Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 83

[p. 225]

De structuur van de bundel ‘Voorbereiding’ van P.N. van Eyck

De bundel Voorbereiding (Bussum 1926) van P.N. van Eyck heeft alle kenmerken van een cyclus: de gedichten zijn op een bepaalde wijze geordend, vormen één geheel, krijgen hun volle betekenis pas in dat geheel en zijn gericht op één thema dat ze verbindt en in geen der afzonderlijke gedichten compleet aanwezig is. Daarbij vertoont Voorbereiding een bepaald, afgerond tijdsverloop¹⁾. Naar de mededeling van Rispens²⁾ heeft van Eyck zelf op het cyclisch karakter gewezen door Voorbereiding één groot gedicht te noemen, waarvan de verschillende verzen de strofen vormen en waarin steeds de volgende afdeling de voorafgaande veronderstelt. Ook de uiterlijke indeling van de bundel geeft aan dat we niet met een willekeurig aantal losse gedichten die gebundeld zijn, te maken hebben. Voorbereiding bestaat uit drie vijftallen gedichten, elk voorafgegaan door een cursief gedicht, terwijl een vierde cursief gedicht de bundel besluit³⁾. Dit geheel is geplaatst in het raam van een motto: ‘ascendimus ascensiones in corde’ aan het begin, ‘et cantamus canticum graduum’ aan het slot⁴⁾.

Het ‘canticum graduum’, ook de graduaalpsalmen genoemd, is de groep pelgrimsliederen uit het Boek der Psalmen (ps. 120-134, Vulgaat 119-133). Reeds door verschillende kerkvaders zijn zij mystiek geinterpreteerd als de treden van het innerlijk leven (ascensiones cordis),

1) Gero von Wilpert, Sachwörterbuch der Literatur, Stuttgart 1959², s.v. Zyklus; Wolfgang Kayser, Das sprachliche Kunstwerk, Bern 1954³, 168-169. Deze laatste wijst op de mogelijkheid van een bepaald tijdsverloop in de lyrische cyclus.

2) J.A. Rispens, Richtingen en figuren uit de Nederlandsche letterkunde, Kampen 1938, 259, zonder bronvermelding.

3) De drie afdelingen duid ik aan met romeinse cijfers, de niet-cursieve gedichten met arabische, voorafgegaan door het nummer van de afdeling.

4) Het motto ontbreekt in de uitgave van Voorbereiding als onderdeel van Herwaarts in het Verzameld Werk (2, 43-67) (hier aangeduid met V.W.). Ik ga niet in op deze en andere varianten aldaar, noch ook op de tijdschriftpublicaties van de meeste gedichten van Voorbereiding in De Gids en Groot Nederland van 1925 en 1926 met hun varianten.

[p. 226]

waarlangs de ziel opstijgt tot God. Latere asceten en mystici verdeelden de vijftien psalmen in drie vijftallen, ze verbindend met de ‘via triplex’ der mystiek: via purgativa, via illuminativa, via unionis⁵⁾. Door in het motto verband te leggen met het canticum graduum en door de indeling van de bundel in drie vijftallen, heeft Van Eyck een aanwijzing gegeven hoe de voorbereiding zich voltrekt: langs een weg die de ‘via triplex’ in herinnering roept. In de mystieke literatuur neemt deze weg een belangrijke plaats in. Zo ook bij de Spaanse mysticus Juan de la Cruz (1542-1591), die hem bijvoorbeeld expliciet noemt in zijn commentaar op het Geestelijk Hooglied⁶⁾.

Juan de la Cruz, dichter van mystieke poëzie als Noche oscura, Cántico espiritual en Llama de amor viva, welke verzen hij van uitvoerige prozacommentaren heeft voorzien, is door Van Eyck geëerd als een van zijn meesters. In het gedicht De Grot in de bundel Meesters zegt hij van hem:

Hij, die het laatst een van mijn meesters werd,
Een van de liefsten;...

(V.W. 2, 441)

‘Het laatst’, dat wil hoogstwaarschijnlijk zeggen na 1920. Van 1916 tot 1918 vooral had Van Eyck zich immers in Plato en de christelijke mystici verdiept en omstreeks 1920 in Spinoza⁷⁾. De terminus ante quem moet, afgezien van Voorbereiding dat blijkens het kolofon in 1924 en 1925 is geschreven, april 1925 zijn. In een boekbespreking voor De Gids citeerde Van Eyck toen enkele strofen uit Noche oscura (V.W. 4, 474). Behalve in De Grot heeft Van Eyck Juan de la Cruz ook geëerd door de drie hierboven genoemde gedichten te vertalen (De Nacht der Ziel, Levende Vlam van Liefde, Geestelijk Hooglied,

5) Lexikon für Theologie und Kirche IV, kol. 1159-1160, s.v. Gradual-psalmen; Wertzer-Welte, Kirchenlexikon² V, 188. Het is mij niet gelukt vast te stellen waar Van Eyck deze interpretatie van graduaalpsalmen gevonden heeft.

6) Volledige werken van de Heilige Joannes van het Kruis, editie Joannes a Cruce Peters OCD en J.A. Jacobs, Hilversum-Antwerpen 1963, 276 (hier aangeduid met Peters-Jacobs).

7) P. Minderaa, In Memoriam P.N. van Eyck, Amsterdams Tijdschrift voor letterkunde - In Memoriam P.N. van Eyck, 15.

[p. 227]

in de bundel Benaderingen, V.W. 2, 225-234). Zowel uit De Grot als uit de vertalingen en de daarbij behorende notities spreken Van Eycks diepe bewondering en liefde voor de Spaanse heilige èn zijn Spinozistische interpretatie van diens mystiek⁸⁾. Dit geldt eveneens voor Voorbereiding. Deze cyclus gedichten is zozeer doortrokken van Juan de la Cruz' denkwereld, in Spinozistische geest verwerkt, dat wij bij het nagaan van de structuur telkens bij zijn werk terecht zullen komen, in het bijzonder bij Geestelijk Hooglied en de commentaar daarop⁹⁾. Hieruit volgt dat het mogelijk is de bovengenoemde terminus ante quem nader te bepalen: vóór of in 1924 moet Van Eyck zich intensief met het werk van Juan de la Cruz hebben beziggehouden.

Voorbereiding is niet een mystiek traktaat over de ‘via triplex’, maar een bundel poëzie, waarin gesproken wordt over een moeitevolle opgang in verschillende stadia. In die stadia vindt men bij zorgvuldige lezing telkens, soms duidelijk, soms verhuld, iets terug van de drievoudige weg der mystiek. Deze constatering betekent niet, dat de gedichten van de drie afdelingen in hun thematiek uitsluitend bepaald zijn door respectievelijk loutering, verlichting en eenwording. Zo zijn in de eerste en de tweede afdelingen purgatio en illuminatio alleen aangeduid in de cursieve gedichten, zijn het punten op de weg die steeds verder voert. Maar die punten bepalen wel de ervaringen die de ik heeft op de verschillende gedeelten van de weg, zij vormen er de voorwaarde voor.

De eerste afdeling culmineert in een geluksmoment, wanneer een innig contact met God¹⁰⁾ wordt beleefd, nadat er blijkens het cursieve gedicht een zuivering in de ik heeft plaats gevonden: hij wil niet meer toegeven aan ‘'t oude jeugdverlangen’ om weg te zwerven naar

8) Vgl. K. Meeuwesse, P.N. van Eyck als vertaler, Dietse Warande en Belfort 1946, 631-637

9) De gedichten van Juan de la Cruz zijn geciteerd in Van Eycks vertaling, zijn proza in die van de editie Peters-Jacobs.

10) Men dient voortdurend te bedenken dat Van Eyck in een Spinozistische denkwereld leefde en dat men de termen die hij gebruikt, dienovereenkomstig moet uitleggen. Dit geldt o.a. voor het gebruik van het woord God. Vgl. K. Meeuwesse, P.N. van Eyck of het polaire dichterschap, Roeping 1943, 354 noot.

[p. 228]

de gebieden van eeuwigheid en oneindigheid¹¹⁾, nu hij dichtbij het licht ziet blinken:

Van verder dan de kim der verste kusten
Blinkt in mijn ziel dit glinsterende licht, -
Zing dan, mijn hart, want nergens kunt gij rusten
Dan in de schoonheid van een stil gedicht. (3e strofe)

De gelukservaring, die de kern van deze afdeling vormt (I, 3 herhaald in I, 4 en I, 5), wordt geschonken na een gespannen wachten in de nacht (I, 1) en een ontspannen wachten in de zomerse natuur (I, 2). Het eerste, dat het thema van een der graduaalpsalmen, psalm 130, ‘Mijn ziel wacht op de Heer, meer dan wachters op de morgen’ in herinnering roept, citeer ik in zijn geheel:

Die kleine vlam in het duister,
Een stem in het diepste der ziel:
Een droom, een beginnend gefluister,
Nu 't stil is en de avond viel.

Straks ontvangen de geurige hoven
Het doorglansde geluk van de nacht,
Maar dat licht in mijn donker zal dooven,
De droom die niet zingen kon wacht.

Wat anders is 't leven dan wachten?
Want, o God, mijn hart is bereid,
Het wacht in de ruischende nachten
Het lied van uw eeuwigheid.

Het tweede eindigt met de strofe:

Laat het leven u doordringen,
Wees vandaag alleen in 't nu,
En het lied dat gij zult zingen,
Is een brug van God naar u.

Thematisch zijn deze verzen verbonden met het cursieve gedicht van deze afdeling: alle drie lopen zij uit op ‘het’ gedicht, waarin God

11) Vgl. K. Meeuwesse, P.N. van Eyck of het polaire dichterschap, Roeping 1943, 342-343.

[p. 229]

aanwezig is. ‘De schoonheid van een stil gedicht’ verwijst immers niet naar het esthetisch volmaakte gedicht, maar naar het gedicht waarin de volmaakte Schoonheid zich weerspiegelt¹²⁾. In I, 1 en I, 2 wordt beleden dat het gedicht door de dichter geschreven, van God afkomstig is. Verderop in de bundel vindt dit thema zijn voltooiing: in het cursieve gedicht van de derde afdeling, waar de dichter spreekt van ‘de stille lof’ die uit hem zingt. Wat Van Eyck later in Dichterschap (V.W. 2, 173-174) zal getuigen, is hier reeds korter, niet uitgewerkt, aanwezig.

In Die kleine vlam worden we herinnerd aan de gedachtenwereld van Juan de la Cruz. Telkens vinden we bij hem dat de ‘nacht der ziel’ volslagen duister moet zijn om God te kunnen vinden¹³⁾. Ook het ruisen van de wind als teken van Gods aanwezigheid - een bijbelse voorstelling - treffen we bij Juan de la Cruz aan¹⁴⁾.

Het geluk waarvan de volgende gedichten spreken, is een ervaring van enkele ogenblikken: ‘Eén uur tusschen licht een donker / Ben ik van u geweest.’ (I, 4). Het weergaloze, het gelukkigmakende van het contact overheerst, dáárop concentreert de dichter zich. Hij heeft nog niet de genade ontvangen om door deze beleving van God het hele leven in nieuw licht te zien. Zo zijn dan ook de disticha van I, 3 die volgen op de beschrijving van de Godservaring, vrijwel gelijk aan die welke eraan voorafgaan. De nachtelijke natuur is voor de ik niet veranderd. Door het centrale gedicht van de derde afdeling Gij zijt mij overal nabij naast Toen kwam de vrede onverwacht te leggen, ziet men hoezeer de

12) Vgl. P. Minderaa, Medousa van P.N. van Eyck, in: Opstellen en voordrachten uit mijn hoogleraarstijd, Zwolle 1964, 309.

13) Zie vooral Juan de la Cruz' commentaar op Nacht der Ziel, passim, door Van Eyck aldus samengevat: ‘Gods licht schijnt het helderst, als de nacht in de ziel het donkerst is.’ (V.W. 2, 241).

14) Zie Peters-Jacobs, 350 vlgg., 369-370, 481-484. Bij de regels uit Nacht der Ziel:

Toen zo, van hoogste tinne,
De wind hem zacht het haar uit-een kwam strijken,

geeft Van Eyck als toelichting:
‘Heeft zij hem daar gevonden, dan is het door de aanraking van de over de tinnen aansuizende wind: door de aanraking van Gods hand,...’ (V.W. 2, 241).

[p. 230]

eenheidsbeleving op dit stuk van de weg verschilt van die op de via unionis.

In het cursieve gedicht van de tweede afdeling duidt de dichter de illuminatio aan:

Nacht, als gij nu, van zijn liefde zeker,
Nu mij waan noch wil voor hem verhult,
Ben ik niets meer dan een heldre beker,
Door en voor God zelf met licht gevuld. (2e strofe)

De volgende gedichten spreken van een sterk verlangen naar de dood. In II, 1 wordt dit aangekondigd, in II, 2 is het verbonden met een visioen van de gelukzaligheid na de dood, licht en kristalhelder. De ziel stijgt, ‘een sneeuwwitte vogel’, op om te zingen voor God. Het ontwaken tot ‘de scheemrige slaap van dit leven’ is er des te smartelijker om. Ook voor dit gedicht is er een verband met Geestelijk Hooglied aanwijsbaar. Daarin smeekt de Bruid, nadat zij de ogen van de Beminde heeft zien stralen:

Neen, wend hen af, Beminde,
Mijn ziel begint haar vlucht!

(V.W. 2, 230).

In de aantekening bij deze passage geeft Van Eyck als toelichting:

‘Zó fel is... dat verlangen naar zijn volle tegenwoordigheid... dat de ziel zich, als uit de waterspiegelingen van het geloof zijn ogen haar aanzien, uit het lichaam stort, om reeds vóór de dood, in een extase, de hoogste vervulling, de volmaakte transformatie te genieten. Maar de tijd daarvoor is nog niet gekomen...’ (V.W. 2, 245)

Deze verklaring berust op Juan de la Cruz' eigen commentaar en ook deze plaatst de extase op de via illuminations. Vlak daarvóór heeft hij over het doodsverlangen van de ziel gesproken¹⁵⁾.

15) Peters-Jacobs, 323-329, naar aanleiding van een strofe die niet in Van Eycks vertaling voorkomt, daar deze in redactie-A - de redactie die Van Eyck volgt - ontbreekt. Deze strofe luidt:

Ontsluier mij uw bijzijn;
Mijn dood zij 't U te aanschouwen in uw schoonheid.
Bedenk toch dat de kwelling
Der liefde nooit een eind neemt,
Dan door 't beminde bijzijn en zijn aanblik.

Juan de la Cruz resumeert zijn commentaar hierop aldus:
‘De ziel verlangt dus te zien dat deze verheven God haar bezit. Zij voelt zich geroofd en in het hart gewond door zijn liefde. Zij kan het niet langer verdragen en vraagt daarom in deze strofe nadrukkelijk dat Hij haar zijn schoonheid - zijn goddelijke wezenheid - onthult en laat zien. Zij vraagt Hem haar te doden met wat Hij haar laat zien door haar te bevrijden van het vlees. Want in het vlees kan zij Hem niet zien of van Hem genieten zoals zij verlangt. Zij brengt Hem haar droefheid en de angst van haar hart onder ogen. Aan deze droefheid en liefdesangst blijft zij lijden. Iets dat minder is dan het glorievol schouwen van zijn goddelijke wezenheid kan zij niet als geneesmiddel beschouwen.’
Zie voor de zaak van de twee redacties Van Eyck, V.W. 2, 243-244 en de literatuuropgave over dit onderwerp bij Peters-Jacobs.

[p. 231]

Het centrale gedicht, dat uit vier onderdelen bestaat, beschrijft het doodsverlangen uitvoerig. Het spreekt van een ontmoeting ‘eens, lang geleden’ met de Doodsengel, ‘de bode van dat verre rijk’ en een nieuwe ontmoeting in het nu. Zijn gefluisterde boodschap heeft de dichter niet verstaan, maar eens, weet hij, zal hij hem weerzien:

Gij komt tot mij, een stil, zacht licht dat gloort,
Een stem die spreekt, één sterk, diep, helder woord...
O licht, o woord, dat alles overmant!
'k Zal met U wandlen in een ander land.

Door dit zekere weten is het doodsverlangen nu tot levensaanvaarding geworden (II, 4 en II, 5). Het bekende opstel van Van Eyck Over leven en dood in de poëzie (V.W. 6, 374-406) draagt als motto: ‘Homo liber de nulla re minus quam de morte cogitat et eius sapientia non mortis sed vitae meditatio est’. Deze woorden gelden ook voor de hierboven besproken gedichten. Het vervolg van de bundel is een ‘meditatio vitae’¹⁶⁾.

Toch betekent dit nieuw verworven inzicht niet dat hiermee de strijd ten einde is. In III, 1 en III, 2 valt opnieuw een ‘mineurtoon’¹⁷⁾ te beluisteren. Teruggekeerd tot het nu aanvaarde leven verkeert de dichter in een verwarring van gevoelens:

16) Vooral hoofdstuk III van Over leven en dood leze men in verband met II, 3.

17) Dit woord is van Van Eyck zelf. Zie J.A. Rispens, Richtingen en figuren, 259.

[p. 232]

 

Dit lichaam dat uw gunst mij gaf,

 

Van bonzend bloed en donkre zinnen,

 

Ik wil zijn lust niet meer beminnen.

 

Mijn God, ik sterf van 't leven af,

 

En toch, toch ben ik vuur van binnen. (III, 1)

Dit korte gedicht wemelt van tegenstellingen die onopgelost blijven. God, tot wie hij zich richt, heeft hem in zijn gunst een lichaam geschonken van bonzend bloed en donkre zinnen. De adjectieven met hun donkere o-klank suggereren dat het voor de ik van het gedicht een zware last is het lichaam zo te ervaren: hij wil immers verzaken aan de zinnen. In deze context krijgen de woorden ‘gunst’ en ‘lust’ een wrange bijsmaak. Het gevolg van zijn besluit ervaart de dichter reeds: hij weet dat hij bezig is van het leven af te sterven, te verdorren. Maar tegelijkertijd - en dat is de grootste tegenstelling van het gedicht, geaccentueerd door het herhaalde ‘toch’ - heeft hij een andere ervaring. Hij voelt dat hij van binnen vuur is. Het vuur, waarin zich geen duisternis denken laat, staat tegenover de donkere zinnen: het is het vuur van Gods liefde dat in hem brandt.

In verband hiermee wijs ik weer op Juan de la Cruz. In strofe 37 van Geestelijk Hooglied vindt men de passage:

In heldre nacht, bij 't schijnen
Der vlam die 't hart verteert, maar niet doet pijnen.

De Bruid verkeert hier in een staat van volmaaktheid, nadat de unio heeft plaatsgevonden. Daarom doet het liefdevuur geen pijn, in tegenstelling tot het vuur dat haar vroeger verteerd had. In zijn commentaar gaat Juan de la Cruz uitvoerig in op dat vroegere vuur:

‘Zij (die vroegere liefde, M.H.S.) leek nog op het vuur in gloeiend hout: dat hout is wel omgevormd en één geworden met het vuur... maar al is het ook vuur geworden, het wordt ook door dat vuur verteerd en gereduceerd tot as.
Dit is ook het geval bij de ziel die in dit leven omgevormd is door een volmaaktheid van liefde. Er is wel eensgezindheid in die liefde, maar toch lijdt de ziel nog op een of andere manier pijn of schade: enerzijds ten gevolge van de zaligende omvorming, die de geest nog steeds ontbeert; anderzijds door de schade, die het zintuiglijk niveau ondergaat. Dit zintuiglijk niveau is nog zwak en wankel tegenover de kracht en

[p. 233]

verhevenheid van zo'n grote liefde. Iets verhevens immers berokkent schade en pijn aan onze natuurlijke zwakte’¹⁸⁾.

Bovendien komt bij Juan de la Cruz verschillende malen de uitdrukking voor dat de ziel vuur wordt:

‘De ziel ervaart zich immers als een onmetelijk liefdevuur, dat ontstaat uit dit brandend middelpunt.’
‘En daar dit goddelijk vuur hier de ziel in zich heeft omgevormd, ervaart zij niet alleen het schroeien, maar is zij ook zelf geheel en al een schroeien van een laaiend vuur geworden’¹⁹⁾.

Ook in het volgende gedicht komt het niet tot een verzoening der tegenstellingen. In een situatie waarin hij het eenheidsbesef ontberen moet (‘zonder aandeel’) ten gevolge van de kracht der zinnen (‘heet gelaat’), is er voor de ik de herinnering aan een verrukkelijke liefdeservaring. De dichter evoceert liefdesnachten:

De vervoering, de suizlende nachten,
Mijn tuin in de lichting van 't bosch:
Daar lag die ik liefhad te wachten,
Haar hoofd tusschen kruiden in 't mos.

Tintlende waatren ontsprongen
En verstoven tot glans van de maan,...

Maar er gaan klokken slaan en de ik spoort zijn hart (de kern van zijn wezen) aan om daarnaar te luisteren. Blijkbaar²⁰⁾ herinneren zij hem aan die andere werkelijkheid, waaraan hij zich immers geheel wilde wijden. Hij beseft dat de zinnelijke liefde hem toch onbevredigd laat en smeekt God of hij eens de volmaakte eenwording met Hem mag ervaren. Ook hier blijven echter aards willen en op God gericht willen

18) Peters-Jacobs, 488.

19) Peters-Jacobs, resp. 1001 en 997 in het commentaar op Levende Vlam van Liefde.

20) Vgl. Medousa, tweede zang, vierde afdeling:

Eén dag: hij was als de eerste, volle slag
Van 't lang uitklinkend klokkenspel der nacht
Uit de oude toren, waar wie ligt en waakt,
Het zingen van de oneindige ruimte in hoort.

(V.W. 2, 316).

[p. 234]

tegenover elkaar staan. Vandaar dat dit gedicht evenals het vorige een klacht is tot God²¹⁾.

Het centrale gedicht van deze afdeling Gij zijt mij overal nabij ademt daarentegen vrede en stil geluk. De dichter beleeft de eenwording van alles, nu hij zich door God heeft laten vinden. Na de ontmoeting met God, ‘mijn oorsprong waar ik ongedeerd/In liefde, toe ben weergekeerd...’, ziet hij de dingen om zich heen met een ander oog:

En zie de kleine dingen aan,
Die stil en ernstig voor mij staan,

Verzonken in hun eigen rust,
Zoo, van ons diep verband bewust,

Heb ik hen lief en hoor tot hen,
Met wie 'k in u gelukkig ben,

En tot die nieuwe zin gewijd
Wordt al wat is nu werkelijkheid.

In dit sublieme mystieke liefdesgedicht, waarin Spinozistische overtuiging en mystieke Godservaring ineengesmolten zijn, bereikt de dichter een hoogtepunt. Juichend herhaalt hij zijn geluk in het laatste gedicht van deze afdeling, waarin de eenheid van de ziel met God en de natuur het accent krijgt. De voorbereiding is ten einde, de lente is in aantocht:

Lente nabij nu, en de droom van de aarde
Suizelt rondom mij in de lichte wind,
Die overal om de voorjaarsknoppen waarde,
En ook in mij een knop gezwollen vindt.

Heb ik mijn droom nu lang genoeg gedragen?
Een nieuwe bloei is in mij voorbereid.
O diepe drift van de eerste lentedagen,
God, aarde en ziel, 't is al één heerlijkheid.

21) Blijkens de aanhalingstekens bij Rispens, Richtingen en figuren, 260, heeft Van Eyck zelf gesproken van ‘vrees voor verzaking van de zinnelijke vervoering’. Die ligt opgesloten in de regel ‘Mijn God, ik sterf van 't leven af’.

[p. 235]

Tussen deze twee gedichten staat Bijen, omhoog, zwirlende, zwermende bijen, waarvan het thema het streven naar de schoonheid is, die ‘dit sterflijk lijf met loutrend geluk doorlicht’²²⁾. Daarmee grijpt het over de voorafgaande gedichten heen terug naar het cursieve gedicht van deze afdeling, waarvan de derde strofe begint met de regel:

O mijn aarde, laat mijn liefde u roemen
Om de schoonheid die mijn hart zich won.

De wijze waarop de derde afdeling is samengesteld, verschilt van die der andere afdelingen. Deze zijn geheel parallel opgebouwd: het derde gedicht vormt het centrum²³⁾, de twee voorafgaande leiden ernaar toe, de erop volgende herhalen, korter, soms variërend, de verworvenheid van het kerngedicht. Ook in de derde afdeling staat het middelste gedicht centraal, maar III, 1 en III, 2 bereiden het thema ervan niet voor. Het vijfde gedicht herhaalt weer variërend de ervaring van het derde, maar het vierde heeft een andere functie. Er is nog een verschil. Het cursieve gedicht van III bevat, zeer verhuld, het unio-motief: in de ervaring van de dichter gaan tijd en eeuwigheid in elkaar op:

Winter nog, maar luide uit mist dat fluiten -
Vroege vogel die 't seizoen vergeet -
Zingt in mij de stille lof naar buiten,
Die van tijd noch eeuwigheid meer weet. (1e strofe)

Door dit motief, dat immers ook aanwezig is in III, 2, III, 3 en III, 5, is het nauwer met de gedichten van deze reeks verbonden dan de cursieve gedichten van de vorige afdelingen. Die gaven ieder een punt op de ‘drievoudige weg’ aan, waarna andere ervaringen volgden zonder

22) Men is geneigd dit bijengedicht, dat in Groot Nederland van oktober 1926 gepubliceerd is, te leggen naast Nijhoffs Lied der dwaze bijen, dat ook in 1926 in druk verscheen. (Erts, Almanak 1926). Van beïnvloeding kan geen sprake zijn, maar wel frappeert de overeenkomst van het bijen-zielen-motief. De vergelijking valt wel zeer in het nadeel van Van Eyck uit. Het wekt dan ook nauwelijks verbazing dat Nijhoff voor Voorbereiding geen goed woord overhad (M. Nijhoff, Verzameld Werk II, Bert Bakker/Van Oorschot 1961, 562-566).

23) De centrale gedichten vertonen ook formele overeenkomsten. Als enige in de bundel hebben zij gepaard manlijk rijm; I, 3 en III, 3 bestaan uit 16 disticha, II, 3, heeft het dubbele aantal regels, maar dan geschikt in vierregelige strofen.

[p. 236]

dat opnieuw loutering en verlichting aan de orde kwamen. Bovendien is het door het motief van de schoonheid verbonden met III, 4 en suggereert het reeds de voltooiing der voorbereiding, die in III, 5 genoemd wordt. Dat blijkt het duidelijkst bij vergelijking met het cursieve gedicht van de eerste afdeling. Daarvan vormt het namelijk het tegenstuk. In Achter de tuinen is het zomer, hier winter; daar wekt de vogel het oude jeugdverlangen, hier is zijn gefluit aanleiding tot stille lof om wat de dichter dichtbij in de natuur ziet; daar is er het verlangen naar een stil gedicht, hier is dat verlangen vervuld: Winter nog is het stil gedicht. En juist daarmee kondigt het aan dat de voorbereiding ten einde loopt.

Er blijft nog één gedicht over, dat buiten de drie vijftallen met hun introducerende cursieve gedichten valt: het laatste cursieve gedicht Toen zag ik water, glinstrend tusschen boomen, -. De voorbereiding is ten einde, de voorbereiding waarop? Het antwoord vinden we hier. Toen zag ik water is een bewerking van enkele gedeelten uit de zangen XXVII en XXVIII van Dantes Purgatorio: de afscheidswoorden van Vergilius, Dantes aankomst bij de rivier die hem scheidt van het Aardse Paradijs en zijn gesprek met Mathilde, die zingend bezig is bloemen te plukken in de Hof. Vanaf de overzijde van het water spreekt zij Dante en zijn begeleider toe:

‘Gij komt als vreemdelingen

en mooglijk doet mijn glimlach in deez' gaarde,
eens tot de wieg van 't mensdom uitverkoren,
u in verwondring toch even twijflen.
Maar licht geeft u dan 't psalmvers ‘Delectasi’...²⁴⁾

Door te verwijzen naar het psalmvers ‘Quia delectasti me, Domine, in factura tua’ (want gij hebt mij verblijd, Here, met uwe daden) verklaart Mathilde haar blijde lach in de Hof van Eden, de plaats waar de eerste mens gevallen is: ondanks de zondeval mag zij zich verheugen over de schoonheid van het door God geschapen Aardse Paradijs. In dit gedicht evoceert Van Eyck Dantes verrukking bij het aanschouwen van de Hof, na de ‘engten en steilten’ ontstegen ‘door angst en twijfel

24) Dante Alighieri, De Goddelijke Komedie, vertaald door Christinus Kops OFM, opnieuw uitgegeven door Gerard Wijdeveld, Klassiek Galerij nrs. 32-34, Antwerpen 1957, Het Vagevuur XXVIII, 79-80.

[p. 237]

heen’. De ik van dit gedicht is dus in de eerste plaats Dante, maar in de laatste strofe:

Glimlach, o Liefde, Ziel van licht der aarde,

Glans die mijn hart doorzonk,

Toen, óók voor mij, in de oude lentegaarde

Uw Delectasi klonk!

voltrekt zich de identificatie van de ‘ik’ Dante en de ik van de voorafgaande gedichten. Een identificatie die tot stand kon komen, doordat dit gedicht het laatste is van een bundel die één groot geheel vormt. De beleving der eenheid van het geschapene en ongeschapene, de herkenning van God in zijn schepselen hebben de dichter gebracht tot de aanschouwing van het Aardse Paradijs, dat wil zeggen van de aarde als een paradijs. De voorbereiding op deze ‘visio’²⁵⁾ heeft in de voorafgaande gedichten plaatsgevonden.

Ook in Geestelijk Hooglied komt het Aardse Paradijs voor: de Bruid betreedt de Hof van Eden:

Nu is mijn vrouw hem binnen,
De hof, die liefelijke, een droom voor de ogen!

Onder het appel-lover,
Daar werd uw hart met mij tot trouw verbonden,
Daar gaf ik me aan u over,
En gij hebt heil gevonden,
Waar 't onheil eens uw moeder had geschonden.

(V.W. 2, 232).

Hierbij tekende Van Eyck aan:

Spreken doet daar, niet de geliefde, de ziel, maar de Minnaar, God zelf. Voor de diepste zin van het gedicht het belangrijkst is, dat hij de door dit huwelijk bereikte staat der ziel als de Paradijsstaat aanduidt: dat de hof die zij als gehuwde nu binnentreedt, de hof van

25) Vgl. wat Van Eyck zegt over de weg waarlangs het ‘ik’ zijn hoogste doel kan bereiken:
‘De weg: die doorzieling en vergeestelijking van de natuur, of beter - want alles is bezield en alles is verschijnende geest - die doorzieling en vergeestelijking van onze visie der natuur, waardoor de natuur Natuur, ons gezicht op de natuur een Visio Dei wordt...’ (V.W. 2, 249, aan het slot van de aantekeningen op Benaderingen).

[p. 238]

Eden, het Aardse Paradijs is, - naar de achtentwintigste strofe in herinnering brengt, door Eva onder de appelaar verloren voor de mensheid; aan het door de zelfde appelboom gefigureerde Kruis door Christus voor de mensheid, door de ziel, aan Christus lijdend gelijkgeworden, bij de geestelijke verloving voor zich zelve herwonnen.
(V.W. 2, 246).

Tenslotte nog het tijdsverloop in deze lyrische cyclus. De voorbereiding begint in de zomer (I, 3 ‘zomernacht’, ook I, 1 en I, 2) en in het laatste gedicht van III is ‘lente nabij’. In de tweede afdeling is het herfst (II, 4), het cursieve gedicht van de derde afdeling begint met ‘Winter nog’. Het feit dat de jaargetijden telkens expliciet genoemd worden ondersteunt het realiteitskarakter van de mystieke ervaringen, zoals een enkele plaatsbepaling in de bundel dat ook doet:

Maar laat mij nu nog dwalen,
En liefst van al omtrent
Die stille heuvelglooiing
Aan de oever van de Brent.

(II, 4).

Maar de seizoenen in deze poëzie duiden nog iets anders aan. Ze bezitten niet elk afzonderlijk symboolwaarde; dat zou alleen opgaan met betrekking tot de herfst als jaargetijde van het doodsverlangen. Van een symbolisch functioneren van zomer en winter ten opzichte van de gedichten uit I en II lijkt me geen sprake te zijn. Anders is het gesteld met het slotgedicht, waarin de ‘oude lentegaarde’ genoemd wordt. Daar heerst de eeuwige lente van het Aardse Paradijs, een ‘locus amoeenus’ bij uitstek²⁶⁾. Maar het gesignaleerde tijdsverloop van vier seizoenen versterkt wel het cyclisch karakter van de bundel. Het symboliseert zijn afgeslotenheid, het afleggen van de hele weg. Daarom is het aanduiden van de tijd waarin de ervaringen zich afspelen, ook een structuurelement van Voorbereiding, zij het van minder kracht dan het symbolisch ruimte-element van de ‘via triplex’.

Alkmaar

Margaretha H. Schenkeveld

26) Ernst Robert Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern-München 1963⁴, 204.