Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 85

[p. 139]

‘Gespan’ bij Huygens

Hoe licht men kan komen tot een verkeerde interpretatie van Huygens, vooral wanneer ook het WNT geen of onvoldoende steun biedt, bleek vrij onlangs weer eens in een kring van neerlandici (‘nederlandisten’), die zich over een Huygens-tekst boog met de volstrekte bedoeling deze tekst adequaat te verstaan, maar desalniettemin tot een m.i. verkeerde interpretatie kwam. Het onderstaande is bedoeld als een poging tot juist verstaan van enige verzen van Huygens en zo tevens als aanvulling bij WNT i.v. gespan (II), waar de in deze verzen optredende betekenis niet vermeld wordt.

In zijn Aende Ioffrouwen Anna ende Tessel-schade Visschers ende de Heere P.C. Hooft, Drost van Muyden. (Worp I, 259) schrijft Huygens (vs. 29-35):

Heeft noch vergetelheyt jn gheene van uw' borsten

Het vriendelijcke murw soo dick-diep doen vercorsten
Off ‘tvragen naer uw’ Vriendts hoe, wat, waer en wanneer,
Verstreckt u noch een vreucht; Hij leeft; en, vrij noch meer,
Hij voert een rappe ziel, een onverlemde reden
In 't onverroest gespan van lemteloose leden:

Mijn (en anderer) eerste opvatting van deze passage was: Heeft de vergeetachtigheid (neiging tot vergeten) nog niet in een van uw harten (nog in geen uwer harten) het zachte, tedere (de zachte plek) van de vriendschap (of beter, gelet op de Huygensiaanse ‘omzetting’: de tedere vriendschap) met zo'n dikke en diepe korst bedekt, of het vragen naar het hoe, wat, waar en wanneer (hoe hij het maakt, wat hij doet, waar hij zich bevindt en beweegt, wanneer hij terug zal komen) geeft u nog vreugd, (dan zeg ik u): Hij leeft, en wat waarlijk nog meer is, hij beschikt over een levendig gemoed (ziel), een goed werkend (door niets gehinderd, belemmerd) verstand, (die zich bevinden) in het goed functionerende samenstel van leden (van een lichaam) waaraan niets mankeert.

[p. 140]

Tot twijfel aan de juistheid van deze vertaling kan brengen: dat aan ‘voeren’ geen recht is gedaan en dat bij een dichter van Huygens' formaat de beeldspraak ‘onverroest’ niet au serieux genomen wordt.

Het onvolprezen MNW brengt ons, dankzij een uitstapje naar het 17e-eeuws van Verdam (zolang er geen Woordenboek van het 16e en 17e-eeuws nederlands bestaat, ben ik hem dankbaar voor al deze uitstapjes) op het goede spoor. Onder gespan (Dl II, 1669 vlgg.) geeft hij onder 4 als betekenis: ‘Al wat tot een wagen of voertuig behoort, tuig en paarden, niet de paarden alleen zoals thans.’ Hij verwijst hier naar een plaats in Huygens' Cluys-werck 67: ‘wielen en gespan en tuyghen’ en vervolgt: ‘Doch de paarden zullen bij het begrip toch wel op den voorgrond gestaan hebben.’ Volgt een citaat uit Couchy, klaarblijkelijk ter illustratie van de laatste uitspraak.

Erg helder is deze uiteenzetting niet, maar de verwijzing naar Cluyswerck 67 is van het hoogste belang. We lezen daar (Worp VIII, 309/10 vs 59-68):

Voorts trock een yeder daer den oorber of de lust

Sijn' sinnen henen trock, den Arbeit of de Rust.
De Fruijthof stond er bij, de Blomhof met sijn' spaden,
Daer door dan Vader en dan Soon vermaecklijck traden
Elck na sijn Hoofs beroep, en raeckten schier geen' Straet
Om metter vaert te zijn daer beider Haring braedt.
In Coetshuijs en in Stall had yeder in 't voorby gaen
Daer van dien 't werck daer is bevolen geerne vrij gaen,
Een oogh dat Paerden mest, en Wielen en Gespan
En Tuijghen onversuijmt en roestloos houden kan.

De overeenkomst tussen de twee plaatsen met ‘gespan’ is treffend. Vooral het opnieuw samen optreden van gespan en ‘roest’ (onverroest, roestloos) toont aan dat de oorspronkelijke opvatting van de eerste passage ernaast was. ‘Onverroest’ slaat in het daar gebruikte beeld op ‘gespan’ en ‘gespan’ is dus niet iets als gebinte, samenstel etc. (WNT), maar iets wat met paard en wagen te maken heeft en roesten kan, letterlijk. Wat beteken gespan in de beide verzen?

Het scherpst komt de in de kontekst vereiste betekenis uit in Cluyswerck: men ziet ze lopen, de twee Constantijnen, vader en zoon, haastig van hun werk thuisgekeerd, onder meer om zich te verlustigen in de

[p. 141]

hof van het grote huis op het Plein. Hun oog gaat genietend en keurend over fruithof en bloemhof en koetshuis en stal. Het ‘mest’ (chiastisch) de paarden in de stal en houdt wielen en gespan en tuigen in het koetshuis onverzuimd en roestloos. Zijn de wielen in orde, zijn de tuigen goed verzorgd, is het gespan roestloos? Is alles in orde, is alles wat aan wielen, tuigen en gespan roesten kan, roestloos? M.i. moet gespan hier zijn: datgene waarmee het paard wordt vastgemaakt, verbonden aan de wagen. Tuyghen duidt dan datgene aan waarmee het paard bestuurd wordt (bit, leidsels en wat dies meer zij). Welke termen men thans voor gespan en tuijghen gebruikt, is mij onbekend en doet hier ook niet ter zake. Het is duidelijk dat wij hier te maken hebben met gespan (II) in WNT IV 1772 vlgg., ‘stam van gespannen, in den zin van samenbinden’. Het woord werd niet alleen gebruikt voor gebinte, zekere delen van werktuigen, lijfsieraad met gesp vastgemaakt, span dieren, bijeenhorend paar, schaar, bende enz., maar ook voor datgene waarmee men een paard in (aan) de wagen spant (bindt).

Nu wordt het eerste Huygens-citaat duidelijk: voert krijgt zijn volle waarde van leiden, besturen, onverroest functioneert ten volle in het prachtige beeld van de menner Huygens, die zijn paarden: ziel en rede, hart en verstand, ‘gespannen’ voor zijn levenswagen door middel van het deugdelijke ‘gespan’ (tuig zou men kunnen vertalen, maar zonder daarmee verwarring met Huygens tuijghen te willen bewerken) van gezonde leden, een gezond lichaam, bestuurt. Men lette erop dat de nabepaling van lemteloose leden de identiteit uitdrukt van leden en gespan, de identiteit van verbeelde en beeld. Deze identiteit kan ook worden uitgedrukt door een genitiefbepaling. Zie bijv. enige regels verder in hetzelfde gedicht 's Vaderlands pinas = het pinas van het vaderland, d.w.z. het pinas is het vaderland, stelt het vaderland voor. Vanzelfsprekend kan voor deze identiteitsstelling ook een bijstelling dienen: het gespan, de leden; het pinas, het vaderland.

Het mens sana in corpore sano is hier op een originele wijze ‘verbeeld’. De rappe siel en de onverlemde reden (mens sana) zijn rossen geworden. Maar ze lopen niet in het wilde, ze zijn ingespannen in het blinkende tuig van zijn gezonde leden (in corpore sano). De menner Huygens weet zo wel raad met zijn paarden gevoel en rede.

[p. 142]

Dr. F. de Tollenaere was zo vriendelijk mij aanvullend materiaal te sturen van Gespan, waaruit blijkt dat naast de betekenissen: ingespannen paarden met de wagen (niet in WNT) en: onderlinge overeenkomst, samenspanning (niet in WNT), ook de betekenis ‘tuig’ voorkwam. Hoeufft, Bredaasch Taaleigen (1836) vermeldt: ‘Gespan zegt men hier voor een span, wanneer van paarden gesproken wordt, laten de Hollanders in vele woorden het augmentum weg, waarin het hier nog gebezigd word. Dat gespan, behalve het hier nog gebruinkelijke voor een span paarden, ook de betekenis gehad hebbe van tuig, te Breda nog getuig, blijkt uit Phil. Numan, Strijt des Gemoets, fol. 15, a, alwaar gesproken wordt van coorden en gespan altemale van zijde gevlochten. Men vindt bij Numan, Strijt des Gemoets 68 a (1590): Een pauilloen van rooder zyden excellent. Wyens coorden en gespan altemale Oock van zijde geulochten was zeer pertinent.’

A'dam

F.L. Zwaan