Dat is de door de koning geboden ‘vrede’. Reinaerts zonden betreffen dus geen moeder maar een koning die hij tekort heeft gedaan. Hij is dan ook, zoals Grimbeert in A 195/6 duidelijk heeft laten blijken, niet ‘wel te houe’ en staat niet ‘in sconinx loue’. Daarom is hij op de algemene hofdag afwezig: ‘Hi hadde te houe so vele mesdaen Dat hire niet dorste gaen’, 51/2. Grimbeerts verhaal over de boetedoende kluizenaar is er kennelijk op gericht om Reinaerts afwezigheid, als zijnde vroom gemotiveerd, door het hof te doen accepteren, zodat er geen pogingen meer zullen worden ondernomen om hem op te halen. Grimbeerts verhaal vindt echter geen geloof, het wordt, integendeel, meteen door Cantecleer ontkracht, en dan wordt bode na bode uitgezonden, geenszins op een arturiaanse queste, maar om de afwezige gerechtelijk in te dagen. Het kluizenaarschap wordt zeer ironisch becommentarieerd: ‘Die coninc sprac: Grimbeert die das, Hu oem die clusenare was, Hi heuet ghedaen so goede carine, Leuic een jaer, het sal hem scinen’, A 421/4.
Nu kunnen we daar echter wel iets tegenover stellen om Perchevael en Reinaert weer wat nauwer aan elkaar te verbinden. Reinaert heeft zijn koning Nobel tekortgedaan maar Perchevael ook zijn koning Artur: hij heeft deze namelijk ‘vrindeloes’ gemaakt (227). De Perchevael-queste waartoe Artur oproept is allerminst een indaging - immers de teruggekeerde zal met open armen aan het hof ontvangen worden - maar er zit toch wel een dringende noodzakelijkheid achter, een ‘ongeual’ (230). Anderzijds herinnert Nobels instructie aan zijn boden om tegenover Reinaert toch vooral voorzichtig op te treden - niet in het franse voorbeeld - aan Arturs terechtwijzing en afwijzing van de pochende, tactloze Keye, die zich bij hem het eerst als bode aanbiedt. Keye is in zijn optreden een soort Bruun, Grimbeert gaat meer te werk als een Walewein. Nobel is zomin een Artur als
| |
| |
een Karel. De dichter heeft een inferieure versie van de koningsfiguur van hem gemaakt, niet in staat om aan een Elegast-Reinaert gelijkwaardig tegenspel te bieden, en dus ook niet aan een eventuele Perchevael-Reinaert. De negatieve wijze waarop het bericht over de ‘hermite’ Reinaert aan Nobels hof ontvangen wordt, behoeft dus niet per se de mogelijkheid uit te sluiten dat in de verbeelding van de dichter de ‘hermite’ Perchevael méde model heeft gestaan. En dan is er nog iets: hoezeer ook aan het begin van de Moriaen Arturs verlangen erop gericht moge zijn om Perchevael naar zijn hof terug te halen, aan het slot van het gedicht keert Perchevael - die daar in de overgeleverde tekst Acglavael heet - níet terug naar het hof, maar trekt hij vanuit zijn hermitage op naar het verre land van Moriane om daar als echtgenoot van zijn vrouw en vader van zijn zoon te fungeren. Dat kán ons doen denken aan het slot van de Reinaert, waar de ‘valsche peelgrijn’ (A 2880) alles, Rome, ‘ouer zee’ en zijn beloften aan de koning, achter zich laat om samen met vrouw en kinderen naar de ‘woestine’ te trekken (A 3166/99, 3317/29). Het curieuze is dat het wel lijkt of wij, wanneer wij bij het wegtrekken van Reinaert aan het wegtrekken van Perchevael denken, in de geest van de dichter Willem handelen. Immers deze heeft in de wegtrek-passage een soort ‘citaat’ uit de Moriaen te pas gebracht, met de bijzonder treffende tekstuele parallel ‘Doene was daer gheen langher sparen Si daden hem alle vp die vaert’/‘Doen en ward daer geen langer sparen Sine gereiden hare vart’. Kan men volhouden dat een dergelijke overeenstemming - in situatie én woordgebruik - niet door de dichter bedóeld zou zijn? Maar als wij hier een bedoeling van Willem in mogen herkennen, moet hij in zijn verbeelding ook
wel de figuur van Reinaert
met de figuur van Perchevael geassocieerd hebben.
Wij moeten ons, dunkt mij, afvragen of wij het motief van de ‘hermite’ Reinaert wel op de juiste wijze interpreteren kunnen, wanneer wij dit tot fase I van het verhaal beperkt zien. Is er geen verband tussen de ‘hermite’ en de ‘peelgrijn’? De ‘peelgrijn’, zal men tegenwerpen, was geen vondst van Willem maar overgenomen uit het franse voorbeeld. Dat is waar, maar het is ook waar dat de vlaamse dichter van zijn ‘peelgrijn’ heel iets anders heeft gemaakt dan de franse ‘pelerin’. Renart
| |
| |
is geen pelgrim op eigen initiatief, maar zijn pelgrimage is hem, op voorstel van Grinbert, door de koning opgelegd, opgedrongen, bij wijze van begenadiging. De terdoodveroordeelde heeft zelf aan deze begenadiging part noch deel, maar grijpt uiteraard de hem geboden mogelijkheid om aan de dood te ontsnappen wel met beide handen aan. Terwijl hij dit doet wordt hij tegelijk al weer de improviserende schelm die hij het hele verhaal door geweest is. Hij denkt er geen moment over om zijn kruisvaarderschap serieus te nemen, hij ziet in de verte zijn veilige vluchtburcht wenken waar vrouw en kinderen op hem wachten, de ontsnapping aan de dood zet hij om in een ontsnapping aan het hof, improviserend. Reinaert daarentegen improviseert niet, maar voert een weldoordacht plan uit. In de nacht voorafgaande aan de morgen waarop hij de derde indaging, door Grimbeert, verwachten kon, heeft hij dat plan tot in alle bijzonderheden uitgestippeld: na zijn onontkoombare terdoodveroordeling zou hij, terwijl de galg in gereedheid werd gebracht, aan de koning zijn schatverhaal vertellen, en als de koning daar dan in zou zijn gevlogen en hem begenadigd zou hebben, zou hij zichzelf tot een ‘peelgrijn’ maken om in die toneelrol opnieuw en voorgoed het hof de rug toe te keren. Deze niet-improviserende maar consequent zijn-eigen-plan-uitvoerende Reinaert is geheel en al Willems vondst. De figuur van de franse ‘pelerin’ diende hem niet als voorbeeld maar enkel als ruwe grondstof die hij op zijn eigen wijze verwerken kon. Willems Reinaert maakt in fase V en VI van het verhaal zichzelf tot ‘peelgrijn’ zoals hij in fase I zichzelf tot ‘hermite’ had gemaakt. In de rol van de ‘peelgrijn’ kon op deze wijze de rol van de ‘hermite’ worden voortgezet. De beide rollen hadden met elkaar gemeen dat zij de speler, niet ‘wel te houe’, tot een door het hof te accepteren in-vroomheidafwezige konden
maken. Als ‘hermite’ lukt het Reinaert nog niet het zo ver te brengen, als ‘peelgrijn’ lukt het hem wel: het hele hof doet hem dan zowaar plechtig uitgeleide. Als ‘hermite’ was Reinaert gedoemd een mislukte Perchevael te blijven, als ‘peelgrijn’ wordt hij een geslaagde. Tussen de beide ‘voorstellingen’ in liggen drie uitdagingen en een terdoodveroordeling, allemaal ontleend aan het franse voorbeeld. Tot en met zijn terdoodveroordeling blijft Reinaert als ‘dief’ ook een mislukte Elegast, door zijn schatverhaal wordt hij een ge- | |
| |
slaagde. Het Elegast- en het Perchevael-motief worden gelijkop tot ontwikkeling gebracht. Men zou ook kunnen spreken van een anti-Elegast- en een anti-Perchevael-motief, omdat Nobel een anti-Karel en een anti-Artur is, maar daarmee doet men de bedoeling van de dichter toch niet helemaal recht. Willem heeft zijn Reinaert-figuur immers positief gewaardeerd. Reinaert is ‘houesch’, niet tegenover Nobel maar wel tegenover Hermeline. Daarom is in de Reinaert noch de Elegast, noch de Moriaen geparodieerd, geperverteerd. Als Reinaert eenmaal het perverse hof van Nobel achter zich zal hebben gelaten en samen met zijn Hermeline in de paradijselijke ‘woestine’ zal mogen ‘wonen’, zal hij tenvolle de edele ‘dief’ Elegast en, méde, de hoofse ‘hermite’ Perchevael kunnen representeren.
Zo zou men het kúnnen zien, en ik wil graag bekennen dat ik het zo ook zou wíllen zien. De bewijzen zijn wat mager, omdat de overeenstemmingen tussen Reinaert en Moriaen die werkelijk enige bewijskracht bezitten maar zo schaars zijn. Er zit in mijn beschouwing, mijn poging om, opnieuw, ‘met de dichter mee te dichten’ dus een heel stuk lezersspeculatie. Daarvan ben ik mij bewust, en toch heb ik deze beschouwing niet voor me willen houden, omdat ik meen dat mijn wijze van lezen, hoe speculatief ook, methodisch de juiste is. Een gedicht moet gelezen worden als gedicht, als gedicht van een bepaalde dichter in een bepaalde dichtsituatie. Andere gedichten die deze bepaalde dichter tijdens het schrijven van zijn bepaalde gedicht gekend heeft, maken deel uit van zijn dichtsituatie. Wanneer vast is komen te staan - en daarvoor dient dan zo'n op zichzelf dorre verzameling van parallellen - dat Willem die Reinaerde makede de Moriaen gelezen had, moeten we proberen deze tekst als gedícht met hem mee te lezen, erin te lezen wat hij erin gelezen kan hebben. Daarvoor moeten we hemzelf natuurlijk eerst goed kennen en zijn eigen gedicht ‘in goeden sinne’ verstaan. Als ik vanuit mijn ‘kennis’ de Moriaen lees en mij afvraag wat de dichter van de Reinaert daarin kan hebben geboeid, luidt mijn antwoord: niet Walewein, niet Lanceloot, en koning Artur zelf wel het allerminst, méér ongetwijfeld al de zwarte ridder Moriaen, maar het allermeest de ‘hermite’ Perchevael, die graalzoekerij en koningshof gelijkelijk achter zich had gelaten om met de moeder van zijn zoon bruiloft
| |
| |
te vieren, terug naar Moriane. Die ‘hermite’-verbeelding verlokte hem tot ‘meespelen’ en de vluchtende ‘pelerin’ uit het franse voorbeeld zorgde daarbij voor het aanvullende dichtmateriaal.
Maar er is, wanneer wij de opsomming van min of meer overeenstemmende plaatsen overzien, nog een ander punt dat onze aandacht trekt: het verloop van de handeling is in beide verhalen verschillend maar het decor is verwant. Een tekstuele parallel als ‘Jn die riuiere die daer liep Die wel wijt was ende diep’ / ‘Op ene riuiere diep ende wijt’ lijkt op het eerste gezicht weinigzeggend, want het gaat hierbij om cliché's. Bedenken wij echter dat in Willems franse voorbeeldtekst, de Renart, helemaal geen rivier voorkomt, dan krijgen zelfs deze cliché's toch weer een zeker belang. Willem heeft zijn rivier, waar hij zijn Bruun in laat springen om weg te zwemmen, ergens vandaan gehaald. Uit de Moriaen misschien? Arendt heeft in zijn Reinaert-boek de decor-kwestie geplaatst in het verband van de ‘satirische Raumstruktur’ en merkt dan op, blz. 144: ‘Wie ein Blick in die von Tinbergen zusammengetragene Konkordanz zeigt, liegt die Bereicherung, die die matière der RdR in Willems Epos erfährt, nicht so sehr - wie man gemeinhin annimmt - in der Ausweitung und Erfindung schwankhafter Szenen, sondern in der Ausweitung und Erfindung gegensätzlicher Landschaftsbilder. Die private Welt der Höhle findet sich auch im Renart (Br. I); die Wüstenlandschaften...und die Wegemetaphorik, die die geordnete Welt zur chaotischen in Beziehung setzt, sind dort aber nicht oder kaum anzutreffen.’ Hier kan ik mij, die ‘satirische Raumstruktur’ daargelaten, wel ongeveer bij aansluiten. In de Renart speelt het landschap een minimale rol. Het hof ligt in een dal en daaromheen liggen bergen. Dat is vrijwel alles. Ook in de Reinaert ligt Nobels hof in een dal - Cantecleer komt met zijn rouwprocessie ‘van berghe te dale’, A 284 - maar buiten deze gecultiveerde wereld bevinden zich velerlei wildernissen en
woestenijen. Dat laatste moet dan
Willems ‘Erfindung’ zijn en zijn eigen dichterlijke bedoeling reflecteren. Maar Willems ‘Erfindung’ is stellig niet uit de lucht komen vallen. Als dichter in zijn tijd kende hij de nodige ridderverhalen met wildernissen en woestenijen en zijn ‘vondst’ kan dus nader zo geformuleerd worden, dat hij op de gedachte is gekomen aan zijn dier- | |
| |
vertelling een soort arturiaans decor mee te geven. En als wij dan uit Willems gebruik van het ‘hermite’-motief mogen besluiten dat speciaal de Moriaen hem, mede, heeft geïnspireerd, ligt het voor de hand dat wij ook speciaal in dat gedicht de herkomst van zijn wildernissen en woestenijen gaan zoeken.
Over Arturs rijk als in zichzelf gesloten geordende samenleving, als ‘binnenland’, vernemen wij in de Moriaen maar betrekkelijk weinig, eigenlijk alleen wanneer de heren van hun queste terugkeren om het te bevrijden. Dan krijgen wij bijvoorbeeld een sterk kasteel te zien: ‘enen casteel...Daer een water ombe liep Dat harde breet was ende diep. Dine dede maken was wel bedocht. Die casteel was wel gewrocht Vten gronde van grauwen stene. Di coninc artur hadde borch negene Daer hi hem op meer verliet’, 4186/93. We krijgen ook ‘volc’ te zien, gewone mensen, vreedzame onderdanen van Artur, die nu, de koninklijke orde door ‘buitenlandse’ vijanden verstoord zijnde, in wanorde moeten vluchten: ‘Si gemoetten volx vele, Beide man, wijf ende kinder, Die dat lant ruemden ginder’, 4212/4. Maar zulke ‘binnenlandse’ taferelen vormen in het verhaal een uitzondering. Aan het hof, het ceremoniële centrum van het ‘binnenland’, gebeurt ook maar betrekkelijk weinig. De hoofdhandeling speelt zich ver van het centrum af, aan en buiten de grenzen van Arturs rijk. En daar is het woest en leeg, daar staat enkel hier en daar een ‘cluse’ of een ‘hermitage’. De ‘cluse’, de grenspost waar de Perchevael-zoekers telkens een gastvrij onderdak vinden, heeft al zoveel leegte om zich heen, dat koninginnebode Gariet, op zoek naar de zoekenden, bij voorbaat maar flink wat proviand inslaat: ‘Om datmen hem vroet maecte Dat hi den wildernesse naecte, Ende dat daer die ridderen leden Die hi sochte ende vor hem reden’, 3191/4. De ‘clusenare’ zelf bevestigt trouwens: ‘Jn weet waer gi mocht gewinnen Herberge, voerdi van hier. Dat wel ondadege dier...Heeft so gebloet hier den aerd, Dat hier, nieman woent bi’, 2664/9. Dat is dan, ofschoon perifeer gelegen, altijd nog in zekere zin ‘binnenland’.
Voorbij de ‘cluse’, op de weg naar de zee, naar de landingsplaats vanwaar de schepen op Yrlant varen, wordt het echter pas goed woest. Dit zijn de ervaringen van Moriaen, die die weg volgt, op zoek naar zijn vader Perchevael:
| |
| |
Hine vant niweren daer hi mochte
Herbergen, daer hem seluen dochte
Dat hire gecrigen mochte gemac,
Daer hi binnen mochte onder dac...
Die scakers haddent daer al gescent
Ende verslegen ende verdreuen,
Datter nieman ne was bleuen.
Het was al heide ende sant,
Hine vant daer anders geen lant,
Daer ne wies gers no coren.
Hine mochter nieman sien no horen,
Noch liede keren noch gaen...
Hine sach achter no voren
Daer men enege spise vercochte,
Noch daer hi sach man no wijf,
Noch creature di hadde lijf (2375/93, 2458/61).
Dat is wel helemaal ‘buitenland’, buiten Arturs orde gelegen land, waar de ‘scakers’ hun gang kunnen gaan. En nog verder op, aan de overkant van het water, in Yrlant, woont in een maximale, maar ook optimale, wildernis de grote ‘hermite’, Perchevaels oom, de complementaire geestelijke tegenhanger van de wereldlijke ordenaar Artur:
Hets een foreest, het es in scine
Dat alre meeste datmen weet
Ende dwilste ende lanc ende breet.
Mogen si die hermitage vinden,
Die gene dies hen willen bewinden...
Alse hulp mi god, sprac moriaen...
Daer salic noch tauont sijn,
Ende mi tgeluc mochte gescien,
In coerre vore gene haue,
Al vondic man dise mi gaue (3123/40).
| |
| |
Perchevael heeft behoord tot ‘die gene dies hen willen bewinden’, hij is, door een hemelse openbaring tot inkeer gebracht, op weg gegaan naar de hermitage en daar zelf een ‘hermite’ geworden. Moriaen gaat Perchevael achterna, om in het allerwildste foreest dat er op de wereld is het geluk te mogen smaken zijn vader te zien. Het geluk van het vinden zal hem een schat zijn, groter dan alle schatten.
Nu de wereld van koning Nobel. Die maakt over het algemeen veel meer een ‘karolingische’ dan een ‘arturiaanse’ indruk. Het verhaal van de Reinaert is ‘binnenlands’ gericht, de hoofdhandeling speelt zich af in het centrum, aan het hof. Het gaat om de grote afwezige, Reinaert, die naar het hof gehaald moet worden. Dat lijkt op het begin van de Moriaen, waar ook een grote afwezige, Perchevael, moet worden opgezocht en thuisgebracht. Maar Bruun, Tibeert en Grimbeert worden niet op een ‘Reinaert-queste’ uitgestuurd, zij moeten de ‘dief’ Reinaert indagen, opdat er tegen deze een proces zal kunnen worden gevoerd. Dat is dus heel wat anders. Maar toch. Willem situeert zijn held op een veel grotere afstand van het centraal gelegen hof dan hij het in zijn franse voorbeeld had gevonden. Hij omringt zijn Reinaert met een isolerende kring van leegte. Maupertuus ligt niet bepaald in het ‘buitenland’ maar toch wel in de periferie van Nobels rijk. De kasteelheer is een grensmens met een soort eigen rijkje in het grote rijk, een ‘hol’, dat opponeert met het ‘hof’. Als de eerste indager, Bruun, zijn opdracht gaat uitvoeren, neemt de dichter de moeite om de moeizame tocht uitvoerig te schilderen: door een donker bos, door een ‘woestine’, dwars over een hoge berg. En zo komt Bruun dan tenslotte bij het welbevestigde Maupertuus, de vluchtburcht:
Durt donkerste vanden woude
Quam hi gelopen an ene woestine...
Beneuen der woestinen lach
Een berch hoge ende lanc.
Dar most brune sinen ganc
Sal hi te maperthus geraken.
Reynaert hadde menich huus,
Mar die casteel van maperthus,
Dat was die beste van sinen borghen.
| |
| |
Daer trac hi toe alse mit sorghen
Oft in node was beuaen (F 488/503).
Reinaert onderstreept in zijn ‘welkomstwoord’ het moeizame van Bruuns tocht-door-de-leegte: ‘Hi heft v qualike gedient Die v beriet desen ganc Entie v dese berghe lanc Ouer te lopene dede bestaen’ (F 536/9). Overigens ligt Maupertuus wel ver van Nobels hof af, maar tegelijk niet al te ver van een door mensen bewoond dorp. Is het Willems bedoeling geweest dat wij in het kader van zijn dierverbeelding de mensenwereld als ‘over de grens gelegen’ zouden verstaan? De rivier die in de Bruun-episode zo'n belangrijke rol speelt doet ons denken aan de rivier in de Moriaen, tússen Arturs rijk en het ‘lant van groter onreden’, dat als zodanig ‘buitenland’ is. Ook kunnen we nog opmerken dat in de Reinaert mensenwereld en woestenij niet scherp gescheiden zijn, want beide behoren zij tot het jachtgebied van de vos: ‘Hi hadde een vet hoen geuaen Bi lamfreits ander heyden, Eer hi dane was gesceiden’ (F 862/4). In de volgende indagings-episoden worden op de ‘heide’ enkel nog maar terloopse toespelingen gemaakt: ‘Die mane scinet ander heyden’, F 1086; ‘Tierst dat hi quam ande heyde’, F 1419. Meer is na de eerste uitvoerige presentatie van Reinaerts isolement ook niet nodig.
Is de afstand tussen Nobels hof en Reinaerts kasteel - oftewel ‘hol’ - enigermate te vergelijken met die tussen Arturs hof en de ‘cluse’ aan de grens van zijn rijk, in het schatverhaal krijgt de woeste leegte meer de functie naar het ‘buitenland’ te verwijzen. Bij de samenzwering zelf is dat nog niet zo duidelijk. Alles gebeurt daar natuurlijk wel op een behoorlijke afstand van het hof, buiten het centrum dus, maar nog niet bepaald buiten het rijk: ‘Hi dede tyberte den kater varen Jn arttinen dat wilde lant, Al daer hi brunen den beere vant’, A 2248/50; ‘Tusschen hijfte ende ghend...Daer quamen si...Ende zwoeren daer an twoeste velt Alle viue des coninx doot’, A 2263/9; ‘Eens morghins arde vroe Gheuiel dat mijn neue die das Van wine een lettel droncken was Ende...minen Wiue...al van pointe te pointe seide Daer si liepen andie heyde’, A 2278/84; ‘Jc wachte nauwe tallen stonden Minen vader ende leide laghen Jn meneghen bosch, in meneghe haghen, Beede in velde ende in woude, Waer mijn vader, die lusteghe
| |
| |
oude, Henen trac’, A 2360/5; ‘Doe saghic minen vader comen Hute eenen hole gheloepen. Doe began ic ten scatte hopen’, A 2376/8; ‘Wi droughene onder eenen haghe Jn een hol verholenlike’, A 2420/1. De koning en de koningin betonen zich niet geïnteresseerd in de samenzwering - die immers toch mislukt is - maar Reinaerts schatverhaal roept wel meteen een ‘schat-queste’ op: ‘Si leedden reynaerde buten te rade Ende baden hem dat hi wel dade Ende hi hem wijsde sinen scat’, A 2493/5. Na begenadigd te zijn gaat Reinaert op het verzoek in en dan krijgen we de uitvoerige schildering van ‘een de meeste wildernesse’, die Kriekeput heet:
Jnt oest hende van vlaendren staet
Een bosch ende heet hulster loe...
Een borne heet krieke pit
Gaet zuut west niet verre danen...
Dats een de meeste wildernesse
Diemen heuet in eenich rike.
Jc segghe hu oec ghewaerlike
Dat somwijlen es een half iaer
Dat toten borne commet daer
No creature die heuet lijf...
Ghi sult daer gaen ende mijn vrauwe.
Ne wetet oec niemene so ghetrauwe
Die ghi sult laten wesen hu bode...
Maer gaet daer selue ende alse ghi
Dien seluen putte commet bi...
Daer suldi vinden menich ghesmide...
Men cocht niet omme dusent maerc (A 2574/2616).
Hier horen wij voor het eerst herkenbare echo's van de Moriaen, en wel uit dat gedeelte van het verhaal waar de zwarte held aan en buiten de grenzen van Arturs rijk op zoek is naar de hermitage waar zijn vader verblijft. Het lijkt wel of Willem door een bewust aangebracht parallelisme Nobels ‘schat-queste’ heeft willen maken tot een reïnterpreterende versie van Moriaens ‘vader-queste’. Hij laat zijn Reinaert Nobel naar het ‘buitenland’ sturen. Immers Kriekeput ligt buiten de grenzen van Nobels rijk. De koning heeft er nog nooit van gehoord
| |
| |
en houdt het voor ‘een gheueinsde name’. Uit Cuwaerts getuigenis blijkt dat Nobel zich daarmee vergist, maar ook dat Kriekeput een oord is waar de valsemunters ongehinderd hun bedrijf kunnen uitoefenen en waar de orde van het rijk dus niet gehandhaafd wordt. Op dit punt is Kriekeput te vergelijken met het gebied bij de zeekust uit de Moriaen, waar ‘die scakers haddent al gescent ende verslegen ende verdreven’, zonder dat Artur daar blijkbaar iets aan had kunnen veranderen. Kriekeput, woest en ledig, is voor Nobel ‘buitenland’, maar Reinaert, de perifere rijksgenoot, is er bijzonder goed thuis. De ‘woestine’ hoort bij Reinaert, niet bij Nobel. Deze moet de buiten zijn wereldse orde liggende leegte als iets vijandigs en negatiefs ervaren, terwijl ze voor Reinaert, de ‘hermite’, de ‘peelgrijn’, de uittrekkende-naar-een-beter land, juist een positieve waarde vertegenwoordigt: ‘Ermeline ende heere reynaert Ende hare ionghe welpkine, Dese ane vaerden die woestine’ (A 3327/9). Het vluchtparadijs, de ‘wildernisse ru Van langen gagel ende van hede’ (F 3119/20), is hetzelfde land als Kriekeput, alleen positief gewaardeerd. De ‘valsche peelgrijn’ Reinaert en zijn gezin kunnen hier ‘wonen .vij. iaer’ - dat is: ‘eeuwig’ - en ‘wandren onder den scade’ (F 3128). Nobel heeft over dit stukje ‘buitenland’ niets te zeggen en zal later, na de overduidelijke boodschap van de weggetrokkene, er zich wel voor wachten om ooit nog naar de schatten van Kriekeput te gaan zoeken. Het vinden van de echte, geestelijke schat - ‘goet ende genade’ - is alleen voor de ‘hermite’ weggelegd. Is het toeval dat de beschrijving van de wildernis als het beloofde land in de beide handschriften, A en F, juist 14 regels, dat is 7 regelparen, omvat? Willem moge dan, naar ik
zou
willen aannemen, zijn ‘woestine’-motief aan de Moriaen hebben ontleend en ook grotendeels op parallelle wijze toegepast, in de genoemde 14 regels, 7 regelparen stijgt hij met zijn verbeelding bepaald ver boven zijn voorbeeld uit. Hij is dan ook een groter dichter dan zijn streekgenoot die Moriane makede (en Lancelote, en Elegaste). Hij is Willem die Madocke makede, niemand minder, en hij weet dat zelf heel goed.
Het schatverhaal staat in de Reinaert centraal. Hierin vinden we enerzijds het wezenlijke van het ‘dief’-motief uit de Elegast - de diefstal die de koning het leven redt -, anderzijds de aankondiging
| |
| |
van een uitwerking-op-hoger-niveau van het ‘hermite’-motief uit de Moriaen - de evocatie van een ‘woestine’ die voor de koning onbereikbaar zal zijn. Maar de schat van het schatverhaal, de schat die een ‘schat-queste’ oproept, heeft noch in de Elegast, noch in de Moriaen een stoffelijke tegenhanger. Hij ligt niet in het verlengde van Eggerics schat - die koning Karel grif aan ‘dief’ Elegast overlaat - of van Eggerics zadel-met-de-belletjes - idem -, maar hij is evenmin een secularisering van ‘tgrael ende spere’ uit de Moriaen, want koning Artur moet al direct bij het begin van het gedicht niets van een graalqueste hebben en ‘hermite’ Perchevael ziet daar verderop ook van af. Nee, de schat die een ‘schat-queste’ oproept moet ergens anders vandaan komen. In een vroegere studie heb ik verondersteld dat de schat waarover Reinaert zegt te beschikken en die hij aan Nobel zegt over te dragen, de perverterende, parodiërende transpositie is van het ‘vat’ van Jozef van Arimathea uit Jacob van Maerlants Historie van den grale (zie Ts 87, 77/8). Heb ik gelijk, dan heeft de ‘schat-queste’ uit de Reinaert wel degelijk iets met een graal-queste te maken, alleen niet met die uit de Moriaen. De Moriaen werd niet geparodieerd, omdat de wijze waarop daarin het motief van de graal-queste werd behandeld niet de minste aanleiding gaf tot parodie. De Historie van den grale daarentegen, door hofdichter Jacob zo hoopvol opgedragen aan zijn broodheer Albrecht van Voorne, gaf én vanwege de behandeling van het thema én vanwege de persoon van de dichter wél aanleiding tot parodie. Naar mijn mening heeft Willem in zijn schatverhaal tegelijk Jacob, die hem
antipathiek was, ‘buiten spel’ willen zetten en met de dichter van de
Moriaen en de Elegast, die hem sympathiek was, willen ‘meespelen’. Opnieuw zeg ik: zo zou men het kúnnen zien en ik voor mij zou het graag zo willen zien. Maar ook voor hen die niet zo ver met mij mee willen gaan hoop ik in elk geval de mogelijkheid te hebben aangetoond dat Willem bij het schrijven van zijn Reinaert zich door de Moriaen heeft laten inspireren. Hoe dan ook, in welke mate dan ook, méde. |
|
Auteursrechtelijk beschermd