Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 85

[p. 134]

Klassiek geklank in Vondels Geboortklock

Bij de lezing van Vondels Geboortklock, in een nauwgezet geannoteerde editie¹⁾, troffen mij drie plaatsen, die opheldering verlangen.

In 201/2 bezingt Vondel de rivier den Zoom,

Zoom, die gekarmosijnt in 't lauwe bloed van d'Iber,
Door Bergens vesten bruyst.

Langeveld verklaart hier Iber met ‘Ebro’. Bedoeld is ‘Spanjaard’ gelijk in het Latijn van Horatius, Carmina 2, 20, 19/20 me peritus / discet Iber en Lucanus, Pharsalia 6, 258 durus Iber.

Interessant is de passage 557/9, waar de dichter de kleurenpracht van het voorjaar roemt,

Daer Junoos paeuweprael, of Partsche konings gordel,
By bloemverscheydenheyd, hebb' luttel kans en vordel,
Wen 't op een praelen gaet.

Weliswaar tekent Langeveld aan: ‘mij is geen verhaal over een Partse gordel bekend’; wij lezen echter bij Claudianus, De raptu Proserpinae 2, 94/7 in roemtaal van gelijken trant:

Parthica quae tantis variantur cingula gemmis
regales vinctura sinus? quae vellera tantum
ditibus Assyrii spumis fucantur aëni?
non tales volucer pandit Iunonius alas.

De combinatie van enerzijds Junoos paeuw- en Partsche konings gordel, anderzijds volucer...Iunonius en Parthica...cingula...regales wijst op rechtstreekse ontlening en wel, naar ik meen, uit den grondtekst. In de editie van I.V. Vondels Poësy uit 1647 (II 82) vinden wij namelijk een andere plaats, De consulatu Stilichonis 3, 144/5

numquam succubuit damnis et territa nullo
vulnere post Cannas maior Trebiamque fremebat

1) Geboortklock van Willem van Nassav, door Joost van den Vondel. Met inleiding en aantekeningen van M.J. Langeveld Jr.; Klassiek Letterkundig Panthéon 168, Zutphen 1930.

[p. 135]

persoonlijk vertaald²⁾; zowel de nieuwgevonden navolging in de Geboortklock als de uitgang van het onderwerp Kannas geven grond voor het vermoeden, dat de vertaling van tenminste twee decenniën vroeger dan 1647 dateert.

Het moeilijkst zijn wel de verzen 988/9. Hier prijst de dichter de gemalin van Frederik Hendrik als een vrouw,

Die 't harte van dien held kan kneden met haer' tael,
Steenrotsen murwen, doen bedaeren ruysschende elsen.

Met de ruysschende elsen heeft de commentator niet goed raad geweten: ‘een slecht voorteken?’, vraagt hij. Wij moeten in andere richting zoeken. Wat Mevrou Aemilia vermag, is harten kneden. Met haar taal weet zij de rotsen te murwen, d.w.z. het hardst gemoed weet zij zachter te stemmen. Zij kan doen bedaeren, tot kalmte brengen...en nu verwacht men als pendant van steenrotsen de zinnebeeldige aanduiding van een menselijk gemoed, door een pendant van hardheid aangedaan. Waarvan, wordt onze vraag, is nu de els symbool? Dat verstaan wij onmiddellijk uit Vergilius, Ecloga 6, 61/2:

tum Phaëthontiadas musco circumdat amarae
corticis, atque solo proceras erigit alnos.

Aangaande de zusters van Phaëthon namelijk verhaalt men gewoonlijk wel, dat om haar niet te stelpen tranenvloed bij het vinden, aan vreemden oever, van het gebeente van den brandend neergestorten broeder, de goden het, blijkbaar slanke, zevental³⁾ veranderden in populieren⁴⁾; daarnaast echter gewaagt een variant van alni⁵⁾ en, welke boomsoort nu ook den Mantuaan en anderen⁶⁾ voor ogen mag hebben

2) WB V 245: Noyt zwichte Rome in tegenspoet: / Om geen quetsuur bezweeck haar moedt: / Wat ramp haar Trebia en Kannas had beschooren / Noch stak zy 't hooft om hoog, en gaf het niet verlooren.

3) Het getal, alleen om een getal te noemen, naar Hyginus, Fabnlae 154, 4.

4) Zo b.v. Vergilius zelf, Aeneis 10, 190 populeas inter frondes.

5) Behalve Vergilius, Ecloga 6, 62 ook Claudianus, Fescennini de nuptiis Honorii Augusti 2, 14/5 et Padus electriferis / admoduletur alnis; vgl. nog Mythographus Vaticanus 2, 57 = Servius, Aeneis 10, 189.

6) Ovidius, Metamorphoses 13, 790 longa procerior alno; Fronto, Corpus Epistularum acephalum ad M. Antoninum Imp. scriptarum 2, 19 (in ed. M.P.J. van den Hout, Lugduni Batavorum 1954, p. 141, 11) alnum proceram.

[p. 136]

gestaan⁷⁾, wanneer zij alnos als proceras aanduiden, Vondel ziet in het toeschrijven van reizigh-heid aan Hollandse elzen geen bezwaar⁸⁾; hij bedoelt in Geboortklock, dat Welhems moeder zelfs vrouwen, die in den diepsten rouw gedompeld zijn, kan brengen tot verstild aanvaarden.

Hoe sterk Vondel aan elzen treurnis verbond, ziet men in zijn Pollio. In 1646 had hij Vergilius, Ecloga 4, 1/2

Sicelides Musae, paulo maiora canamus!
non omnes arbusta iuvant humilesque myricae

in dit proza weergegeven: ‘Laet ons, o Siciliaensche Zanggodinnen, een' toon hooger gaen: want elck is niet met elst en lage tamarinden gedient.’⁹⁾: uit de arbusta, gekenmerkt door een lagen groei - van de proceritas het tegendeel -, had hij hier als exemplair gekozen dezelfde elst¹⁰⁾. In 1660 laat hij een metrische bewerking volgen. Men krijgt den indruk, dat intussen iemand den dichter heeft bijgebracht, dat de Sicelides Musae haar voorbeeld vinden in het refrein juist van een rouwzang¹¹⁾: Ἄρχετε, Σιϰελιϰαί, τῶ πένϑεος ἄρχετε, Μοϊσαι. Vandaar thans met eigen verrijking¹²⁾:

O Zanggodinnen van Sicilie, nu, gedrongen
Van een rechtschape vreught, een' hooger toon gezongen:
Want iegelijck is niet der elzeboomen vrient,
Noch met de tamerinde, een laege plant, gedient.

Van den herdichter stamt het invoegsel rechtschape vreught; deze dringt tot hooger toon, daar met vreught zich niet verdragen elzeboomen.

Amsterdam

D. Kuijper Fzn.

7) Servius auctus, Ecloga 6, 62 quidam alnos poetica consuetudine pro populis accipiunt.

8) WB VI 142, 61 reizigh als elzen; 143, 88 Zoo reizigh als een els.

9) WB VI 124, 15/6.

10) In den zin van ‘elzenhout’; zie WNT III 3, 4091, 12/38.

11) Moschus, Epitaphium Bionis 8, 13, 19, 25, 36, 45, 50, 57, 64, 69 bis, 92², 98, 108, 113.

12) WB VI 125, 1/4.