Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 82

[p. 129]

Elckerlijc -
Everyman - Homulus - Der Sünden Loin 1st der Toid

I. De Everyman en de beide Homulus-bewerkingen gaan niet terug op de derde druk van de Elckerlijc.

‘Wij kunnen apodictisch bewijzen dat het Engels vertaalde op L, den druk van Vorsterman’¹⁾. Met deze woorden kondigde Prof. dr. J. van Mierlo zijn beantwoording aan van de vraag op welke tekst van de Elckerlijk de Everyman vertaald werd²⁾. Zijn bewijsvoering luidt, kort samengevat, als volgt: De verzen 463-464 van de Everyman:

O to whome shall I make my mone
For to go with me that heuy iournaye

komen overeen met de verzen 428-429 van druk L van de Elckerlijc:

Och wien sal ict dan claghen
Mede te gaen in desen groten last?

B, H en M lezen op deze plaats:

Och wien sal ict dan ghewaghen
Mede te gaen in desen groten last?

Hieruit kan slechts worden afgeleid, dat de Everyman teruggaat op L, een slordige herdruk van H. De uitdrukking make my mone komt

1) Van de Elckerlijc zijn drie drukken bewaard gebleven: B, van ± 1495; H, van ± 1501 en L van ± 1525. Bovendien is ons een handschrift overgeleverd, daterend van 1593-4, dat werd uitgegeven door L. Willems, Elckerlijc-Studiën, 's-Gravenhage 1934, blz. 120-158. Dit handschrift wordt gewoonlijk aangeduid met M.

2) Prof. dr. J. van Mierlo, Elckerlijc, Nieuwe Bijdragen met ge-emendeerde uitgave, Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, reeks III, nr. 29, Antwerpen-Brussel-Gent-Leuven, 1949, blz. 22.

[p. 130]

immers overeen met de drukfout claghen in L, niet met ghewaghen in B, H en M.

Dr. J.J. Mak heeft bezwaren ingebracht tegen het stellige karakter van deze conclusie. De bewijsvoering heeft hem niet volledig overtuigd, daar ze geheel gebaseerd is op deze ene plaats, waarvan niet alleen de lezing claghen van L corrupt is, maar ook de versie ghewaghen van B, H. en M: ‘In geen der plaatsen bij Verdam op Gewagen (2, kol. 1854 e.v.) zit het betekeniselement vragen (dat nu juist nodig is, ook volgens van Mierlo); we komen niet verder dan “sprekende bewerken”, dat eenmaal is aangetroffen in de Spieghel Historiael. Ik blijf daarom bij Logeman's emendatie “ghevraghen” en acht claghen zowel als ghewaghen corrupt’³⁾.

Dit bezwaar verdient alle aandacht. De woorden claghen en ghewaghen komen in de middelnederlandse literatuur herhaaldelijk naast elkaar voor. Zo bijvoorbeeld in de Esmoreit:

Och edel wijf, berecht mi ene dinc:
En hoerdi daer na noit ghewaghen
Vrouwe of joncfrouwe horen claghen,
Dat iemant een kint hadde verloren?⁴⁾

En in Tspel van Sinnen dat door de kamer van Zoutleeuw werd opgevoerd op het Antwerps landjuweel van 1561, lezen we:

Segt my, goede vrienden, wat is u claghen?
Wilt my ghewagen uwer herten last⁵⁾.

3) Dr. J.J. Mak, Elckerlijc en Everyman, in Uyt Ionsten Versaemt, Retoricale Studiën 1946-1956, Zwolse Reeks van Taal- en Letterkundige Studies, nr. 6, Zwolle 1957, blz. 62; eerder gepubliceerd in Ts. 67 (1949), blz. 24 e.v.

4) Geciteerd naar de uitgave van Dr. L.M. van Dis, Esmoreit, abel spel uit de veertiende eeuw, naar het Hulthemsche Handschrift uitgegeven, 16e druk, Gron. 1954, vs. 501-504. De uitdrukking claghen ghewaghen wordt hierin verklaard als: klachten uiten.

5) Geciteerd naar de uitgave van Dr. C. Kruyskamp, Het Antwerps Landjuweel van 1561, Klassieke Galerij, nr. 146, Antwerpen 1962, waarin dit werk gedeeltelijk werd opgenomen, vs.

[p. 131]

Zou het, wat de Elckerlijc betreft, niet mogelijk zijn, dat zowel L als B, H en M teruggaan op een tekst waarin de woorden claghen en ghewaghen beide voorkwamen? En....dat de Everyman op die redactie vertaald werd? De Engelse lezing make my mone zou immers ook ingegeven kunnen zijn door een combinatie van deze woorden als in de Esmoreit!

Het onderzoek van Prof. van Mierlo, vergelijking van de Everyman met die verzen van de Elckerlijc waarin de vier redacties onderling verschillen, heeft dus niet onweerlegbaar kunnen aantonen, dat de Engelse vertaling op één van de ons overgeleverde Elckerlijc-teksten, B, H.L of M, teruggebracht moet worden. Ook voor dit vergelijkend onderzoek is de opmerking van L. Willems van kracht dat men door zich te beroepen op dubieuze en corrupte plaatsen, ‘fataal vervalt in de uitlegging obscurum per obscurius’⁶⁾.

We beschikken echter over meer en betrouwbaarder vergelijkingsmateriaal. Een beperkt aantal verzen van de Everyman en een groot aantal van de Latijnse Homulus wijken geheel of gedeeltelijk af van de teksten der ons bekende Elckerlijc-redacties. Enkele van deze afwijkingen vergelijken we met elkaar:

a)	Homulus 398-9	.......idcirco tecum reputes, Si hanc mecum dignaberis partiri methodum.
	Everyman 246	Wherfore I pray you, bere me company
	Elckerlijc 225	Nu bid ic u, dat ghi zijt bedachtich,
b)	Homulus 697-8	.......terrena incommoda Si infestant, depellam protinus.
	Everyman 401-2	Syr & ye in the worlde haue trouble or aduersyte Than can I helpe you, to remedye shortely
	Elckerlijc 367-8	Hebdi ter werelt eenich letten, Dat sal ic u beteren.
c)	Homulus 1034-7	Salue mea spes vnica. Lachrymas continere nequeo, sic tua praesentia gauisus sum Nullius vnquam tam dulci amore hominis Delectatus sum, quam nunc tuo mea virtus.
	Everyman 634-5	Welcume my good deeds now I here thy voyce

6) Dr. mr. Leonard Willems, Elckerlijc-Studiën, 's-Gravenhage 1934, blz. 162, noot 1.

[p. 132]

		I wepe for very swetenes of loue
	Elckerlijc 611-2	Welcoem, duecht, mijn oghen douwen In rechter, oetmoedigher blijscap soet.
d)	Homulus 1475	Nunc veros dinosco ab infidis sodales;
	Everyman 855	Gramercy good dedes now may I true frendes se
	Elckerlijc 826	Hier zijn ghetrouwe vrienden bekent!^7)

Uit het feit dat de Engelse en de Latijnse vertaling hier met elkaar overeenkomen in verzen die van de vier Elckerlijc-redacties afwijken, concluderen we dat zowel de Everyman als de Homulus op een andere redactie van de Elckerlijc gebaseerd zijn dan die van B, H, L of M.

Ook de Nederduitse Homulus, de in 1539 verschenen bewerking van Jaspar van Gennep, met de ondertitel Der sünden loin ist der Toid⁸⁾, kunnen we in ons onderzoek betrekken. Prof. dr. H. Logeman heeft aangetoond, dat de auteur van dit werk niet alleen geput heeft uit de Latijnse Homulus, maar ook uit een middelnederlandse Elckerlijctekst⁹⁾. Daarom is het zinvol enkele der van de Elckerlijc afwijkende verzen uit de Everyman ook met deze bewerking te vergelijken:

7) De verzen uit de Elckerlijc worden, tenzij anders vermeld, geciteerd naar de uitgave van dr. H.J.E. Endepols, Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc, 6e herz. druk, Gron. 1955.
De tekst van de Everyman wordt steeds geciteerd naar de uitgave van Prof. dr. H. Logeman, Elckerlijc, a fifteenth century Dutch Morality (Presumably by Petrus Dorlandus) and Everyman, a nearly contemporary translation. A contribution to the History of the Literary Relations of Holland and England, Université de Gand, Recueil de Travaux publiés par la Faculté de Philosophie et Lettres, 5e fascicule, Gand 1892.
De Homulus-tekst wordt geciteerd naar de uitgave van Alphonse Roersch, Chr. Ischyrius, Homulus, texte Latin, publié avec une introduction et des notes, Gand-Anvers 1903.

8) De tweede druk van dit werk, van 1540, werd uitgegeven door P. Norrenberg, Homulus (Der sünden loin ist der Toid), Geistliches Schauspiel von Jaspar von Gennep, Viersen 1873.

9) Prof. dr. H. Logeman, Elckerlijc-Everyman, De vraag naar de prioriteit opnieuw onderzocht, Gand 1902, blz. 20-24.
We citeren hier enkele der teksten waarop deze conclusie gebaseerd is:

a)	Elck. 46	Waer sidi mijn doot, die niemant en spaert?
	v.G. 613	War bist du Tod, der niemant spart?
	Hom. 89	O mors rerum omnium aequissima, vbi es?
b)	Elck. 507	Elckerlijc, dit is biechte; valt haer te voet.
	v.G. 1390	Dis ist fraw Beicht, fal ir zu fuss,
	Hom. 834-4	Haec est praeclara professio, intactaque nympha. Genibus procumbe illius ante pedes.
c)	Elck. 837	Neemter exempel aen diet hoort ende siet,
	v.G. 1938	Nempt an mir exempel al, die dis hört oder sehet.
	Hom. 1503	Videte obsecro auditores,

Op dit feit werd nog eens de aandacht gevestigd door M. van Helleputte, in het artikel A propos de l'influence d'Elckerlijc en Allemagne, Revue des langues vivantes - Tijdschrift voor Levende Talen, jrg. 28 (1962), blz. 410-414.

[p. 133]

a)	v. Gennep 620-1	Lasst mir verhören ur gebot, Ich wils volbringen, almechtig Got.
	Everyman 645-5	Almyghty god I am here at your wyll your commaundemente to fulfyll
	Elckerlijc 48-9	Tuwen beveele in allen stonden, Almachtich god! segt u beheet!
b)	v. Gennep 730	Golt, silber, noch einig erzgut
	Everyman 125	I set not by golde, sylver nor rychesse
	Elckerlijc 109	Ick en aensie goet, schat noch have.
c)	v. Gennep 910	Du wolst mich nit lassen in keiner not,
	Everyman 245-5	Why, ye sayd yf I hade nede Ye wolde me never forsake, quicke ne deed
	Elckerlijc 234-5	Seydi mi niet, had icx noot, Mede te gaen tot inder hellen doot
d)	v. Gennep 946	War man sol essen, drincken und fröhlich sin,
	Everyman 272	And yet, yf you wylte ete & drynke & make good chere
	Elckerlijc 248	Waert te drincken een goet ghelaghe,
e)	v. Gennep 1366	Homule, din trew geleizman wil ich sein,
	Everyman 522	Eueryman I wyll go with the and be thy guyde
	Elckerlijc 489	Elckerlijc, ick sal u bewaren.
f)	v. Gennep 1676	O almechtiger Got, gelobt must du sein,
	Everyman 678	Almyghty god, loued may thou be
	Elckerlijc 647	O almoghende god, ghenade!

[p. 134]

We concluderen dat de Everyman en de Nederduitse Homulus niet gebaseerd zijn op één van onze Elckerlijc-redacties: in deze van de Elckerlijc-teksten afwijkende verzen stemt de Engelse vertaling woordelijk overeen met de Nederduitse bewerking van Jaspar van Gennep.

II. De Everyman gaat terug op een oudere redactie van de Elckerlijc.

Vergelijken we de tekst van de Everyman met die verzen van de Elckerlijc waarin de drie drukken van elkaar verschillen¹⁰⁾, dan constateren we, dat de Engelse vertaling herhaaldelijk overeenkomt met de lezing van B:

a)	B 191	Lieve elckerlic, ontdect mi uwen moet
	Ev. 212	My true frende, shew to me your mynde
	H + L	Lieve elckerlijc, ontdect mi mynen moet.
b)	B 406	Swijcht elckerlic ic en ben u mer gheleent
	Ev. 439	Nay eueryman I say noo
	H + L	Swijcht! ic en bin mer u gheleent
c)	B 599	Elckerlijc, nu sijt vro ende blijde
	Ev. 623	Now eueryman be merry and gladde
	H + L	Elckerlijc sijt vro ende blijde!
d)	B 628	Nu vrienden en wilt van mi niet sceiden
	Ev. 655	Now frendes let vs not part in twayne
	H + L	Op vrienden, en wilt van mi niet sceyden.
e)	B 710	ende handelt sinen scepper tusscen zijn hant
	Ev. 739	And handeleth his maker bytwene his handes
	H + L	Ende handelt den scepper tusscen zijn handen.
f)	B 754	Voer gi gedaen hebt dese langhe vaert
	Ev. 782	Tyll ye haue gone this vyage longe
	H + L	Voer ghi ghedaen hebt dese vaert.
g)	B 792	U pelgrimagie te gaen
	Ev. 818	Your pylgrymage to take on hande

10) Een lijst van deze varianten werd gepubliceerd door J. van Mierlo, a.w., blz. 9-12.

[p. 135]

	H + L	U pelgrimagie alleen te gaen,
h)	B 837	Neemter exempel an alle diet hoert ende siet
	Ev. 867	Take example all ye that this do here or se
	H + L	Neemter exempel aen, diet hoort ende siet,

Enkele malen sluit de Engelse vertaling aan bij de lezing van H + L:

a)	H + L 561	Spiegel der vruecht, daert al aen staet,
	Ev. 591	Myrror of ioye and founder of mercy
	B	claer spiegel der vroecht daert al an staet
b)	H + L 675	Elckerlijc, hoort, wat ick ghewaghe.
	Ev. 706	Everyman herken what I saye
	B 675	Elckerlijc hoort wat ic u ghewage
c)	H + L 766	So moetic hier binnen dalen
	Ev. 792	For into this caue must I crepe
	B 766	So moeten wi hier binnen dalen

Uit het feit dat de Everyman zowel met varianten van B als van H + L overeenkomt, concluderen we dat deze vertaling op een oudere redactie van de Elckerlijc teruggaat dan ons in de drukken bewaard is gebleven. Als de Engelse tekst gebaseerd zou zijn op een jongere redactie, zou ze partij moeten kiezen, zou ze slechts met de lezing van één der drukken overeenstemmen. Nu de Everyman overeenkomt met varianten uit beide, wijst ze terug op een oudere redactie, waarin al die ‘afwijkingen’ nog aanwezig waren.

Het gegeven dat de Everyman ook overeenkomt met enkele van de drukken afwijkende (en juistere) lezingen uit het handschrift:

a)	M 400-1	Maer hadt gy my gemint met maten Ende van mi ghedeylt den armen,
	Ev. 431-2	But yf thou had me loued moderately durynge As to the poore to guye parte for me
	B + H + L	Maer haddi mi bi maten Ende van mi ghedeylt den armen,
b)	M 725	Hy en vercochtse ons nyet, de Heere.
	Ev. 754	Hi solde them not to vs that lorde omnipotent

[p. 136]

	B + H + L	Hien vercoft ons niet, die heere.
c)	M 754	Voor gy gegaen hebt dese lange vaert.
	Ev. 782	Tyll ye haue gone this vyage longe
	B + H + L	Voer ghi ghedaen hebt dese (lange) vaert.

is met deze conclusie geheel in overeenstemming. Ook M, hoezeer de taal verjongd moge zijn, vertegenwoordigt een oudere redactie van ons spel dan de drie drukken: nu eens stemt de lezing van het handschrift met B overeen, dan weer met H + L, terwijl de afwijkingen van beide drukken noch door B noch door H + L verklaard kunnen worden.

In dit verband wijzen we nog op een vers uit de Engelse vertaling dat van alle ons bekende redacties van de Elckerlijc afwijkt:

Everyman 545	O gloryous fountayne that all unclennes doth clarify
B + H + L + M 509	O gloriose bloome diet al verclaert

De opmerking die L. Willems bij dit vers gemaakt heeft, steunt onze conclusies:

‘De Engelschman heeft, naar mijn oordeel, de goede variant borne onder de oogen gehad. Dat middeleeuwsche copiisten den ouden vorm borne - in het Brab. dikwijls borre - verknoeien (in de middeleeuwen was op sommige plaatsen de vorm bron reeds algemeen gebruikt) gebeurt meer - cf. Reinaert I, vs. 2549 (Bedb. Dyks. Hs) ‘Dat toter bome (Comb. hs. borne) ne comet daer’. En vs. 2541 (Bedb. Dyk. hs): ‘een tromp boem (Comb. hs. born) hiet criecpit’¹¹⁾.

11) a.w., blz. 62.

III. De Everyman gaat niet terug op het autographon van Petrus Diesthemius.

In de verzen 191-192 van de Elckerlijc:

Lieve elckerlijc, ontdect mi uwen (mynen) moet.
Ic blive u bi tot in die doot

[p. 137]

geven de woorden moet - doot een onzuiver rijm te zien. Op grond hiervan mogen we veronderstellen, dat er oorspronkelijk gestaan heeft:

Lieve elckerlijc, ontdect mi uwen noot¹²⁾.

In de Everyman lezen we (vs. 212):

My true frende, shew to me your mynde

De Engelse vertaler heeft dus een tekst met de corrupteel moet voor zich gehad¹³⁾.

Hetzelfde kunnen we opmerken bij Elckerlijc vs. 586-588:

Beghin ic mijn penitencie te doen.
Neemt, lichaem, voer dat ghi waert scoon
Mij te bringhen inden wech der plagen.

Scoon zal wel niet de oorspronkelijke lezing vertegenwoordigen: doen - scoon rijmt niet zuiver en bovendien past scoon niet in het verband: we verwachten so coen¹⁴⁾.

De Everyman leest hier:

My body sore punysshyd shalbe
Take this body for the synne of the flesshe
Also thou delytest to go gaye and fresshe
And in waye of dampnacyon you did me brynge

waarin gaye and fresshe mogelijk de weergave is van scoon.

De Engelsman heeft dus een Elckerlijc-redactie vertaald waarvan de tekst al niet meer helemaal onberispelijk was. Deze tekst had op sommige plaatsen een uitgebreider lezing dan die der redacties waarop

12) Dit is ook de lezing van M.

13) Dit werd reeds eerder opgemerkt door L. Willems, a.w., blz. 164 en door J. van Mierlo, a.w. blz. 18.

14) Idem.

[p. 138]

B, H, L en M teruggaan. Vergelijking van enkele teksten uit de Engelse en Nederduitse vertaling met de Elckerlijc-tekst kan dit aantonen:

a)	Ev. 87-88	Why asket thou Woldest thou wete
	v.G. 666	Wie frags du das, was gäts dich an,
	Elck. 71	Waerbi vraechdijs?
b)	Ev. 271	I wot well I sayd so truely
	v.G. 936	Es ist war, ich hab dir traw zugesagt
	Elck. 248	Dat kenne ick vry.
c)	Ev. 543	Loo this is confessyon knele down and aske mercy
	v.G. 1390-1	Dis ist fraw Beicht, fall ir zu fuss, Durch sie du genad erlangen muss.
	Elck. 507	Elckerlijc, dit is biechte, valt haer te voet.
d)	Ev. 605-6	Knowledge gyue me the scorge of penaunce My flesshe therwith shall gyue a quytance
	v.G. 1564-5	Bekenntnis, langt mir her die ruten, Das verzart lichnam wil ich thun bluten.
	Elck. 578-9	Kennisse, gheeft mi die gheselen bi vramen, Die penitencie hieten bi namen,
e)	Ev. 833	Why descressyon wyll you forsake me
	v.G 1886-7	O Verstant, O Verstant, ist dis nu recht, Das du verlasses mich armen knecht?
	Elck. 806	O vroetscap! vroetscap!

Doordat de Everyman niet op de originele tekst van de Elckerlijc teruggaat, is helaas niet meer na te gaan of deze uitgebreide lezingen ook in de oorspronkelijke redactie hebben gestaan. Wel kunnen we opmerken, dat op de onder e geciteerde plaats in de ons bekende redacties het rijm verstoord is. Het is dus waarschijnlijk, dat B, H, L en M hier verder van het origineel verwijderd zijn.

IV. De Latijnse en de Nederduitse bewerking gaan eveneens op een oudere redactie van de Elckerlijc terug.

Het feit dat de beide Homulus-teksten overeenkomen met de

[p. 139]

Everyman in teksten waarin de Engelse vertaling afwijkt van de vier bekende Elckerlijc-redacties (zie onder I), maakt het wel zeer waarschijnlijk, dat ook deze bewerkingen op een oudere Elckerlijc-tekst teruggaan. Die waarschijnlijkheid wordt tot zekerheid als we opmerken, dat zowel de Latijnse als de Nederduitse Homulus overeenkomen met varianten uit B.H.L en M:

a)	B 837	Neemter exempel an alle diet hoert ende siet
	Hom. 1492	En omnes in me convertite lumina, animum intendite
	v.G. 1938	Nempt an mir exempel al, die dis hört oder sehet,
	H + L + M	Neemter exempel aen, diet hoert ende siet,
b)	H + L 766	So moetic hier binnen dalen
	Hom. 1347	Hac me oportet subsidere fossa,
	v.G. 1819	Siet, in das grab sol ich ligen gan.
	B + M	So moeten wi hier binnen dalen
c)	M 678	tHeilich sacrament en dOlyssel mede
	Hom. 1139	Simulque expete sanctae unctionis charisma.
	v.G. 1705	Den heilgen oli solt du auch von herzen begeren.
	B + H + L	Tsacrament ende olijs mede.

Hieruit blijkt immers dat ook de Latijnse en Nederduitse bewerkingen een Elckerlijc-redactie veronderstellen waarin de ‘afwijkingen’ van de overgeleverde middelnederlandse versies nog aanwezig waren.

V. De Engelse vertaling, de Latijnse bewerking en de Nederduitse bewerking gaan niet op dezelfde Elckerlijc-redactie terug.

Uit de verschillen en overeenkomsten tussen de volgende teksten:

a)	Elck. 87-8	Brengt u ghescriften ende u pampieren Met u ende oversietse bedachtich.
	Hom. 168-9	Quapropter pugillarem cautionum, chartasque papyraceas Deferto tecum,
	Ev. 104	Therfore thy boke of counte with the thou brynge
	v.G. 706	Din rechenbuch salt du mitnemen dar,
b)	Elck. 134	Neen ghi, nemmermeer!
	Hom. 238	Minime, irreuocabilis est hic gradus

[p. 140]

	Ev. 150	No Eueryman and thou be ones there
	v.G. 754	Nein Homule, das kan nit sein,
c)	Elck. 619	Hoe heet dit cleet?^15)
	Hom. 1045	Quo vocabulo censetur haec tunica?
	Ev. 642	Gentyll knowlege, what do ye it call
	v.G 1630	Liebe Bekenntnis, wie heist doch dis kleit,
d)	Elck. 806	O vroetscap! vroetscap!
	Hom. 1426	O prudentia, itane prudentia?
	Ev. 833	Why descressyon wyll you forsake me
	v.G. 1886-7	O Verstant, O Verstant, ist dis nu recht, Dass du verlasses mich armen knecht?

kunnen we afleiden, dat Ischyrius een andere Elckerlijc-tekst voor zich gehad moet hebben dan die waarop Jaspar van Gennep vertaalde. In deze verzen komt de tekst van de Nederduitse Homulus steeds overeen met de Everyman, terwijl de tekst van de Latijnse Homulus aansluit bij de redactie van de vier Elckerlijc-teksten. Tevens kunnen we uit deze gegevens afleiden, dat de Everyman en de Latijnse Homulus niet op dezelfde redactie van de Elckerlijc teruggaan. Deze conclusie is in overeenstemming met het feit dat de Latijnse bewerking vs. 509 van de Elckerlijc:

O gloriose bloome diet al verclaert

als volgt weergeeft (vs. 846, 848):

O lilium hyberna nive candidius,
O floscule viridanti vere vernantior

De Latijnse Homulus gaat dus terug op een tekst waarin de corrupteel bloome reeds aanwezig was, terwijl de Engelsman borne vertaalde¹⁶⁾.

15) B, de oudste ons bekende druk, leest hier: God heer dit cleet. Luidde de oorspronkelijke tekst:

Goet heer, hoe heet dit cleet?

16) De Nederduitse bewerking heeft hier:

Seit gegrüst, schon lilienblum.

Dit vers zal wel ontleend zijn aan de Latijnse Homulus. Doordat Jaspar van Gennep herhaaldelijk aan dit werk ontleend heeft, is niet meer na te gaan of hij op dezelfde tekst vertaalde als de Engelsman of op een andere.

[p. 141]

Er is dus een groot aantal verschillende redacties van de Elckerlijc in omloop geweest. Tussen de ons bekende redacties en het origineel moeten we er nog minstens vijf veronderstellen: drie, waarop de middelnederlandse teksten teruggaan (resp. B, H + L en M), één waarop de Latijnse Homulus teruggaat en één waarop de Everyman gebaseerd is. Dit maakt het waarschijnlijk, dat de Elckerlijc veel vroeger geschreven is dan gewoonlijk wordt aangenomen¹⁷⁾.

17) Men zie hiervoor ook de conclusies van de artikelen De Elckerlijc en Willem van Hildegaersberch, N. Tg. 58 (1965), blz. 314-322, 376-387, en De datering van de Elckerlijc, Spiegel der Letteren, jrg. IX, afl. 2.

VI. Heeft William Caxton de Elckerlijc in het Engels vertaald?

Reeds in 1892 merkte Prof. Logeman op:

‘De onlangs door mij uitgegeven 15de eeuwsche moraliteit Elckerlijk (Gent, Engelcke) werd, zoals ik meen aangetoond te hebben, in het laatste vierde deel der 15de eeuw in 't Engelsch vertaald. Voorzover mij althans bekend is, was er slechts één Engelschman van wien wij weten dat hij Nederlandsch kende (van anderen kunnen wij het slechts gissen, b.v. van R. Arnold) en die Engelschman was Caxton. Dat deze echter de vertaler van Elckerlijk zou zijn is niet meer dan eene gissing, waarvoor ik geene de minste bewijzen kan aanvoeren, en waaraan dan ook weinig waarde te hechten is’¹⁸⁾.

18) J.W. Muller en H. Logeman, Die Hystorie van Reynaert die Vos, naar den druk van 1479 vergeleken met William Caxton's Engelse vertaling, Zwolle 1892, blz. XLII, noot 1.
William Caxton leefde van 1422 tot 1491. Gedurende ruim vijfentwintig jaar (van 1445 tot 1472) verbleef hij in de Nederlanden, toezicht houdend op de uitvoer van laken en wol naar Engeland. Hij vestigde zich in Brugge, maar was ook werkzaam in Utrecht, Middelburg en Den Haag. Door zijn belangstelling voor boeken kreeg hij grote bekendheid. Samen met de copiist en calligraaf Colard Mansion te Brugge begon hij zich toe te leggen op de boekdrukkunst. In 1472 nam hij een voorraad drukletters mee naar Londen, waar hij een groot aantal werken, waaronder vele van zijn eigen vertalingen, heeft uitgegeven. Zie hierover: W.J.B. Crotch, The Prologues and Epilogues of William Caxton, London 1928, p. XXVII-CXXV, Biographical Introduction. Enkele gegevens zijn ook te vinden in W. de Hoog, Studiën over de Nederlandsche en Engelsche Taal en Letterkunde en haar wederzijdsche invloed, 2e herz. druk, deel II, Dordrecht 1909, blz. 4-14.

[p. 142]

In dit verband lijkt me het volgende van belang:

1) De Engelse vertaler heeft de Elckerlijc zoveel mogelijk letterlijk vertaald¹⁹⁾. Hij vertaalde zelfs herhaaldelijk de middelnederlandse rijmparen²⁰⁾. En hierboven is aangetoond, dat een groot aantal der ‘afwijkingen’ in de Everyman reeds te vinden geweest moet zijn in de oudere redactie van de Elckerlijc waarop deze vertaling teruggaat. Nu is nauwkeurigheid in de weergave van het origineel één der belangrijkste eigenschappen van Caxton's vertalingen. Zelf zegt hij daarover, bijv. in de epiloog van zijn vertaling Reynart the Foxe:

‘I have not added ne mynnusshed but have followed as nyghe as I can my copye whiche was in dutche, and by me willm Caxton translated in to this rude and symple englyssh in thabbey of Westmestre’²¹⁾.

2) Door de vier drukken van de Everyman met elkaar te vergelijken kwam W.W. Greg tot de conclusie dat er in ieder geval nog één, mogelijk zelfs nog drie oudere redacties van de Engelse vertaling bestaan hebben²²⁾. De drukkers van de vier bewaard gebleven Everyman-redacties, Richard Pynson en John Skot, hebben beide het vak geleerd bij William Caxton²³⁾.

19) Daardoor heeft het zolang geduurd eer men de prioriteitsvraag definitief kon oplossen.

20) E.R. Tigg, Is Elckerlijc prior to Everyman?, Journal of English and Germanic Philology, 1939, p. 586 e.v.; ook in Neophilologus 26 (1946), blz. 121 e.v.
De lijst van vertaalde rijmparen werd aangevuld door J. van Mierlo, in: De prioriteit van Elckerlijc tegenover Everyman gehandhaafd, Antwerpen 1948, blz. 20-32.

21) W.J.B. Crotch, a.w. p. 62.
Ook in de prologen en epilogen van vele andere vertalingen (uit het Frans en uit het Latijn) zegt Caxton nadrukkelijk, dat hij het origineel steeds zo nauwkeurig mogelijk gevolgd heeft. Zie hierover, behalve het genoemde werk van Crotch, de studie van R. Hitmair, Aus Caxtons Vorreden und Nachworten, Leipzig 1934.

22) In: Materialien zur Kunde des älteren Englischen Dramas, Band 24 (1909), blz. 67.
In deze serie werden de vier drukken van de Everyman uitgegeven, resp. in Band 4, Band 24 en Band 28.

23) Vgl. E. Gordon Duff, William Caxton, London 1905, passim.

[p. 143]

3) In zijn Everyman-uitgave typeert A.C. Cawley de stijl van de Engelse vertaling als volgt:

‘The poet of Everyman occasionally uses aureate diction of great solemnity, as he does just before Everyman scourges himself for his sins. But for the most part he can be dignified or colloquial, according to the speaker and occasion, without resorting to either artificiality or meanness. In fact, he does for poetic style what Caxton deliberately tried to do for prose style. Caxton, faced with the same undesirable extremes of aureate splendour and colloquial meanness, rejected both in favour of a style “not ouer rude ne curyous, but in such termes as shall be vnderstanden”²⁴⁾’.

Hoewel uit deze gegevens niet noodzakelijk volgt, dat William Caxton de Engelse vertaler geweest is, lijken ze me toch de aandacht waard.

Hardenberg

R. Vos

24) A.C. Cawley, Eeveryman, 2nd edition, Manchester 1963, p. XXIV-XXV. Hij is een onverdacht getuige, want zelf heeft hij er geen moment aan gedacht, dat Caxton de vertaler geweest zou kunnen zijn. Hij accepteert de conclusies van Prof. van Mierlo, p. XII: ‘Finally, van Mierlo seems to have clinched the matter (of priority) in favour of Elckerlijc by demonstrating that the English translator was following one particular text of the Dutch play - Vorsterman's Antwerp print of c. 1518-25’.