Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 81

[p. 94]

De vrije kost

In de Bronnenlijst van het W.N.T. staat een werkje vermeld, getiteld ‘Die conste Ende maniere om Broot ende Vleesch, Spijs, Dranc, ende den Vryen cost te kryghen sonder Ghelt’, Rotterdam, 1610. Het wordt weinig aangehaald en het staat ook pas in het vierde vervolg op de oorspronkelijke lijst, in Dl. VI (1912), dat door A. Beets bewerkt is, voor het eerst genoemd. Blijkbaar is Beets er eens tegenaan gelopen en heeft het min of meer pro memorie in de Bronnenlijst opgenomen, zonder dat er daarna veel aandacht aan geschonken is. Een vraag van prof. C.C. de Bruin is voor mij aanleiding geweest mij er eens wat nader in te verdiepen, en zonder dat dit nu veel opzienbarends heeft opgeleverd, is het misschien toch wel aardig er hier iets over mee te delen.

Het interessantste en belangrijkste aspect van het boekje is dat het verbonden kan worden met de naam van François Villon, al is het dan ook maar als opus spurium. Het is een klein 4^o boekje van maar 4 vel druks, verschenen ‘Tot Rotterdam By de Weduwe van Jan van Ghelen / op de Hooch-straat by de Spuy inden witten Hasewint, 1610’. De volledige titel luidt:

Die conste ‖ Ende maniere om Broot ende ‖ Vleesch / Visch / Wyn / Gebraet / Spijs / Dranc ‖ ende den Vryen kost te kryghen sonder Ghelt. Ende is seer ‖ profytelijc voor alle Gildekens / Mannen oft Vrouwen ‖ die redelijc ghekleet / ende gheen ghelt en hebben. ‖ Ooc ist goet voor Weerden en Weerdin- ‖ nen / dat sy hem wachten moghen ‖ voor sulcken bedroch.

Het ziet eruit als een typisch volksboekje, geïllustreerd met houtsneden die tot de tekst in geen of nauwelijks enig verband staan, en gesteld in proza, afgewisseld met enkele verzen. Het hele eerste vel wordt in beslag genomen door voorafspraken en inleidingen, het tweede begint met: ‘Hoe meester Fransoys zijn ghesellen vraechde om dese practijcke te weten’ enz. Deze vermelding van Mr. Fransoys en het thema van de vrije kost was voor mij genoeg aanwijzing om-

[p. 95]

trent de afkomst van deze tekst, en dat bleek te kloppen: het is nl. een bewerking, een vrije vertaling van de ‘Repues franches de François Villon et de ses compagnons’, die sinds het begin van de 16de eeuw samen met de gedichten van Villon gedrukt werden, maar die al iets eerder afzonderlijk verschenen waren onder de titel ‘Le recueil des istoires des repues franches’. Repue is een oudfrans woord dat maaltijd betekent; in de verbinding repue franche wordt het volgens de moderne woordenboeken nog wel gebezigd met betrekking tot klaplopers of tafelschuimers, en dat is ook het thema van deze verhaaltjes.

Er bestaan van de werken van Villon een twintigtal drukken uit de 15de en 16de eeuw, maar een Nederlandse vertaling uit die tijd is niet bekend. Wel neemt men aan dat hij tot voorbeeld heeft gestrekt van de ‘Testamenten’ van Gillis de Rammeleire en Ed. de Dene. Dat hij toen niet vertaald is, is overigens niet zo vreemd. Ook Rabelais heeft tot het eind van de 17de eeuw moeten wachten eer hij vertaald werd, en daar was dan ook een virtuoos als Nic. Wieringa voor nodig. Villons gedichten zijn doorspekt met argot of geheel in argot geschreven, en dus wel heel moeilijk te vertalen. Het toevoegsel van de Repues franches is ook wel niet zo makkelijk, er komt ook wel wat argot in voor, maar door het zuiver anecdotische karakter leenden deze stukjes zich zeker meer voor een bewerking dan het eigenlijke werk van Villon, en het is dus wel begrijpelijk dat de drukkers hier het eerst naar gegrepen hebben; het is trouwens iets dat oorspronkelijk los staat van het werk van Villon zelf, zoals ik al aanduidde. Champion, in zijn grote boek over Villon, behandelt het in het hoofdstuk getiteld: ‘La légende de Fr. Villon’. Hij begint dit hoofdstuk met te zeggen: ‘Un des phénomènes les plus remarquables que nous présente l'histoire des personages du moyen age est la rapidité avec laquelle ils passèrent dans la légende’. Zo is het ook met Villon: ‘Sa légende se répand, s'amplifie chaque jour: on lui prête alors, pour les rajeunir, des finesses qui remontaient jusqu'aux fabliaux. Un livre commande en quelque sorte cette tradition, toute la légende villonesque: les Repues Franches’ (II, 260/1). Van dit boekje als uitgave zegt hij: ‘Ce livret était vendu à Paris, et surtout à Lyon, aux foires, où il pouvait bien intéresser les

[p. 96]

marchands’. Het is dus wel mogelijk dat Nederlandse drukkers het zo hebben leren kennen, los van het eigenlijke werk van Villon, en er iets in zagen voor de Nederlandse boekenmarkt. De proloog die aan de Nederlandse vertaling voorafgaat kenmerkt het ook helemaal als een volksboekje, vooral bestemd om voorgelezen te worden:

Komt hoort dit Boecxken int lesen breet
Ende onthoudt datter in gheschreven staet
Int eynde en salt u ooc niet wesen leet
V allen die van ghelde sijt ghebleven naect

Dit Boecxken sal u leeren practiseren
Den kommer stoppen / den hongher verjaghen

Dus komt en leert [/] wilt alle stil // zijn
Ghy salt alle beliefte hebben sonder vraghen.

Deze proloog in verzen is nog toegevoegd aan het toch al uitvoerige voorwerk van de oorspronkelijke uitgave. Er volgt dan eerst een stuk in proza onder het opschrift ‘Hier werden tot deser leeringhe gheroepen veel Nacien van Volcke’ dat overeenkomt met de inleiding van de Franse tekst die begint: ‘Vous qui cherchez les repeues franches’, waarin allerlei klassen en standen worden opgeroepen, die de kunst van de klaploperij willen leren. Dan volgt, ook in proza, een stukje onder het opschrift ‘Doctoor’, dat overeenkomt met de ‘Ballade de l'acteur’ van de Franse tekst; die ‘Doctoor’ staat blijkbaar voor ‘d'acteur’. Deze vertelt nu dat hij na de voorgaande oproep (‘dit voerschreven Mandament’) gehoord te hebben, besloten heeft deze kunst van de klaploperij ‘te schryven / ende neerstelijcken int langhe te stellen / op dat in toekomende tijden dat elckelyc weten mochte dien dat van noode souden moghen syn, ende dat die sommighe hier in studeren souden die den vrijen schep lief / hebben / ende soecken’.

Dan volgt er weer een stukje in verzen onder het opschrift ‘Totten hoorders oft Lesers’, dat een uitbreiding behelst van de eerste strofe van de ‘Ballade des escoutans’, die in de Franse tekst volgt op de ‘Ballade de l'acteur’, waarin het thema behandeld wordt van

‘Qui en a est le bien venu
Qui n'en a point, l'on n'en tient compte’.

[p. 97]

Het vervolg van deze ‘Ballade des escoutans’ bevat eigenlijk het eerste voorbeeld van een oplichterij van een waard door zijn gast, en dit is in de Nederlandse vertaling in proza behandeld onder de titel ‘Hoe de Actoor tot Parijs quam spreken met eenen waert/om den vryen kost sonder gelt’. Dit avontuur doet de auteur besluiten om ten behoeve van zijn vrienden, ‘sommige gheselleken van lichter aert’ en van degenen die in processen ‘byster ende gheldeloos’ gemaakt zijn dit boekje over de vrije kost te schrijven, dat hun wel te pas kan komen.

Daarna volgt de vertaling van de eerste repue, ‘La Repue de Villon et de ses compagnons’, onder de titel ‘Hoe Meester Fransoys zijn ghesellen vraechde om dese practijcke te weten’. De inleidende twee strofen zijn in verzen vertaald; daarna in proza met afzonderlijke opschriften de delen van deze repue, die in het Frans de ondertitels hebben: ‘La manière d'avoir du poisson’, ‘La manière d'avoir des Trippes pour diner’; ‘La manière d'avoir du pain’; in de vertaling meer als afzonderlijke verhalen: ‘De maniere hoe sy Visch verkreghen’; ‘Een ander practijcke hoe de Ghildekens Pensen ende ander Schaepsvoeten ghekreghen’ enz. Aan het eind van het laatste stukje van deze eerste repue volgt dan echter de recapitulatie ‘Aldus kreghen sy ghebraet sonder ghelt / ende oock goeden Wyn, visch ende goed lecker Pensen’ en dan onvermijdelijk in de Nederlandse vertaling de moralisatie, die in het Frans natuurlijk ontbreekt en er helemaal niet bij past: ‘welcke kluchten ic onder correctie gheschreven hebbe / want sy my dochten weert zijn datmense beschrijven soude / om die te beter in memorien te houden / op dat hem een ander daer voor wachten mach’.

De volgende repues - er zijn er in totaal 7 - zijn zeer vrij vertaald, meer geparafraseerd, en ten dele blijkt de bewerker ze maar half of helemaal niet begrepen te hebben. Zo in de 4de repue, waarin de klaploper zegt dat hij de waard betalen zal met een liedje en wedt dat hij zo goed zal zingen dat de waard zal zeggen ‘Cela me plaist’. De waard aanvaardt dat, omdat hij bij zichzelf denkt: hoe mooi je ook zingt, ik zal nooit zeggen dat ik het mooi vind. De klaploper zingt dan in alle toonaarden op één regel ‘Faut payer ton hoste, ton hoste’ en de waard reageert daarop onnadenkend met ‘Cela bien me plaist’,

[p. 98]

en moet dus betalen. In de Nederlandse bewerking is het niet de waard, maar een ‘klerc’, die in het gezelschap van gildekens komt, en een van deze zegt tot hem: ‘Ic wedde om dit gelach dat hier verdroncken is desen dach / ic sal een liedeken singhen dat u wel behaghen zal ende selve zuldy segghen dat ghy noyt beter en hoorde. Ende ist dattet u niet en behaecht / soo zal ic voor u allen 't ghelach quyten’. Hij zingt dan een liedje in 4 strofen, met als kern ‘O borse zonder dralen, ghy moet den weert betalen’ en al de andere gildekens zeggen dat dat prachtig is en zij nooit iets beters gehoord hebben, maar dan volgt bot daarop: ‘de Klerc seyde dattet niet playsant en was’. Hij wordt dan toch gedwongen te betalen omdat de ‘gezellen’ zeggen dat de zanger de weddenschap gewonnen heeft; maar de clou ontbreekt er zo natuurlijk aan. Niet vertaald is de 5de repue ‘du pelletier’ en dat klaarblijkelijk omdat daarin sprake is van een priester die een minnehandel heeft met de vrouw van een bontwerker; het boekje is nl. - ik kom daar straks nog even op terug - ‘ghevisiteert’ door de ‘prochiaen’ van de St-Jacobskerk in Antwerpen.

De vertaling van de 7 ‘repues’ reikt t/m blad D i v^o. Om het vierde blad vol te maken heeft de drukker er nog 5 anecdotes van eigen bodem aan toegevoegd. De eerste en de derde hebben betrekking op ‘eenen geheeten Claes mac’ in Holland; het zijn zeer simpele gevalletjes, die elk maar een halve blz. vullen; het eerste hoe Cl. Mac bij een vrouw komt die hij geld schuldig was en vraagt of zij de hele dag thuis is, want hij wil haar geld komen brengen. De vrouw nodigt hem op het middagmaal, en als Claes dan rijkelijk gegeten heeft, trek hij zijn beurs, legt de drie penningen op tafel die zijn hele bezit uitmaken en zegt: ‘vrouwe neemt dit op rekenschap, want die wat gheeft die wil betalen’. De andere anecdote vertelt ‘hoe Claes mack kreech nieuwe schoenen sonder ghelt’ en past dus eigenlijk niet in dit boekje over de vrije kost.

In het tweede verhaal wordt verteld hoe ‘een slecht landtman wter Kempen’ wordt beetgenomen door ‘een Paep dat een gecker ende spotter was gheheeten Paep Teun’. Dit kon blijkbaar wel de censuur passeren, al speelt een ‘paap’ hier de rol van oplichter, maar het gaat hier niet om overspel, alleen om een scatologische anecdote.

Het vierde stukje handelt over een Westfaling in Antwerpen en een

[p. 99]

goedhartige waard. De Westfaling doet zich in de herberg rijkelijk te goed en blijkt dan geen cent op zak te hebben. De waard laat dan de dienders komen om hem gevangen te nemen; de Westfaling zegt dat het hem niet kan schelen waar men hem heen brengt, als er maar te eten is. ‘Dit hoorende die weert door compassie soo liet hy hem los ende gaf hem twee stuyvers toe om te gaen slapen, ende de dienaers hadden oock elck twee stuyvers. Dus hadde die westfalinck den vryen schep ende ghelt toe, maer [zegt de schrijver vermanend] elcken weert en is soo medelijdende niet’.

Het laatste stukje is een zeer korte anecdote van een schoenmaker te Antwerpen die de waard van ‘dat berkenrijs’ oplichtte.

En dan volgt de approbatie en het drukkersmerk. De approbatie luidt:

‘Dit Boeck is ghevisiteert ende gheapprobeert by Meester Jan
Goosens / Prochiaen in sint Jacobs Kercke binnen Antwerpen.’

Hiermee is een duidelijk aanknopingspunt gegeven voor de datering, want dat het boekje in oorsprong veel ouder is dan de bewaarde druk van 1610 bij de weduwe van Jan van Ghelen, blijkt voldoende uit taal en stijl. De genoemde Jan Goossens was, volgens Prims, Gesch. v. Antw. 21, pastoor van St-Jacob van 1552-1557. Wij mogen dus aannemen dat de oorspronkelijke uitgave dateert van ± 1555 en het is dan een van de vele Zuidnederlandse populaire werkjes in de volkstaal uit deze tijd die omstreeks of kort na 1600 in Noord-Nederland herdrukt werden, en waarvan de Veelderhands Geneuchlijcke Dichten het bekendste voorbeeld zijn. Het staat dus ook nog dicht bij het begin van de reeks novellenbundels waarvan ik enige jaren geleden een vroeg specimen in dit tijdschrift besproken heb, en die in Antwerpen hun centrum en oorsprong hebben. Als zodanig heb ik er even de aandacht op willen vestigen.

Juli 1964

C. Kruyskamp