Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 81

[p. 209]

Verbijsterend tekstbederf

In Leuv B 47 (1958) p. 65-85 heb ik - als afscheidsgroet aan de toen pas overleden pater van Mierlo - een nieuw mengeldicht uit de school van Hadewijch gepubliceerd, dat ik nog steeds en niet zonder een zekere voldoening herlees; het begint met de woorden

Hoe mochtic dat gelaten, in souden leeren kinnen,
heme die in den cruce ommi starf van minnen?...

Groot was dan ook mijn verbazing toen ik bij het beschrijven van hs. Brussel KB II 2252 deze oude bekende weer ontmoette, haast onherkenbaar geworden, verschrikkelijk toegetakeld en van al zijn vaart en schoonheid ontdaan. Deze ontluistering moet in de loop van nog geen anderhalve eeuw gebeurd zijn, aangezien dit Brusselse hs. - dat het derde boek van de Imitatio en geestelijke miscellanea en citaten bevat, alles als proza geschreven - dateert uit de jaren 1490-1500.

Elke filoloog, die zich wel eens met de originelen bezighoudt, weet dat een tekst door vele afschrijvers niet verbetert. Het grappigste staaltje, dat ik mij uit mijn praktijk herinner, is dat van een Maastrichtse begard, die in een sermoen van Eckhart de scholastieke term uutdruc (expressio) viermaal verandert in het botanisch-medicinale nutte cruyt (zie Leuv B 51, 1962, 10-11). Desalniettemin zit er konsekwentie in zijn fout en blijft zijn afschrift waardevol.

In het nu volgende voorbeeld gaat het om een gedicht, dat als dusdanig nog nauwelijks te herkennen valt. Van de 118 regels zijn er slechts 16 bewaard. Bovendien is de goede volgorde totaal verstoord. Opvallend is daarbij hoezeer tijdens de volledige desintegratie de rijmwoorden als laatste bindmiddel fungeren: al worden de ketens van de konkatenatie verbroken, alle restanten blijven nog paarsgewijs verbonden (43-46, 71-72, 47-48, 59-60, 75-76, 69?, 105-106). Raye wordt rouwe, dliicht > die lucht, ewelec > heymelic, vrienscap > vroetscap. Ik had mij nog nooit gerealiseerd dat de overlevering tot zo iets in staat was; ik geloof dan ook dat het zijn nut heeft als demonstratie van tekstver-

[p. 210]

wording de beide versies parallel af te drukken: links de oorspronkelijke lezing naar een zorgvuldig afschrift uit 1351, rechts de flarden uit het einde van de XVde eeuw.

		Dit seit die salighe ziele.
43	als ic den tijt besie die ic hebbe leden	Als ic besie den tijt die ic heb leden
44	buten minnen, wordic van binnen soe tonvreden,	buten minnen (f. 134 b) werdic van binnen so toenvreden
45	dat mi en can getroesten hope noch goet geval.	dat mi en can ghehelpen noch troest noch gheval.
46	maer eer ix iet weet comt minne, ende doets mi vergeten al.	Eer ics iet weet doet mi minne ghereet vergheten al.
71	Ute siene comt een raye in mire herten gront	Daer na coemt een rouwe in mijnre herten gront.
72	ende doet mi al vergeten dat mi noit was cont.	Ende doet mi al vergheten dat mi was cont.
47	dan wert miin herte boven mi selven op geheven	Daer werdic te maele uut mi selven op verheven.
48	In een bewondren, dan alre ierst beginnic leven.	Ende uut ghe[l]leyt in kennen dan eerst beghin ic te leven.
59	O minnen nature, die mi in curen hebt genomen,	O minne natuere. Die mi in cure. Heeft ghenomen.
60	In can geduren, als ene uure merret u comen.	Ic en can ghedueren. Niet ter uren. Ghine morwet u comen.
75	als dliicht der minnen dus heeft dor scenen mine sinne,	Alse die lucht der minnen hevet doerscenen mijn sinnen.
76	So benic ierst gereet tontfane die edele minne.	Dan alre eerst ben ic ghereet tonfaen die edel minne.
69	Een innerich sien (alst mach gescien) wort mi gegheven,	Ende ewelic sijn al sonder fijn. Ende sonder ghelijc.
70	dat ic niene gave om al hare have, die nu leven.	Vindic in mi En weet wat si. En werds niet quit
105	Maer een ewelec ceins boven al gepeins wert mi geboden,	Een heymelic cheyns. Boven allen ghepeyns wort mi gheboden.

[p. 211]

106	dat ic regneren sonder cesseren sal met gode.	Als ic regneren. sonder cesseren. sal mit gode.
		In secula seculorum Amen

Dit late handschrift bevat nog meer verkoolde gensters van een vergane mystieke gloed. Ik wil hier alleen nog wijzen op de passage, die aan de boven geciteerde onmiddellijk voorafgaat. Al zijn de rijmwoorden minder talrijk, de aanhef wekt hoge verwachtingen, de slotwoorden zijn die. van het genoemde mengeldicht uit de school van Hadewijch. Ik laat hier de tekst volgen van dit geleewiekt lied, dat zijn vlucht niet meer kan vinden:

DIe vri wil sijn van hogher minnen. Hi keer sijn herte van allen vergancliken dinghen.
Die vri wil sijn van heiligher minnen. Si comet vloeyende uten hoechsten. Ende keert weder ten hoechsten.
Dese ioncfrouwe hevet een droeghe borst. Een bernende kele ende haer morch wort verdroecht in haren benen. haer bloet is vael. Al haer leven dunct haer een helle. Waer om dat si onsen here niet en can gheloven. Also als alle creatueren van ae <r>trijc ende alle gheesten van hemelrijc. Dat si langhe begheert dat weet si wel dats boven natueren ende boven allen menschen verstaen (f. 134). Nochtan en begheert si niet te min die sueticheit der minnen.
Wat is dieser ioncfrouwen weder toe ghetaemt. Die edelheit gods heeftse behelset. Die puerheit gods heeftse gheciert. Die hoecheit gods heeftse boven ghetoghen. Die cracht der minnen hevetse al verteert.
Nu alre eerst heeft dese ioncfrouwe verwonnen haer vijf sinnen ende alle haer weder saken. Nu is si ghelijc den heer<r>t dat seer dorst ende lopet ter rivieren. Also loept si ende iaghet den alren naesten wille ons heren.

115	alsic sie: een in drie, ende drie ene enecheit,	Als ic besie enen in drien ende drie in enicheit
116	Even gelike ende even rike ende ene maiesteit;	even ghelijc even rijc enen maiesteit.
117	drie persone: den vader, den sone, den heilegen gheest,
118	een wille, een minne, een wesen, een kinnen, een vrienscap meest.	een wille een minne ende een wesen die die vroetscap eert.

Febr. '65

R. Lievens