Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 80

[p. 151]

De bouw van nieuwvormingen met her-

Inleiding

De synchronische systematiek van een taal valt minder af te leiden uit wat er in die taal is dan uit wat er in die taal wordt. Zo komt de morfologische systematiek die het optreden van het woorddeel her [hεr] in hedendaags standaard-Nederlands beheerst, niet zozeer tot uiting in door het gebruik geijkte formaties als wel in de nieuwvormingen die de taalgebruiker op basis van het hem bekende schept.

De fonematische bouw van het onderhavige woorddeel blijkt steeds /hεr/ te zijn, tenzij er - als bijv. in herraamd, herrijping en geherromaniseerd - een /r/ op volgt. In laatstgenoemd geval heeft het de vorm /hε/ overeenkomstig de morfonologische regel dat binnen het Nederlandse woord geen consonantverdubbeling voorkomt.

Vergelijking met voor het overige gelijke her-loze formaties wijst uit dat het met het woordvormmoment her corresponderende betekenismoment bij nieuwvormingen steeds - zoals ook Van Haeringen opmerkt¹⁾ - ‘opnieuw’ is. Niet ontkend wordt natuurlijk dat er in hedendaags standaard-Nederlands woorden voorkomen met het vormmoment /hεr/ of /hε/ die zich semantisch op andere wijze tot vergelijkbare her-loze formaties verhouden. We denken aan gebruiksgevallen van herademen, herdenken, herhalen, herkennen, herleiden, hernemen, herroepen, herscheppen, herstellen, hertrekken, hervatten, hervormen en herzien of hun correlaten. Daarnaast zijn evenwel gelijkvormige formaties bestaanbaar die zich semantisch wel in eerdergenoemde trant van hun her-loze partners onderscheiden. We noemen ter illustratie slechts gebruiksgevallen van herdenken, herkennen, hervormen en herzien of hun correlaten met het betekenismoment ‘opnieuw’.

1) C.B. van Haeringen, Bij en om het prefix her-, NT 55 (1962) p. 313.

Materiaal:

Herdenken: Na herlezing en herdenking, F.v. Eeden (1895) aangeh. in NT 56 (1963) p. 72, De Nederlandse Sectie en de redacteur van dit artikel zijn er

[p. 152]

zich vanzelfsprekend wel van bewust dat reeds vele goede studies zijn gewijd aan het doel en de middelen van het moedertaalonderwijs in het V.H.M.O. Dit artikel is dan ook alleen bedoeld als een her-denken van het problemengeheel in de situatie van 1956, A.J.J. de Witte, LT 187 (1956) p. 655, Deze heilige dagen zijn er om te herdenken. Denk maar terug en her-denk, J. Kassies, Maatstaf 10 (1962) p. 8, Alles wat er over de naaste toekomst gedacht en geschreven is, zal herdacht en herschreven moeten worden, NRC 25/11/63; herkennen: De medicus ontmoet nooit ‘de ziekte’, hij ontmoet nooit ‘de roodvonk’, maar hij komt steeds te staan tegenover een mens-lijdend-aan-een-ziekte. D.w.z. evenals de connoisseur moet hij zich een oordeel vormen over een uniek complex dat hij zo, in die vorm nog nooit eer heeft gezien, maar dat hij dankzij zijn wetenschappelijk inzicht kan ‘her’-kennen, H. van de Waal, Meded. uit de Civitas academica Lugduno Batava 1956 p. 74; hervormen: De een bevrijdt zich door hér- en vérvorming, de ander in de eens en voor altijd aanvaarde vorm, J.H.W. Veenstra, NRC Bijv. 6/11/54, Enkele tientallen jonge kunstenaars namen op uitnodiging der Cond. contact op met de ongereptheid der paasnatuur teneinde langs deze natuurlijke weg te komen tot een her-vorming van de moderne gelegenheidsvorm t.w. van het ei>, Kleine Krant, Groene Amsterdammer 9/4/55; herzien: De bruggen en de steden, éen voor éen / Herzien en weer vergeten, S. Vestdijk, Mnemosyne in de bergen, Amsterdam, 1946, p. 139, Drie weken vóór het einde van Porgy and Bess,..., heeft de voorstelling in Carré ons, bij het her-zien, nog weer sterker getroffen. Het herzien biedt nog meer mogelijkheden om voor deze opera of musical,..., ontvankelijk te zijn voor de muziekdramatische bewogenheid, NRC 22/5/56, Kriterion, waar een reprise wordt gegeven van 't Is feest in Parijs! (...), een feest van Gallische humor en gezonde fantasie, dat een herzien ten volle rechtvaardigt, NRC Bijv. 29/9/56, De meeste nummers waren...niet nieuw. Zij waren wel goed, en het her-zien waard, NRC 1/7/63²⁾.

Menen we hiermee over de categoriale lexicale waarde³⁾ van het woorddeel her in zoverre die voortvloeit uit de in het hedendaagse Nederlands vigerende systematiek, het noodzakelijke gezegd te hebben, over de klankvorm van de woorden waarin her optreedt, moet veel meer vermeld worden dan tot nu toe is geschied. We onderscheiden daartoe in ons materiaal I) puur verbale formaties, nl. die van de typen boen en boent (beide zowel zg. ‘indicativisch’ als zg. ‘imperativisch’ gebruikt), boenen (zowel zg. ‘indicativisch’ als zg. ‘infiniet’ gebruikt) en boen-

2) Een nieuwe betekenis geeft Van Deyssel klaarblijkelijk ook aan herinneren: Laat mij her-leven, laat mij her - inneren, V.O. I 256, F. Jansonius, Over woord en zin in het proza van L. van Deyssel, Assen, 1942, p. 73.

3) Zie voor term en begrip A. Reichling, De taal: haar wetten en haar wezen, Verzamelde studies over hedendaagse problemen der taalwetenschap, Zwolle, 1961, p. 43.

[p. 153]

de(n); II) substantivische formaties, als o.a. die op er, ing en atie, benevens die van het type herplant; III) adjectivische formaties inclusief de zg. ‘participia praesentis’ en IV) de zg. ‘participia praeteriti’. In alle vier genoemde hoofdtypen zullen de accentuering van her en in samenhang daarmee andere kenmerken van de woordvorm worden onderzocht.

Wanneer we in het vervolg met betrekking tot woorden over ‘accent’, ‘accentuering’ en ‘geaccentueerd’ spreken, doelen we steeds op dat deel van het woord in kwestie dat prosodisch prominent is.

Ten opzichte van de accentuering zullen we niet streven naar het formuleren van absolute, maar van voorkeursregels⁴⁾. Er bestaan ten aanzien van deze accentuering nl. individuele verschillen⁵⁾. Een praktische moeilijkheid bij de beschrijving van de accentuatie levert het feit op dat het voorkomen van her-formaties in mondeling taalgebruik - zeker vergeleken bij hun optreden in schriftelijk taalgebruik - betrekkelijk zeldzaam is.

Overeenkomstig het in de eerste alinea van dit artikel gestelde beperken we ons onderzoek verder tot nieuwvormingen. Onder nieuwvormingen verstaan we daarbij al die in twintigste-eeuws standaard-Nederlands aangetroffen formaties die klaarblijkelijk niet zozeer door het gebruik geijkt zijn dat ze in C. Kruyskamp, Van Dale, Groot woordenboek der Nederlandse taal⁸, 's-Gravenhage, 1961 (voortaan afgekort: VD) zijn opgenomen. We zijn ons van de slechts betrekkelijke waarde van ons kriterium bewust. Zolang evenwel een gedetailleerd frequentieonderzoek van de Nederlandse woordenschat ontbreekt, beschouwen we het al of niet voorkomen van een woord in genoemd lexicon als de relatief beste graadmeter voor zijn gebruikelijkheid. Helaas hebben we geen gebruik kunnen maken van de door Van Ginneken⁶⁾ verzamelde gegevens. Wanneer zijn materiaal voor ons doel niet

4) Vgl. voor het onderscheid tussen beide soorten regels E.M. Uhlenbeck, An appraisal of transformation theory, Lingua 12 (1963) p. 5-6.

5) Vgl. C.F.P. Stutterheim, Accentverschijnselen in het Nederlands, VMKVA 1962 p. 201 sqq..

6) J. van Ginneken, Een Fransch voorvoegsel in het Nederlandsch of een Oer-Europeesch prae-Indogermaansch relict, Nph 13 (1928) p. 161-177, 241-253.

[p. 154]

kennelijk te oud is, blijkt immers veelal niet duidelijk of het twintigsteeeuws en bovendien ontleend aan standaard-Nederlands is. Overigens sluit nieuwvorming het voorkomen in oudere periodes van het Nederlands natuurlijk geenszins uit⁷⁾.

7) Vgl. H. Schultink, Produktiviteit als morfologisch fenomeen, FdL 2 (1961) p. 113-114.

§ 1. De verbale formaties

I a) Buiten VD troffen we van het verbale type I) de volgende met her beginnende formaties aan waarin a) het accent, behalve wanneer het op her volgende woordgedeelte met context of situatie gecontrasteerd wordt, bij voorkeur op her rust. Voor de fonematische bouw van deze puur verbale woorden is kenmerkend dat in hun klankvorm /hεr/ steeds op zijn minst door hetzij een /ə/ en daarna een andere vocaal⁸⁾ (V), hetzij twee vocalen-anders-dan-/ə/ gevolgd wordt. De fonematische bouw van deze formaties is m.a.w. /hεr..V/ə..V../. Tussen haakjes vermelden we andere tot type I) en/of II) en/of III) en/of IV) behorende formaties die met de eerstgenoemde correleren, zonder dat we - wat II), III) en IV) betreft - thans al nader op hun bouw ingaan: Herbebossen (herbebossing), herbeleggen (herbelegging, herbelegd), herbelenen (herbelening), herbeluisteren, herbenamen, herbeoordelen (herbeoordeling), herbereiden, herbestellen, herbevoorraden, herbezetten (herbezetting), herexcerperen, herexporteren (herexport), herformuleren (herformulering), herindelen (herindeling, heringedeeld), herintegreren (herintegratie), herinterpreteren (herinterpretatie, geherinterpreteerd), herinvesteren (herinvestering), hernationaliseren (hernationalisering, hernationalisatie), herontmoeten (herontmoeting, herontmoet (p.p.)), heropleven (heropleving), heroprichten (heroprichting, heropgericht(e)), heroptreden, heroriënteren (heroriëntering, heroriëntatie, geheroriënteerd), herprojecteren, herpubliceren (herpublikatie),

8) Onder ‘vocalen’ worden hier en verder steeds ook ‘diftongen’ verstaan. Het onderscheiden van een apart, van /ˆ/ verschillend, foneem /ə/ vereenvoudigt onze beschrijving aanzienlijk.

[p. 155]

hertaxeren (hertaxatie), hervaccineren (hervaccinatie(s), gehervaccineerd), herverkavelen (herverkaveling, herverkaveld), herverschijnen (herverscheen, herverschijning herverschenen (p.p.)).

Materiaal⁹⁾:

Herbebossen: Met medewerking van padvinders hoopt men deze gebieden te herbebossen, NRC Bijv. 19/10/57; herbebossing: VD 781; Herbeleggen: een groter deel van hun winsten in het bedrijf te herbeleggen, J.H. Huizinga, NRC 1/6/54, de vennootschappen in staat te stellen een deel van hun enorme winsten te herbeleggen, J.H. Huizinga, NRC 22/3/58; herbelegging: J.H. van Beckum, Van Gelderen's Duits woordenboek II¹⁰, Groningen-Batavia, p. 351, Men mag veronderstellen, dat het grootste deel van dit bedrag in de risicodragende sfeer herbelegging heeft gezocht, NRC 9/11/54, een herbelegging van de opbrengst der aan het buitenland verkochte aandelen, NRC 9/4/55; herbelegd: Het niet uitgekeerde inkomen van de Groep, herbelegd in het bedrijf, NRC 10/5/55, dat alleen de helft van de in de Kongo gemaakte winsten daar in 's lands toekomst wordt herbelegd, J.H. Huizinga, NRC 22/3/58, middelen die vrijkomen door verkoop van internationale fondsen aan het buitenland worden hier herbelegd, NRC 20/7/63; Herbelenen: Zij is bevoegd al hetgeen haar tot onderpand strekt op haar naam en voor haar risico te herbelenen, Algemene voorwaarden van de Amsterdamsche Bank 1963; herbelening: VD 781; Herbeluisteren: Uit deze lijst van hinderende faktoren blijkt reeds duidelijk dat de assimilatieverschijnselen met beluisteren alleen, waar geen her-beluisteren mogelijk is, niet voldoende beschreven kunnen worden, G.L. Meinsma, T&T 10 (1958) p. 114; Herbenamen: wat zoudt ge ervan denken, (...) Scheveningens Paleisstraat,..., te herbenamen tot Adama Zylstrastraat?, Flaneur, Vad. 26/10/63; Herbeoordelen: dat de commissie mijn beleid als ambtenaar van het D.M.L.,...zou willen gaan beoordelen of - liever gezegd na de vrijspraak door het Hoog Militair Gerechtshof - zou willen gaan herbeoordelen, brief H.E.I.H. Koopmann afgedr. in NRC 5/3/59; herbeoordeling: De herbeoordeling kan nog slechts gedeeltelijk plaats vinden, Vad.¹⁰⁾ 8/7/58; Herbereiden: daar de Ambonezen de in de centrale keukens verstrekte maaltijden toch zelf willen herbereiden, NRC 6/2/56; Herbestellen. J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 351; Herbevoorraden: C.R.C. Herckenrath-A. Dory, Frans woordenboek I⁹, Groningen-Batavia, p. 533 i.v. rapprovisionner; Herbezetten: dat...het Egyptische leger het gebied van Gaza (...) niet zal mogen herbezetten, NRC 9/1/57; herbezetting: de herbezetting van Roergebied en Rijnland, J.B. Charles, Volg het spoor terug⁴, Amsterdam, 1954, p. 84, Engelands recht op herbezetting <t.w. van de Suezkanaalzone>, NRC 16/7/54, Op diens order is de heer Huijer twee maal naar Soerabaja gegaan, de tweede keer om de herbezetting van deze stad door de Engelsen voor te bereiden, Vad. 15/9/56; Herexcerperen: Ik zie alleen met angst en vrezen dat ik het materiaal nog meer zal moeten uitbreiden

9) Van één woord worden maximaal slechts drie vindplaatsen gegeven.

10) Vad. = het te Den Haag verschijnend dagblad Het Vaderland.

[p. 156]

en zelfs ook voor een deel zal moeten her-excerperen, particuliere correspondentie 10/1/55; Herexporteren: dat de Russen de bedoeling hadden om een gedeelte van het graan,..., weer te herexporteren naar andere Oosteuropese landen, NRC 25/10/63; herexport: A. Broers, K. ten Bruggencate Engels woordenboek II¹³, Groningen-Djakarta, p. 325, het naar Israël verschepen van halffabrikaten bestemd voor herexport, NRC 16/6/54, de mogelijkheid dat deze herexport ook naar Westerse landen als Finland kon geschieden, NRC 25/10/63; Herformuleren: Prof. Brugmans besloot zijn enthousiast betoog met de beknopte samenvatting dat de opgave-Europa ons dwingt onze specifieke ‘taal’ (niet linguistisch bedoeld) te herformuleren, Vad. 2/10/59, De theoreticus Hjelmslev zit dus alsmaar zijn gezonde uitgangspunten te herformuleren, E.M. Uhlenbeck, LT 220 (1963) p. 415; herformulering: is het gewenst ook hier tot een herformulering over te gaan, samenvatting lezing E.M. Uhlenbeck, Orgaan van de Alg. vereniging voor taalwetenschap jaarg. 1954 no. 1 p. 2, de herformulering van de schuldenregeling, NRC 17/1/56, een herformulering in wijdere zin, mondeling 16/12/57; Herindelen: Veel werk heeft hij verzet voor het verwerven en herindelen van de oude panden, C.F.A. Bruijning, Leids universiteitsblad 11/7/63 p. 6; herindeling: ontwerp van wet tot gemeentelijke herindeling van de Bommelerwaard, NRC 29/4/54, dat de katholieken van Nederland de herindeling van de Nederlandse kerkprovincie met dankbaarheid hebben begroet, NRC 27/8/56, herindeling van de ruimte van het Petuniaplein, ingez. stuk, Vad. 24/8/63; heringedeeld: Bij dit korps worden registratief heringedeeld de gewone dienstplichtigen met groot verlof die..., NRC 9/10/59; Herintegreren: Vincent Price, die door de gruwelen uit de vorige film alles afweet van het desintegreren en herintegreren van lichamen, NRC Bijv. 7/11/59; herintegratie: Daarom moet de financiële autonomie van Algerije zo spoedig mogelijk verdwijnen. In het kader van deze financiële ‘herintegratie’ moet de begroting van Algerije voortaan worden goedgekeurd door het Franse parlement, NRC 21/5/59; Herinterpreteren: dat een begrip als nominaal genus maar niet zonder meer op het Engels kan worden toegepast, tenzij we het ten bate van die taal tot onherkenbaar wordens toe herinterpreteren, P.A. Erades in Algemene aspecten van de grote cultuurtalen, Den Haag, 1956, p. 131; herinterpretatie: Daar oppert hij de mogelijkheid van een herinterpretatie van het genussysteem, J. Voorhoeve, Museum 61 (1956) p. 175, een herinterpretatie van een oude constructie, mondeling 23/1/58, een mogelijke herinterpretatie van de gedekte klinkers, A. Cohen, NT 51 (1958) p. 45; geherinterpreteerd: vermeld door C.B. van Haeringen, NT 55 (1962) p. 321; Herinvesteren: het herinvesteren van winsten in eigen bedrijf, NRC 1/7/57; herinvestering: Of economischer herinvestering in plaats toenemende consumptie het werkelijke effect van deze maatregel zal zijn, staat natuurlijk nog te bezien, NRC 16/4/58; Hernationaliseren: Labour wil staalindustrie hernationaliseren, kop NRC 19/3/59, Als bijv. een Labourregering de ijzer- en staalindustrie wilde hernationaliseren, NRC 24/9/59; hernationalisering: waarin slechts twee industrieën,..., als onmiddellijke kandidaten voor nationalisering (of liever hernationalisering) worden genoemd, NRC 6/9/57, De Labourpartij heeft hernationalisering van het vrachtvervoer...reeds op haar

[p. 157]

programma staan, NRC 6/9/63; hernationalisatie: een hernationalisatie van de ijzer-en-staalindustrie, NRC 19/3/59, hernationalisatie van de ijzeren staalindustrie en het vrachtvervoer langs de weg, NRC 30/6/59, De plannen zijn tot dusver specifiek beperkt gebleven tot hernationalisatie van de ijzer- en staalindustrie en van het vrachtvervoer, NRC 25/2/63; Herontmoeten: De sfeer om de hele Vierdaagse, het herontmoeten van oude kennissen, NRC 20/7/56; herontmoeting: Tafel bij het raam is...een herontmoeting tussen een sinds jaren geschieden vrouw en man......Rattigan heeft die herontmoeting in dit hotel-pension heel goed gedramatiseerd, NRC 25/2/57, de kus die zij bij de herontmoeting wisselden, Hendrik Hagenaar, Vad. 2/7/59; herontmoet: In het Nieuwe de la Mar-theater hebben wij Vrijdagavond de nog altijd onvergetelijke Frasquita...herontmoet, NRC 3/10/55; Heropleven: het heropleven van het nationalisme, NRC 30/10/63; heropleving: In 1954 en '55 kon men een ernstige heropleving waarnemen van de Spaanse eisen tegen het Britse bestuur van Gibraltar, NRC 16/8/56, Het schijnt dat maarschalk Tito vóór alles de heropleving van het Balkanpact tussen Zuidslavië, Turkije en Griekenland op het oog heeft, NRC 24/11/56; Heroprichten: trad de noodzaak voor een onmiddellijk heroprichten van deze medische diensten aan het licht, NRC 3/1/57; heroprichting: heroprichting der Japanse strijdkrachten, NRC 3/6/54; heropgericht(e): De oude stadspoorten zullen worden heropgericht, NRC 14/1/55, deze vorig jaar heropgerichte partij, NRC 5/4/54, het kort geleden heropgerichte korps Rijdende Artillerie, de Gele Rijders, Vad. 17/9/63; Heroptreden: Dit heroptreden (zij het op de plaat) is het resultaat van talloze brieven van luisteraars, Vad. 3/1/55; Heroriënteren: mij weer eens Scandinavisch te heroriënteren, particuliere correspondentie 8/6/54, Hij zal zich na het begaan van een zonde moeten heroriënteren, NRC 16/11/63; heroriëntering; VD 785; heroriëntatie: VD 785; geheroriënteerd: De opleidingscentra zullen worden geheroriënteerd, NRC 24/11/59; Herprojecteren: een beeld van gebeurtenissen...dat,..., zich min of meer vastzet en dat dan ook in de rustiger sfeer van een onderzoek voor de rechter-commissaris zich kan herprojecteren, NRC 21/9/63; Herpubliceren: Het aldus her-publiceren van dit soort werk heeft altijd iets hachelijks, vindplaats niet genoteerd; herpublikatie: Thans heeft de academie van wetenschappen de herpublikatie van de werken van Wawilow bevolen, NRC 3/4/56; Hertaxeren: A. Broers t.a.p. II¹³ p. 327, dat Amerika,...de waarde, die Europa heeft voor zijn eigen militaire positie, zou gaan hertaxeren, NRC 29/1/57; hertaxatie: VD 787; Hervaccineren: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 354; hervaccinatie(s): ibidem p. 354, Gaat men op die manier te werk, dan zijn ook hervaccinaties onschadelijk, NRC 24/3/59; gehervaccineerd: vermeld door C.B. van Haeringen, NT 55 (1962) p. 321; Herverkavelen: C.R.C. Herckenrath-A. Dory-H.R. Boulan, Frans woordenboek II¹⁰, Groningen-Djakarta, p. 245; herverkaveling: VD 787; herverkaveld: Het grondbezit werd herverkaveld, NRC 21/3/57; Herverschijnen: tussen aanhalingstekens i.v. herschijnen als betekenis van dit woord opgegeven, WNT VI (1912) p. 643; herverscheen: In de Fischer Bücherei herverscheen Ina Seidels Unser Freund Peregrin, NRC 9/4/57; herverschijning: De herverschijning van de La Prensa, kopje NRC 14/2/56, De politieke herverschijning

[p. 158]

van kardinaal Mindszenty, Vad. 12/11/56, Voor sommigen hunner,..., was dit de eerste herverschijning sinds het ‘onweer’ van maart jl., NRC 14/8/63; herverschenen: de romans Die gläsernen Ringe (1940, herverschenen bij Suhrkamp in 1949), L.A.G., NRC Bijv. 30/12/55.

I b) Van type I) troffen we buiten VD daarnaast met her beginnende formaties aan waarin b) het accent, tenzij - wat nogal eens voorkomt - aan het woorddeel her nadrukkelijk reliëf verleend wordt, bij menig taalgebruiker op de op her volgende syllabe rust¹¹⁾. Voor de fonematische bouw van deze puur verbale woorden is kenmerkend dat in hun klankvorm /hεr/ - voor wat de klinkers aangaat - steeds slechts hetzij door één vocaal-anders-dan-/ə/ hetzij door één vocaal-andersdan-/ə/ alsmede daarna een of meer /ə/'s gevolgd wordt. De fonematische bouw van deze formaties is m.a.w. /hεr..V..(ə..ə..)/ waarin op de plaats van de..slechts consonanten optreden.

Worden naast bestaande woorden van deze fonematische bouw nieuwe van het op p. 151 besproken genre met dezelfde fonematische bouw gevormd, dan krijgt in laatstgenoemde het woorddeel her gewoonlijk een semantisch en daarmee corresponderend prosodisch reliëf. Zie voor bewijsplaatsen p. 151-152.

Aan exemplaren van het thans aan de orde zijnde type registreerden we de hierna op te sommen gevallen. Tussen haakjes vermelden we in het vervolg weer tot andere typen behorende verwante formaties: Herbaren (hergeboorte, herboren), herbronnen (herbronning), herdekken, herdichten (herdichting(en), herdichter), herenten (herenting), hergieten (hergoten), hergroenen, herklinken, herkoopt (herkoop (subst.)), herladen, herleren, herpachten, herplanten (herplant (subst.), herplanting(en)), herscholen (herscholing), herschrijven (herschrijft, herschrijving(en), herschrijvend(e), herschreven(e)), hersmeden, hersmelten (hersmelting), herspellen (herspeld), herspiegelen, herstrikte, hertoveren, herveilen, hervraag, herwapenen (herwapening, herwapend), herwegen (herweging).

11) Op grond van het bestaan van deze en tal van andere in het vervolg te bespreken nieuwvormingen met ongeaccentueerd her gaat C.B. van Haeringens uitspraak (t.a.p. p. 315) dat in ‘de sterke groep’ ‘waarin we her- als actief vormingselement waarnemen’, dit her ‘zo goed als altijd beklemtoond is’, ons te ver. Wel is het zo dat neologismen met geaccentueerd her duidelijk in de meerderheid zijn.

[p. 159]

Materiaal:

Herbaren: J.H. van Beckum, Van Gelderens' Duits woordenboek II¹⁰, Groningen-Batavia, p. 351; hergeboorte: Gememoreerd dient te worden de hergeboorte van de ‘Kaasbode’, De Amateur gids juni 1956 p. 3, Hij betoogde, dat het Amerikaanse volk niet mag blijven stilstaan, doch hergeboorte van leiderschap behoeft, NRC 18/8/56, De verdwijning is symbool gemaakt van dood, hergeboorte en opstanding, kweekschoolwerkstuk derde leerkring 1957; herboren: VD 715; Herbronnen: Maar dr. Fiolets niet verbuigen van het naamwoord in ‘Het Oud- en Nieuw Testament’, zijn nieuw gevormde werkwoord ‘herbronnen’ en zijn substantief ‘inbreng’ zouden we niet graag door andere rooms-katholieken zien overgenomen, NRC Bijv. 27/4/63; herbronning: Dringend vroeg prof. Hoekendijk in zijn rede om weer terug te gaan naar de bronnen. Een ‘herbronning’ zou weer licht kunnen geven in duistere punten, NRC 6/2/57; Herdekken: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 351; Herdichten: De kunsthistoricus, de musicoloog, ondergaat het kunstwerk niet, hij beleeft het opnieuw; ook elk waarlijk lezen is zulk een her-dichten, H. van de Waal, Meded. uit de Civitas academica Lugduno Batava 1956 p. 74; herdichting(en): een bundel van de beste gedichten van Paul Eluard in het Afrikaans vertaald door dr Uys Krige. Er is hier geen sprake van benadering noch van herdichting, J. Greshoff, Vad. 24/8/63, de bundel Hart van jade, waarin o.m. herdichtingen van oude Chinese verzen zullen zijn opgenomen, NRC 18/2/58; herdichter: Overigens is hier de herdichter in de strik geraakt van genus en sexe, L.C. Michels, Filologische opstellen I, Zwolle, 1957, p. 116; de herdichter van Homerische hymnen en Anacreontische liederen, van Theocritus en Catullus, Horatius en Tibullus, C.J.E. Dinaux, Vad. 19/7/58; Herenten: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 352, A. Broers, K. ten Bruggencate Engels woordenboek II¹³, Groningen-Djakarta, p. 325; herenting: J.H. van Beckum ibidem p. 352, A. Broers ibidem p. 325; Hergieten: De kwaliteit van het werk kan men afleiden uit het feit dat in 1926 de firma Gillett & Johnston opdracht kreeg de beide klokken te hergieten, NRC 3/8/63; hergoten: Vanmorgen zijn een 20-tal kleinere klokken uit het carillon van de toren van de Grote Kerk per vrachtauto naar Asten in Noordbrabant getransporteerd, waar ze voor een deel zullen worden hergoten verbeterd en herstemd, Vad. 11/1/56, In 1900 heeft de firma Petit en Fritsen een klok hergoten en......De klokjes werden in 1732 weinig geslaagd hergoten door Nicolaas Muller, NRC 3/8/63; Hergroenen: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 352, C.R.C. Herckenrath-A. Dory-H.R. Boulan, Frans woordenboek II¹⁰, Groningen-Djakarta, p. 243; Herklinken: Oude instrumenten herklinken, kop Vad. 16/11/63; Herkoopt: zelfs wanneer de organisatie koopt, verkoopt en herkoopt na transformatie of aan het einde van de cyclus, NRC 28/4/56; herkoop: VD 784; Herladen: ‘Als je niet weggaat, schiet ik je ook overhoop’, beet S. hem toe en hij begaf zich vervolgens naar een werkbank om zijn pistool te herladen, Telegraaf 9/2/57, A. Broers t.a.p. II¹³ p. 326; Herleren: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 352; Herpachten: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 353; Herplanten: over het herplanten van heggen in het ruilverkavelingsblok, NRC 5/7/57, J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 353, A. Broers t.a.p. II¹³ p. 326; herplant: en die voorziet in een beperkte mate van herplant der bedoelde heggen, NRC 5/7/57; herplanting(en): Voor belangrijke

[p. 160]

onderdelen van de cultuur is de opgave niet alleen behoud, maar ook aanpassing aan de nieuwe, massale situatie; enting en herplanting, NRC Bijv. 22/5/54, herplantingen....Het wordt als normale bedrijfspolitiek beschouwd, dat regelmatig de aanplantingen verjongd worden, NRC 31/5/54; Herscholen: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 353; herscholing: VD 786; Herschrijven: ook heeft v.H. het door hem al analyserend gevolgde spoor naderhand uitgewist door het boek vanuit eenmaal bereikte conclusies te herschrijven, W.M.H. Hummelen, Ts 79 (1963) p. 318, Het is altijd een kwestie van herschrijven, áldoor herschrijven en schrappen, M. Minco gerefereerd door J. Harten, Vad. 20/7/63, Zo hebben bijvoorbeeld nu weer drie schouwburgdirecties stukken aan schrijvers teruggezonden met het verzoek ze te herschrijven, NRC Bijv. 7/9/63; herschrijft: President herschrijft de geschiedenis, kop NRC 24/7/63; herschrijving(en): In het laatste, grotendeels aan de onlangs door het congres van de communistische partij aanbevolen herschrijving van de geschiedenis gewijde nummer, NRC 6/3/56, M.a.w. de herschrijving van de oorspronkelijke actief formule levert...het passief op, A. Reichling, Verzamelde studies over hedendaagse problemen der taalwetenschap, Zwolle, 1961, p. 80, Het begint al dadelijk met een typisch stukje herschrijving van de geschiedenis, J.H. Huizinga, NRC 24/7/63, Tsjechof heeft zijn stuk later enkele malen op onderdelen herschreven en heeft er dus vermoedelijk op zijn beurt begrip voor gehad, dat het publiek zich op zijn hoofdfiguur verkeek. Of die figuur met die herschrijvingen duidelijker is geworden, valt te betwijfelen, NRC 8/10/56, Ondanks vele herschrijvingen van het ingeleverde script, bleek het schrijversduo...geen idee te hebben van het televisiemedium, Vad. 29/10/63; herschrijvend(e): Passen we deze zes voorschriften toe op de gegeven zin, telkens één teken herschrijvend, A. Reichling t.a.p. p. 80, De herschrijvende auteur heeft er in de vorm van enkele hem kenmerkende toepassingen...een modern element ingebracht, NRC 12/12/55; herschreven(e): zullen heel wat Europese legerplannen gewijzigd en heel wat defensienota's herschreven moeten worden!, NRC 8/6/54, Naar de groep kenbaar maakte, is zij bereid voor elke bladzijde, die op goede grond door derden wordt herschreven de hare uit haar rapporten te lichten en te vervangen door de herschrevene, NRC 14/8/56, Zijn biografie zal dan wel op allerlei pagina's herschreven zijn, J. Kassies, Maatstaf 11 (1963) p. 423. Zie ook onder herschrijving; Hersmeden: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 353; Hersmelten: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 353; hersmelting: J.H. van Beckum ibidem p. 354; Herspellen: A. Broers t.a.p. II¹³ p. 327; herspeld: In woorden, o.a. China, Japan en de Arabische landen betreffend, zal men dus bijv. over het algemeen het Engelse ‘kh’ her-speld vinden als ch, J. Romein, De eeuw van Azië, Leiden, 1956, p. X; Herspiegelen: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 354; Herstrikte: Verwaat liep de gang in en herstrikte voor de ovale spiegel...zijn das, A. van Dijk, Gaan om te gaan, Amsterdam, 1957, p. 85; Hertoveren: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 354; Herveilen: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 354; Hervraag: Ik her-vraag, en nu met de meeste nadruk: hebt u de laatste maanden,..., ook maar iets uit Honduras vernomen?, Hendrik Hagenaar, Vad. 14/10/57; Herwapenen: zich te herwapenen, NRC 19/3/54; herwapening: VD 788; herwapend: als Duitsland niet herwapend wordt, NRC

[p. 161]

25/3/54, een herwapend Duitsland, NRC 26/5/54; Herwegen: J.H. van Beckurn t.a.p. II¹⁰ p. 355, A. Broers t.a.p. II¹³ p. 327; herweging: J.H. van Beckurn ibidem p. 355, A. Broers ibidem p. 327.

§ 2. De substantivische formaties

II) Ook binnen de substantivische nieuwvormingen welke met her beginnen, valt een onderscheid te maken tussen a) die waarin het accent gewoonlijk slechts dan niet op her valt wanneer het op her volgende woordgedeelte uitdrukkelijk met context of situatie gecontrasteerd wordt, en b) die waarin het accent, tenzij - wat weer vrij dikwijls het geval is - aan het woorddeel her nadrukkelijk reliëf verleend wordt, bij tal van taalgebruikers op de op her volgende syllabe rust.

II 1) Te midden van deze substantivische woorden onderscheiden er zich enkele formeel van alle andere. Het betreft die formaties waarvan het op geaccentueerd her volgende woorddeel semantisch overeenkomst vertoont met en qua fonematische bouw gelijk is aan een ongeleed substantief of verbum, evenwel met dien verstande dat dit woorddeel - voor wat de klinkers aangaat - slechts één vocaal-anders-dan-/ə/, eventueel nog gevolgd door een /ə/, omvat. Van type II 1) registreerden we: Hergroei, herplant en herzomer.

Waarin de formaties van dit type van alle andere substantivische formaties verschillen, is nl. dat de accentuatie van her hier klaarblijkelijk niet door de morfonologische regels van het Nederlands wordt bepaald¹²⁾. Daarnaast zijn immers verbale formaties als (ik) hergroei en (ik) herplant met het accent op de tweede syllabe bestaanbaar, zoals o.a. ook naast (ik) her'bouw en (ik) her'druk (de) 'herbouw en (de) 'herdruk te vinden zijn.

12) Ook substantivische correlaten van deze formaties behouden de accentuering op her zoals een denkbare afleiding als herzomertje laat zien.

Materiaal:

Zie voor herplant (herplanten, herplanting(en)) onder I b).

Hergroei: de hergroei van het plantenleven in een vallei ergens in Alaska, waar eens een vulkanische eruptie alle levensvormen had vernietigd, NRC Bijv. 7/11/59; Herzomer: Met de hitte van de herzomer dat jaar daalde over de

[p. 162]

badplaats de rust der conferentie, F. Bordewijk, Blokken, Knorrende beesten, Bint, 's-Gravenhage, 1949, p. 67.

We beschikken over te weinig bewijsmateriaal om te durven beweren dat geaccentueerd her niet slechts optreedt in substantivische formaties van de gegeven bouw, maar - in ruimer zin - in alle niet puur verbale woorden van deze vorm. Een aanwijzing in die richting levert echter wel het door ons geregistreerde adjectivische woord herdubbel met geaccentueerd her.

Materiaal:

‘Groot slam klaveren’, bood dr. Phillip Ketchum...tijdens een spel bridge....‘Dubbel’, zei de tegenpartij en ‘herdubbel’ was het antwoord van dr. Ketchum, Vad. 10/8/57.

Herdubbel met geaccentueerde tweede lettergreep zouden we als taalgebruiker interpreteren als een verbale formatie.

Bij alle andere substantivische her-formaties is de relatie tussen accent en fonematische bouw wel tot een morfonologische regelmaat te herleiden.

II 2 a) Zo is binnen de substantivische formaties op /ər/-met-categoriale-lexicale-waarde de verhouding tussen accent en fonematische bouw overeenkomstig aan die binnen de verbale. Te verwonderen behoeft dit niet, aangezien de voor deze verhouding klaarblijkelijk relevante fonematische momenten - i.c. de opeenvolging van V's en /ə/'s - in beide gevallen identiek zijn. De vocalische structuur van een woord als herdichter is immers gelijk aan die van een woord als herdichten, in beide gevallen nl. /hεr..V..ə../.

We registreerden aan nieuwvormingen van dit substantivische type met - behoudens nadrukkelijke reliëfverlening - ongeaccentueerd her: Herdichter (herdichten, herdichting(en)), herlever (herleven, herleving) en herlezer (herlezen, herlezing).

Materiaal:

Zie voor herdichter (herdichten, herdichting(en)) onder I b).
Herlever: en dat hij te beschouwen is als de man, die in zijn tijd het Vlaamse toneel deed herleven. Een herlever, stellig geen vernieuwer, NRC 3/2/55; herleven VD 784; herleving: VD 784; Herlezer: De lezer, of liever herlezer,

[p. 163]

van de in De dubbelganger bijeengebrachte gedichten, H.S.H., NRC Bijv. 28/9/63; herlezen: VD 784; herlezing: VD 784.

II 2 b) Evenzo valt bij nieuwvormingen op /ər/-met-categoriale-lexicale-waarde van de fonematische bouw /hεr..V/ə..V..ər/ het accent op /hεr/. Het enige exemplaar waarover we beschikken, is: Heruitgever (heruitgave(n), heruitgifte, heruitgegeven).

Materiaal:

Heruitgever: als zij niet door de goede zorgen van de heruitgever thans voor alle belangstellenden in brochurevorm bereikbaar was geworden, NRC 31/12/57; heruitgave(n): Deze heruitgave onderscheidt zich van de vorige, NRC 29/11/55, De heruitgave - in paper-back - van A Choice of Kipling's Verse is een ontmoeting met een oude vriend, NRC 9/7/63, En bovendien heeft hij een weg gewezen, die voor de her-uitgave van bepaalde teksten nieuwe mogelijkheden opent, W.A.P. S(mit), NT 56 (1963) p. 236, klassieke heruitgaven, NRC 25/5/54; heruitgifte: Van deze aanvragers hebben er 5.900 een zelfstandige woning, doch hiervan komen er 3.000 niet in aanmerking voor heruitgifte, NRC 20/5/55; heruitgegeven: Ford Madox Ford heruitgegeven, kop NRC Bijv. 13/7/63. In het desbetreffende bericht: Fords werken worden nu door de Bodley Head heruitgegeven.

II 3) Iets gecompliceerder zijn de verhoudingen bij de substantivische nieuwvormingen op /iŋ/-met-categoriale-lexicale-waarde¹³⁾. Twee subtypen zijn hier te onderscheiden:

II 3 a) Voor de substantivische formaties op ing die beginnen met geaccentueerd her - als herbelegging en heraanmelding -, is behoudens de bekende, bijzondere omstandigheden, kenmerkend dat her en ing steeds op zijn minst hetzij door een /ə/ en daarna een andere vocaal, hetzij door twee vocalen-anders-dan-/ə/ van elkaar gescheiden worden. Hun fonematische bouw is m.a.w. /hεr..V / ə..V..iŋ/. Deze bouw is te beschouwen als een variant van die van het onder I a) behandelde type.

Van het onderhavige type registreerden we de volgende nieuwvormingen: Heraanmelding, heraanpassing, heraansluiting, heraanstelling, heraanwijzing, heractivering, herbebouwing, herbelegging (herbeleg-

13) Mogelijk heeft dit woorddeel bij sommige taalgebruikers steeds of geregeld de vorm /əŋ/.

[p. 164]

gen, herbelegd), herbeleving (herbeleven), herbemiddeling, herbeoordeling (herbeoordelen), herberekening(en) (herberekend), herbeschildering, herbeschouwing, herbesteding (herbesteden), herbestrating, herbestudering, herbevestiging, herbewerking, herbezetting (herbezetten), herbezinning, hercatalogisering, herconditionering (geherconditioneerd), hercultivering, herfinanciering, herformulering (herformuleren), hergraveringen, herindeling (herindelen, heringedeeld), herindijking, herinenting(en), heringebruikneming, herinstelling, herinstudering, herinvestering (herinvesteren), herinvoeging, herinvoering, herkatholisering, herliberalisering (herliberalisatie), hernationalisering (hernationaliseren, hernationalisatie), herneutralisering, heronderhandeling, herontmoeting (herontmoeten, herontmoet (p.p.)), heropleiding, heropleving (heropleven), heropneming(en) (heropgenomen), heroprichting (heroprichten, heropgericht(e)), heropstanding, heropstelling, heropvoering, heroutillering, heroverweging, herprofilering, herproviandering, herstructurering, hertoelating, heruitrusting (heruitgerust), heruitvoering (heruitvoer¹⁴⁾, heruitgevoerd¹⁴⁾), herverfransing (herverfranst(e)), herverkiezing, herverkrijging, herverlening, herverscheping, herverschijning (herverschijnen, herverscheen, herverschenen (p.p.)), hervertaling, hervertoning.

14) Betwijfeld moet worden of hier nog van semantisch verwante formaties te spreken is.

14) Betwijfeld moet worden of hier nog van semantisch verwante formaties te spreken is.

Materiaal:

Voor herbelegging (herbeleggen, herbelegd), herbeoordeling (herbeoordelen), herformulering (herformuleren), herindeling (herindelen, heringedeeld), herinvestering (herinvesteren), hernationalisering (hernationaliseren, hernationalisatie), herontmoeting (herontmoeten, herontmoet (p.p.)), heropleving (heropleven), heroprichting (heroprichten, heropgericht(e)), herverschijning (herverschijnen, herverscheen, herverschenen (p.p.)) verwijzen we naar I a).
Heraanmelding: Biljartcracks ‘en bloc’ terug naar K.N.B.B. Bij individuele heraanmelding het hoofd gestoten, kop NRC 7/11/57; Heraanpassing: In de eerste plaats zal men een ontwerp-aanbeveling bespreken over de (her) aanpassing van invaliden voor een beroep, NRC 1/6/55, de middelen en de voorwaarden tot heraanpassing van de Nederlandse economie, C.W. de Vries, Vad. 3/7/59; Heraansluiting: De President kan...niet slechts de heraansluiting <t.w. van gas, licht en water> op straffe van een dwangsom bevelen, ingez. stuk, Vad. 18/1/58, Onzekerheid in de Zelfkant De

[p. 165]

mogelijkheid van heraansluiting bij Duitsland, kop NRC 21/7/59, de voor Nederland zo belangrijke heraansluiting bij de Wereldbond, NRC Bijv. 12/10/63; Heraanstelling: Heraanstelling gehuwde onderwijzeressen, kop NRC 12/5/59; Heraanwijzing: Zekerheid omtrent de heraanwijzing van U als gecommitteerde...had ik nog niet gekregen, partic. corresp. 6/5/58; Heractivering: dat...een aanval ook op Perzië een motief voor heractivering van bases zou zijn, NRC 19/1/55, de enige mogelijkheid tot heractivering van de particuliere woningbouw, NRC 15/1/58, De Britse afgevaardigde, Jackling, toonde zich voorstander van een heractivering van de wapenstilstandscommissie, NRC 29/8/63; Herbebouwing: Plan in voorbereiding voor herbebouwing Zomerhof, onderkop Vad. 16/8/63; Herbeleving: her-beleving van de zijde van de biograaf, NRC 4/5/54, Voor hen die Griekenland kennen is het boek van Alma een verrukkelijke herbeleving van hun reis, NRC 14/2/56, Anderzijds uit zich hetzelfde verschijnsel in een herbeleving van de specifieke sfeer van het lichamelijke überhaupt, P. Rodenko, Tussen de regels, Den Haag, 1956, p. 144; herbeleven: VD 781; Herbemiddeling: ‘Herbemiddeling <t.w. van ontslagen arbeiders> naar andere bedrijven is mogelijk’, aldus de woordvoerder, NRC 10/4/63; Herberekening(en): Als in 1918 gepensioneerd rechterlijk ambtenaar kwam ik bij deze herberekening redelijk uit de bus, ingez. stuk, Vad. 1/9/56, Op grond van deze herberekening concludeert de schrijver tot vrijdag de 14de Nisan van het jaar 29 n. Chr. als datum van de kruisiging, NRC 31/12/57, Bij een herberekening is gebleken, mondeling 6/11/63, Waartoe de zeer gecompliceerde,...astronomische herberekeningen voor het vaststellen van het geboortejaar van Christus (...)?, NRC 27/7/56; herberekend: Gerekend van 1 januari 1960 wordt de tegemoetkoming,..., herberekend naar een percentage van vijfennegentig, Stb. 559 (1960) p. 1363, voor hen, wier pensioen nog niet werd herberekend, mededeling Algemeen burgerlijk pensioenfonds aug. 1963; Herbeschildering: Tevens is een herbeschildering nodig van de belettering vóór de rijtuignummers, NRC 16/3/56; Herbeschouwing: dat alleen de verwerking en kritische herbeschouwing van een zo reusachtige hoeveelheid materiaal zeker een paar maanden extra tijd zou vergen, G.G. Kloeke, Een oud sjibboleth: de gewestelijke uitspraak van ‘heeft’, Verh. KNAW, Afd. Letterk., N.R., dl. LXIII, No. 1, Amsterdam, 1956, p. 8, heeft de regering behoefte gevoeld aan een grondige herbeschouwing van de Nederlands-Indonesische verhouding, NRC 27/11/56; Herbesteding: C.B. van Haeringen, Kramers' Nederlands woordenboek, 's-Gravenhage-Batavia, 1946, p. 296; herbesteden: VD 781; Herbestrating: Voor deze straten is herbestrating zeer urgent, Vad. 8/8/57, Op 11 augustus begint de opbreking en herbestrating van de Van Woustraat, NRC 25/7/58; Herbestudering: dat we de bestudering daarvan, dan wel de her-bestudering van harte aanbevelen, Vad. 7/8/54, Minister Macmillan had maandag al gesproken over een ‘uitgebreide herbestudering van Engelands gehele defensiepolitiek’, NRC 6/12/56; Herbevestiging: Wat een eventuele herbevestiging van de Amerikaanse verplichting om,..., de bondgenoten te hulp te komen betreft, NRC 20/11/57, Kennelijk is het Macmillan...er alles aan gelegen...een herbevestiging van het vertrouwen van zijn kabinet in het door hem in

[p. 166]

dezen gevoerde beleid te verkrijgen, NRC 12/6/63; Herbewerking: en wordt bedoelde reeks thans, na herbewerking en aanvulling met de nieuwste gegevens, als een trilogie in boekvorm samengevat, Vad. 26/1/57, ‘VAN WARSCHAU TOT HIROSJIMA’ is de met de nieuwste gegevens aangevulde herbewerkingin-boekvorm van de artikelenreeks ‘Tien jaar geleden’, J.J.C.P. Wilson, Van Warschau tot Hirosjima III, Assen, 1957, p. tegenover titelblad, Ruim veertig jaar lang tobde hij zich af met een herbewerking,..., en toen hij stierf was enkel het eerste deel herschreven, C.J.E. Dinaux, Vad. 19/7/58; Herbezinning: vinden we ook bij de experimentele dichters een herbezinning op en herbeleving van de organische en zintuiglijke grondslagen waarop de geesteswerkzaamheid ‘dichten’ stoelt, P. Rodenko t.a.p. p. 143, Hoezeer stimulerend voor de herbezinning der linguistiek, Wundt's invloed betekende...een versterkte ver-psychologisering van de taalwetenschap, P.A. Verburg, Algemene taalwetenschap en encyclopaedie, Groningen-Djakarta, 1957, p. 13, Juist het gekozen thema, nl Zekerheid in de Wetenschap heeft aanleiding gegeven tot een strenge heroriëntatie, een kritische herbezinning op de eigen vakwetenschap, NRC 10/5/58. Vgl. verder C.B. van Haeringen, NT 55 (1962), p. 317; Hercatalogisering: De werkzaamheden van de Centrale muziekcatalogus vorderen goed. Het is natuurlijk een bezwaar, dat de toestand der catalogi van de op te nemen bibliotheken dikwijls een hercatalogisering noodzakelijk maakt, L. Brummel, Verslag Koninklijke Bibliotheek 1956, 's-Gravenhage, 1957, p. 15; Herconditionering: de methode der herconditionnering, L.C.T. Bigot, Ph. Kohnstamm, B.G. Palland, Leerboek der psychologie², Groningen-Batavia, 1948, p. 395; geherconditioneerd: De vreesreactie was geherconditionneerd!, L.C.T. Bigot, Ph. Kohnstamm, B.G. Palland t.a.p. p. 395; Hercultivering: Jaarlijks gaan grote percelen uitstekende grond verloren. Hercultivering van de gronden is onmogelijk, NRC 28/11/55; Herfinanciering: Door de onmogelijkheid van herfinanciering konden de laatste jaren de exporteurs geen exportkrediet geven, NRC 9/8/58; Hergraveringen: Bij dit merk verschenen voorts hergraveringen van De Negri, Maria de Macchi, Giovanni Zenatello, Lilli Lehman e.a., NRC 31/10/56; Herindijking: Herindijking van in 1901 verloren gegane polder, NRC 11/5/55; Herinenting(en): zodat vermoedelijk herinenting na 1 of 2 jaar nodig zal zijn. Of de mens op deze herinentingen met een overgevoeligheid zal reageren is nog niet bekend, NRC 30/5/56, Ingeval Flury (...) H.E.P.-vaccin is gebruikt, dient ter voorkoming van moeilijkheden her-inenting met een toegestaan vaccin plaats te vinden, officiële publikatie, NRC 14/12/62, In februari nog een her-inenting van 't hele complex bij elkaar, mondeling 29/10/63. WNT VI 613 vermeldt zowel herinenting als herinenten, evenwel zonder enige vindplaats; Heringebruikneming: Mede door de her-ingebruikneming van de voormalige kinderafdeling steeg het aantal verpleegdagen tot 97.159, Vad. 11/9/63; Herinstelling: in 1944 bij de herinstelling van dit gezantschap, NRC 24/2/56; Herinstudering: de choreograaf George Skibine die persoonlijk de herinstudering van zijn ‘Concerto’ bij het Nationale Ballet heeft geleid, Vad. 18/11/63; Herinvoeging: de herinvoeging van Katanga bij de rest van de Kongo, NRC 11/5/63; Herinvoering: herbewapening van West-Duitsland

[p. 167]

en dus herinvoering van de conscriptie, NRC 3/2/55, In elk geval verlangen weinig mensen naar herinvoering van psychologische termen in de taalkunde, P.C. Paardekooper, Syntaxis, spraakkunst en taalkunde, Den Bosch, 1955, p. 9, de wenselijkheid van de herinvoering van de maximumsnelheidsbepaling, NRC 13/1/56; Herkatholisering: Op vier manieren streeft men naar de herkatholisering van Friesland, Vad. 10/11/59; Herliberalisering: Als Frankrijk het volgende jaar zijn herliberalisering alleen van toepassing zou maken op de handel met de andere leden van de Gemeenschappelijke Markt, NRC 18/11/58; herliberalisatie: Het betreft hier een herliberalisatie, een gedeeltelijk weer ongedaan maken van het volledig aan banden leggen van de import, NRC 19/11/58; Herneutralisering: De herneutralisering van Formosa, kop Groene Amsterdammer 9/4/55; Heronderhandeling: dat aansluiting bij het verdrag van Rome helemaal geen eenvoudige zaak zou zijn en in feite op een complete heronderhandeling zou neerkomen, NRC 13/2/59; Heropleiding: K. Heeroma, M.J. Koenen-J. Endepols' Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal²², Groningen, Batavia, p. 394; Heropneming(en): De heropneming van West-Duitsland in militair opzicht in een Westeuropese gemeenschap, NRC 5/3/55, Er is steeds meer vraag naar heropnemingen van de stemmen van legendarisch geworden zangers en zangeressen, NRC 31/10/56; heropgenomen: Het verband tussen dat en de voorafgaande bijzin is een in dat héropgenomen mededeling, spraakkunstwerk examen-Nederlands M.O.-A 1959; Heropstanding: een heropstanding van Duitsland, NRC 26/10/54, Is de regering van mening, dat op deze wijze nationale heropstanding van het Friese volk kan worden verkregen?, NRC 4/4/55, Het wonder van mijn bekering, van mijn geestelijke heropstanding, B. Verhoeven, Pleidooi voor een non, Brugge, 1957, gecit. in NRC Bijv. 28/9/57; Heropstelling: een strategische concentratie van de macht door een heropstelling van bepaalde militaire eenheden, NRC 7/1/55; Heropvoering: de heruitgave en de heropvoering van Haydns opera l'Infedeltà delusa, NRC 1/7/63; Heroutillering: Zoals uit de memorie van toelichting op het inmiddels ingetrokken wetsontwerp blijkt, was de heroutillering voor de civiele productie destijds reeds voltooid, NRC 21/11/55; Heroverweging: dan zou zulks een element introduceren, dat de regering zou kunnen nopen tot een heroverweging van haar standpunt, NRC 29/4/58, Een proces van heroverweging der mogelijkheden en wenselijkheden...was reeds lang gaande....Het scheen haast onvermijdelijk dat binnen afzienbare tijd heroverweging van Amerika's politiek t.a.v. China aan de orde zou komen, NRC 20/4/59; Herprofilering: Het beraad over herprofilering van de Laan van Meerdervoort, Vad. 20/3/63; Herproviandering: J.H. van Beckum, Van Gelderen's Duits woordenboek II¹⁰, Groningen-Batavia, p. 353; Herstructurering: Gaat men uit van de opvatting, dat kunst een herstructurering is van een door de kunstenaar visueel waargenomen werkelijkheid (...) en houdt men deze omschrijving voor ogen, dan kan - juist op grond van deze herstructurering - niet van schizofrene ‘kunst’ worden gesproken, Vad. 21/12/62, Voordat echter gedacht wordt over herstructurering van de studie- en examenopbouw, W. Begeer, Universiteit en hogeschool 10 (1963) p. 45; Hertoelating:

[p. 168]

Het centrale partijcomité van de Tsjechoslowaakse communistische partij heeft in april Slansky's uitstoting uit de partij bevestigd, terwijl het hertoelating tot de partij van vele anderen toestond, NRC 22/8/63; Heruitrusting: de heruitrusting met modern materiaal van de eenheden, die van Indo-China naar Frankrijk zullen worden overgebracht, NRC 7/8/54, Dit houdt het gevaar in, dat industriële heruitrusting en expansie...er door in het gedrang kunnen komen, NRC 24/10/55, de heruitrusting der conventionele strijdkrachten met nieuwe wapens, NRC 26/6/63; heruitgerust: De divisie werd nochtans heruitgerust en herbewapend, J.J.C.P. Wilson, NRC Bijv. 14/3/59; Heruitvoering: Hoogtepunt van de viering vandaag was de heruitvoering van de landing van De Ruyter na de Vierdaagse zeeslag, NRC 3/7/57; heruitvoer: J.H. van Beckum t.a.p. II¹⁰ p. 354; heruitgevoerd: Zo zal bijvoorbeeld Canadees nikkel, dat vrij in Engeland wordt ingevoerd, slechts naar Frankrijk kunnen worden heruitgevoerd tegen betaling in Frankrijk van een compenserende belasting, NRC 12/3/58; Herverfransing: titel Med. van C.B. van Haeringen, KNAW, Afd. Letterk., N.R., dl. 20, No. 5, Amsterdam, 1957; herverfranst(e): Er is dus alle reden om aan te nemen dat deze -erij-woorden nog niet lang geleden zijn herverfranst, C.B. van Haeringen t.a.p. p. 139, dat juist sardijn herverfranst is, ibidem p. 140, de vernederlandste en de herverfranste vorm van hetzelfde woord, ibidem p. 126; Herverkiezing: De eerste vier landen hebben zich candidaat gesteld voor herverkiezing, NRC 9/9/54, Verwacht wordt, dat secretaris-generaal Dag Hammarskjöld aanbevolen zal worden voor herverkiezing, NRC 24/9/57, al zijn krachten in te spannen voor de herverkiezing van een conservatieve regering, NRC 25/9/63; Herverkrijging: Had Krupp met deze stappen ter herverkrijging van de Bochumer Verein soms niet bewust deze belofte gebroken?...En was het soms niet duidelijk dat Krupp deze stappen ter herverkrijging had verricht, NRC 31/1/59, terwijl de procedure, in Suriname gevolgd...een passend voorbeeld van massale herverkrijging van het Nederlanderschap voor deze groep der spijtoptanten is, F.H. van de Wetering gecit. in Vad. 21/2/59; Herverlening: de herverlening van de waardigheid van geheim kamerheer van de paus aan de gewezen Duitse rijkskanselier von Papen, NRC 31/10/59; Herverscheping: wegens beweerde herverscheping van Amerikaanse chemicaliën naar Rusland, NRC 12/8/63; Hervertaling: ‘Die portugiesische Königstochter’ van Ivan Nagel, waarvan deze Nederlandse bundel kennelijk de hervertaling is, A. Sivirsky, Boekenbijvoegsel NRC 31/3/62; Hervertoning: Othello van Orson Welles, waarvan De Uitkijk een hervertoning geeft, NRC Bijv. 22/5/54, Ferenc Molnar,..., wiens blijspelen wellicht ook zonder deze tragische aanleiding voor hervertoning in aanmerking zouden kunnen komen, NRC 20/11/56, de hervertoning van films, waarin Greta Garbo de hoofdrol vertolkt, NRC 23/8/63.

II 3 b) Voor de fonematische bouw van de substantivische formaties op /iŋ/-met-categoriale-lexicale-waarde die beginnen met ongeaccentueerd her - als herbronning en herkaveling -, is kenmerkend dat in hun klankvorm tussen her en ing - wat de klinkers aangaat -

[p. 169]

steeds slechts hetzij één vocaal-anders-dan-/ə/, hetzij één vocaal-anders-dan-/ə/ gevolgd door een of meer /ə/'s optreedt. De fonematische bouw van deze woorden is kortom /hεr..V..(ə..ə..) iŋ/ waarin op de plaats van de..alleen consonanten optreden. De bouw van deze formaties schijnt m.a.w. - voor zover sprekers in het woorddeel ing niet een /ə/ maar een /1/ laten horen - geen pure variant van die van het onder I b) behandelde type te zijn. Voor de bouw van het type I b) leek immers kenmerkend dat na /hεr/ slechts één vocaal-anders-dan-/ə/ en die dan nog in de onmiddellijk op her volgende syllabe, optreedt. Gezien deze substantivische en onder III) te behandelen adjectivische formaties blijkt de onder I b) gegeven karakterisering thans evenwel als volgt te moeten worden geamendeerd: Her is, behalve bij nadrukkelijke reliëfverlening en in de onder II 1) behandelde gevallen, bij voorkeur ongeaccentueerd wanneer dit woorddeel - voor wat de vocalen betreft - slechts hetzij door één vocaal-anders-dan-/ə/, hetzij door één vocaal-anders-dan-/ə/ alsmede daarna een of meer /ə/'s gevolgd wordt, echter met dien verstande dat aan het woordeinde in een of meer¹⁵⁾ suffixen-met-categoriale-lexicale-waarde wel andere vocalen dan /ə/ kunnen optreden.

Deze precisering, die niet uit louter verbaal materiaal valt af te leiden, brengt mee dat ook de onder I a) gegeven formulering met betrekking tot substantivische en adjectivische formaties een scherpere redactie behoeft: Her is, behoudens de bekende, bijzondere omstandigheden, bij voorkeur geaccentueerd wanneer dit woorddeel op zijn minst door hetzij een /ə/ en daarna een andere vocaal, hetzij door twee vocalen-anders-dan-/ə/ gevolgd wordt, mits in laatstgenoemd geval de tweede vocaal geen deel uitmaakt van een suffix met categoriale lexicale waarde.

Aan exemplaren van het type II 3 b) registreerden we buiten VD de hierna op te sommen gevallen:

Herbronning (herbronnen), herdichting(en) (herdichten, herdichter), herenting (herenten), herijking (herijken, herijk (subst.)), herkave-

15) De termen ‘of meer’ bezigen we hier gezien het evenmin geaccentueerd zijn van her in het onder III 1) te behandelen woord herplaatsbaarheid.

[p. 170]

ling (herkavelen), herkerkelijking, herkerstening, hernummering, herordening(en), herpakking (herpakken), herplanting(en) (herplanten, herplant (subst.)), herraming (herraamde (p.p.)), herrijping, herruilingen, herschikking (herschikken), herschrijving(en) (herschrijven, herschrijft, herschrijvend(e), herschreven(e)), hersmelting (hersmelten), herstrating(en) (herstraten), hertekening, hertraining, hervestiging, herweging (herwegen), herwording (herwordende).

Materiaal:

Voor herbronning (herbronnen), herdichting(en) (herdichten, herdichter), herenting (herenten), herplanting(en) (herplanten, herplant (subst.)), herschrijving(en) (herschrijven, herschrijft, herschrijvend(e), herschreven(e)), hersmelting (hersmelten) en herweging (herwegen) verwijzen we naar I b).
Herijking: een nieuwe conceptie, een herijking van waarden, die de institutionele verhoudingen beheersen, NRC 4/10/63; herijken: VD 784; herijk: VD 784; Herkaveling: C.R.C. Herckenrath-A. Dory-H.R. Boulan, Frans woordenboek II¹⁰, Groningen-Djakarta, p. 244, Natuurlijk is herkaveling een eerste vereiste, NRC Bijv. 17/5/63; herkavelen: C.R.C. Herckenrath-A. Dory-H.R. Boulan t.a.p. II¹⁰ p. 244; Herkerkelijking: Prof. Hoenderdaal sprak over de ‘herkerkelijking’ van de vóórgemeente en van dat deel der gemeente dat moeilijk te bereiken is, NRC 5/6/59; Herkerstening: het atheïsme is een gevaarlijk wapen geworden in deze tijd van herkerstening van het volk, NRC 9/5/59; Hernummering: Ongeveer twee maanden voor de datum van hernummering wordt van een en ander aan de betrokken rekeninghouders mededeling gedaan, NRC 7/6/55, doordat hij in de war was geraakt ten gevolge van een kadastrale hernummering, NRC 2/5/59; Herordening(en): de herordening der Roerindustrie, NRC 10/9/54, latere onderzoekers, die allicht weer tot een her-ordening zullen moeten overgaan, G.G. Kloeke, Het taallandschap van onze noordoostelijke provinciën, Verh. KNAW, Afd. Letterk., N.R., dl. LXII, No. 3, Amsterdam, 1955, p. 121, Dit vraagt ordening en herordening, NRC 15/7/57, zekere herordeningen, die wij in ons zelf op elk ogenblik kunnen voltrekken, Vad. 16/11/63; Herpakking: J.H. van Beckum, Van Gelderen's Duits woordenboek II¹⁰, Groningen-Batavia, p. 353; herpakken: VD 785 ‘Zuidn.’. Zonder deze toevoeging wordt het woord ook door J.H. van Beckum, ibid. p. 353, genoemd; Herraming: daar sinds de laatste herraming wederom prijsstijgingen hebben plaats gevonden, NRC 7/6/55; herraamde: Het totaal generaal der herraamde kosten is ƒ 70.044.360 en dat der herraamde rijksbijdrage ƒ 56.631.130, NRC 7/6/55; Herrijping: Deze therapie gaat van het principe uit dat bij het rijpingsgeremde kind...door de een of andere (...) oorzaak een herrijping van enkele organen of van celsystemen mogelijk is, NRC 3/5/62; Herruilingen: Het is dan een moment, waarop eventuele her-ruilingen door verkoop Kon. Olie en aankoop Unilever...denkbaar zijn, Vad. 28/12/57; Herschikking: een herschikking in het Indonesische kabinet, NRC 15/7/54, een herschikking in Midden-Europa, die een eind zou maken aan de

[p. 171]

tienjarige Russische overheersing van dat gebied, NRC 8/6/55, maar hij werd in Leiden opgehouden door Adriaan van Royen die hem vroeg te helpen bij de herschikking van zijn hortus, NRC 25/5/57; herschikken: VD 786; Herstrating(en): Het ligt in de bedoeling...deze weg te verbeteren. Reeds thans wordt getracht door herstrating een beter wegdek te verkrijgen, NRC 25/6/57, zo'n straat werd dan herstraat. Er is nu evenwel geen schijn van kans, dat men aan deze herstratingen toe komt, Vad. 20/12/57; herstraten: VD 787; Hertekening: Europa's koloniale tijdperk loopt op zijn eind. De hertekening van de wereldkaart is bijna voltooid, J.H. Huizinga, NRC 28/12/54; Hertraining: De uitzendende instanties zullen ook aandacht moeten schenken aan hertraining en ‘refresher courses’ voor deskundigen, Universiteit en hogeschool 9 (1963) p. 215-216; Hervestiging: hervestiging van uit Palestina gevluchte Arabieren, NRC 30/11/55, Hele steden zullen worden weggevaagd (‘krot-opruiming’), gehele volken zullen op de vlucht worden gejaagd (‘hervestiging’), Hendrik Hagenaar, Vad. 26/4/58, de in 1957 begonnen massale hervestiging van mohammedaanse Algerijnen, NRC 18/4/59; Herwording: de herwording van de industriële gebieden van West-Duitsland, NRC 21/11/55, Hij is nu eenmaal voor miljoenen Duitsers de man van het Duitse of het economische wonder, de man van de herwording na de diepe val, NRC 30/10/57; herwordende: België begon spoedig in het herwordende Nederland een concurrent te zien, NRC 4/9/54.

II 4) Substantivische formaties eindigend op atie (d.w.z. voor sommige taalgebruikers op /asi/, voor andere op /atsi/) hebben bij voorkeur geaccentueerd her, bijv. hercreatie, herintegratie en hernationalisatie. Anders dan naast het onder II 3 a) behandelde type komen er naast deze formaties op atie geen andere voor waarbij het accent bij voorkeur niet op her valt. Dit hangt direct samen met de omstandigheid dat dank zij de /a/ in /a(t)si/ her steeds op zijn minst door een vocaal plus daarna een vocaal-anders-dan-/ə/ gevolgd wordt.

De op p. 169 gegeven formulering ‘Her is...bij voorkeur geaccentueerd wanneer dit woorddeel op zijn minst door hetzij een /ə/ en daarna een andere vocaal, hetzij door twee vocalen-anders-dan-/ə/ gevolgd wordt, mits in laatstgenoemd geval de tweede vocaal geen deel uitmaakt van een suffix met categoriale lexicale waarde’, is niet met deze feiten in strijd. Het transpositie¹⁶⁾-correlaat van formaties als hercreatie, herintegratie en hernationalisatie is immers niet *hercre,

16) Zie voor deze term H. Schultink, De morfologische valentie van het ongelede adjectief in modern Nederlands, Den Haag, 1962, p. 34-36.

[p. 172]

*herintegr en *hernationalis of iets dergelijks maar hercreëer, herintegreer en hernationaliseer. Van affigering met een suffix atie is hier dus geen sprake. Een adequate, dynamische morfologische beschrijving van deze formaties vindt haar uitgangspunt in woorden op eer. Vervolgens houdt ze in dat /er/ vervangen is door /a(t)si/, dan wel dat /er/ vervangen is door /a/ en daaraan /(t)si/ wordt toegevoegd. In geen van beide beschouwingswijzen maakt /a/ deel van een suffix uit.

We vestigen er - hopelijk ten overvloede - nog eens de aandacht op dat het hier met betrekking tot het accent niet om de formulering van absolute, maar van voorkeursregels gaat. Zo noteerden we in mondeling taalgebruik, zonder dat er van enige contrastwerking sprake was, de al eerder genoemde formatie herinterpretatie met het - voor ons zelf als taalgebruiker ongewone - accent op ta: een herinterpretatie van een oude constructie, 23/1/58.

Deze formaties op /a(t)si/ zijn steeds gevormd op basis van woorden van kennelijk Franse herkomst. Wanneer daarnaast een van hetzelfde oorspronkelijk Franse woord afgeleide formatie op /eriŋ/, eventueel met wisseling der onmiddellijk voorafgaande consonant, voorkomt, representeert de afleiding op ering een verdergevorderd stadium van incorporatie in de morfologische systematiek van het Nederlands dan de met hetzelfde basiswoord correlerende formatie op atie. We registreerden de volgende specimina:

Herclassificatie, hercodificatie, hercombinatie, herconcentratie, herconfrontatie, hercreatie, heremigratie, herfiguratie, herinstallatie, herinstrumentatie, herintegratie (herintegreren), herinterpretatie (herinterpreteren, geherinterpreteerd), herinventarisatie, herkartellisatie, herkolonisatie, herliberalisatie (herliberalisering), hermilitarisatie (gehermilitariseerd), hernationalisatie (hernationaliseren, hernationalisering), hernaturalisatie (hernaturaliseerd), herorganisatie, herpublikatie (herpubliceren), hervaccinatie (hervaccineren, gehervaccineerd).

Materiaal:

Voor herintegratie (herintegreren), herinterpretatie (herinterpreteren), hernationalisatie (hernationaliseren, hernationalisering), herpublikatie (herpubliceren), hervaccinatie (hervaccineren) verwijzen we naar I a). Voor herliberalisatie (herliberalisering) verwijzen we naar II 3 a).

[p. 173]

Herclassificatie: Van de herclassificatie van handwerklieden moet Poujade niets hebben, NRC 25/1/55, een zg. proteststaking van 24 uur voor 10 procent salarisverhoging en herclassificatie, NRC 17/6/55; Hercodificatie: de hercodificatie van het burgerlijk recht, H. Mulderije geref. in NRC 27/6/58, het driemanschap dat prof. Meijers arbeid aan de hercodificatie van het B.W. voortzet, NRC 30/6/58, Schenking en hercodificatie, titel oratie K. Wiersma, Vad. 1/3/63; Hercombinatie: zijn ontdekkingen betreffende ‘genetische hercombinatie en de organisatie van genetisch materiaal van bacteriën’, NRC 30/10/58; Herconcentratie: Zoals bekend treffen nog twee andere ondernemingen der Duitsche kolen- en staalindustrie...voorbereidingen voor herconcentratie, NRC 23/6/55, het grote politieke gevaar dat volgens hem de herconcentratie in het Roergebied heeft, NRC 27/2/58, Hij bepleit een herconcentratie ten aanzien van de danskunst, NRC 4/12/58; Herconfrontatie: Bij herconfrontatie met Mon oncle...vonden we de film evenwichtiger van vorm dan bij de Parijse voorstelling, NRC 2/8/58, een autobiografisch, reportage-achtig boek van Pearl Buck over een herconfrontatie met Japan, NRC 14/9/63, Herconfrontatie met proza, titel art. K. Schuur in Goed geboekt I (1963) 2 p. 3; Hercreatie: een creatieve hercreatie van culturele creativiteit, H.A. Gomperts, Hollands weekblad 27/5/59 p. 6; Heremigratie: Clandestiene heremigratie, kop NRC 6/1/58, in geval van heremigratie, NRC 25/3/58; Herfiguratie: de herfiguratie van het Deltagebied, waartoe Nederland noodgedwongen overgaat, W.F. Lichtenauer, NRC Bijv. 1/2/58; Herinstallatie: De woningtextiel volgt langzaam de evolutie van het moderne meubel. Dat is begrijpelijk, want een her-installatie behoort bij de gewone gezinnen tot de weinige uitzonderingen, NRC 9/9/54; Herinstrumentatie: een massa-uitvoering van Israel in Egypt..., waarbij de dirigent, Johannes Verhulst, de partituur aan een pompeuze herinstrumentatie onderworpen had, NRC 14/4/59; Herinventarisatie: een ontwerp...voor een herinventarisatie op moderne grondslag van de onder de dienst voor schone kunsten berustende kunstvoorwerpen, NRC 17/2/55; Herkartellisatie: de Duitse herkartellisatie, NRC 17/5/57; Herkolonisatie: Israël heeft een plan voor de herkolonisatie van de Arabische vluchtelingen, NRC 29/1/57; Hermilitarisatie: dat de voornaamste taak is hereniging en niet her-militarisatie van Duitsland, NRC 22/11/54; gehermilitariseerd: Chroesjtsjows vrees voor een gehermilitariseerd West-Duitsland, NRC 28/1/59; Hernaturalisatie: J.H. van Beckum, Van Gelderen's Duits woordenboek II¹⁰, Groningen-Batavia, p. 353; hernaturaliseerd: In een ronduit kapitalistische maatschappij zouden de vakbondsleiders weer ten spoedigste hernaturaliseerd worden. Ze zouden weer geheel aan de zijde der arbeiders komen te staan, Groene Amsterdammer 9/4/55; Herorganisatie: de her-organisatie van de zozeer gemutileerde Nederlands-Joodse gemeenschap, Vad. 21/12/57, of Europa voldoende wilskracht zal weten op te brengen om zijn eigen herorganisatie te maken tot een krachtig, positief werkend element in het grote verband van de wereld, NRC 27/4/59, ieder voorstel tot herorganisatie van het Britse Rijnleger, NRC 26/2/63.

[p. 174]

We zijn thans in staat op grond van ons materiaal een oordeel te vormen over het door Van Haeringen centraal gestelde probleem ‘van de prioriteit van het her--ing-abstractum op eigenlijke verbale vormen’¹⁷⁾. Naast 25 geregistreerde puur werkwoordelijke nieuwvormingen vonden we - buiten of in VD - geen correlerende substantivische formatie op ing of atie (!), naast 29 wel. Wat hierbij opvalt, is dat van de 25 werkwoordelijke neologismen met ongeaccentueerd her (type I b): herbronnen, herdekken) er slechts 9 - een minderheid dus - ing-formaties naast zich bleken te hebben. Naast 80 geregistreerde nieuwvormingen op ing of atie vonden we - buiten of in VD - geen werkwoordelijke correlaten, naast 30 wel. De neologismen op ing en atie zijn m.a.w. evident in de meerderheid tegenover de puur verbale. Al te veel belang dient hieraan evenwel niet gehecht te worden. Het gaat in een grammaticale beschrijving immers allereerst om de mogelijkheden die de systematiek van een onderzochte taal biedt, niet om de frequentie waarmee van deze mogelijkheden gebruik wordt gemaakt.

II 5) Niet tot de voorafgaande typen behoren ten slotte een aantal substantivische formaties waarin geaccentueerd her weer steeds op zijn minst hetzij door een /ə/ en daarna een andere vocaal, hetzij door twee vocalen-anders-dan-/ə/ gevolgd wordt waarbij in laatstgenoemd geval de tweede vocaal geen deel uitmaakt van een suffix met categoriale lexicale waarde¹⁸⁾.

Wie mocht twijfelen of dit laatste ook opgaat voor het woord hermontage, bedenke dat in deze formatie - parallel aan de onder II 4) behandelde woorden op atie - age niet als suffix na *(her)mont, maar als vervanging van het woorddeel eer in hermonteer moet worden beschouwd.

Aan nieuwvormingen van het type II 5) noteerden we:

Heraanplant, herbegin (herbeginnen), hercorrectie, herdistributie, hereditie, herexport (herexporteren), hergeboorte (herbaren, herboren),

17) C.B. van Haeringen t.a.p. p. 318.

18) De enige nog resterende substantivische nieuwvorming met ongeaccentueerd her, herplaatsbaarheid, behandelen we onder III 1).

[p. 175]

herinfectie(s), herinstructie, herintrede, hermontage, heronderzoek (heronderzocht (p.p.)), heruitgave(n) (heruitgever, heruitgifte, heruitgegeven), heruitgifte (heruitgever, heruitgaven(n), heruitgegeven), heruitvoer (heruitgevoerd, heruitvoering), herverzekeraars (herverzekeren, herverzekering, herverzekerbaar).

Materiaal:

Zie voor herexport (herexporteren) onder I a); voor hergeboorte (herbaren, herboren) onder I b); voor heruitgave(n) en heruitgifte (heruitgever, heruitgegeven) onder II 2 b); voor heruitvoer (heruitgevoerd, heruitvoering) onder II 3 a).
Heraanplant: Plan voor heraanplant van rubber op Malakka, kop NRC 22/4/55; Herbegin: Ook zinspeelt Van den Bergh in zijn inleiding nog even op de mogelijkheid van een herbegin, NRC Bijv. 4/9/54, Herman van den Bergh, die in zijn woord vooraf tot de uitgave van zijn Verzamelde gedichten in '54 al zinspeelde op een poëtisch herbegin na dertig jaar, NRC 10/3/56, het herbegin van het concilie, NRC 24/4/63; herbeginnen: VD 781 ‘Zuidn., dicht.’. Vgl. echter Het tragische gebeuren moest nu herbeginnen bij de Shuristelling die buitengewoon sterk was, NRC Bijv. 11/6/55, Dat is een vrijheid om positief te werken en zich te ontplooien, maar ook de vrijheid om fouten te maken en vooral de vrijheid om te herbeginnen, NRC 4/5/56, Na de formatiepoging-Drees is het nu eenmaal onmogelijk met een volslagen schone lei te herbeginnen, NRC 24/7/56; Hercorrectie: De Rookwolken rondom de Phenix bestaan uit vergissing, correctie en hercorrectie, die Hendrik de Vries...publiceerde inzake Herman van de Bergh's redacteurschap van ‘Het Getij’, NT 49 (1956) p. 284-285; Herdistributie: J.H. van Beckum, Van Gelderen's Duits woordenboek II¹⁰, Groningen-Batavia, p. 351, Op welke wijze de herdistributie van het nationale inkomen zal geschieden is evenzeer een politieke als een economische kwestie, NRC 15/6/57, het door Zentgraaff in herdistributie gebrachte gif, J.H.W. Veenstra, D'Artagnan tegen Jan Fuselier, Amsterdam, 1962, p. 165; Hereditie: men moet deze hereditie om vele redenen verwelkomen, P.J.H. Vermeeren, NRC Bijv. 7/12/57; Herinfectie(s): De uitwerpselen worden verbrand om herinfectie met de eieren van parasitaire wormen te voorkomen....Dit langdurige, uiterst vermoeiende transport, waarbij de kans op herinfectie bijzonder groot is, NRC Bijv. 4/5/57, Of men bij de nieuw aangegeven ziektegevallen met herinfecties te maken heeft, is...nog moeilijk uit te maken, NRC 21/9/54; Herinstructie: de instructie en de herinstructie van het personeel, NRC 24/12/55; Herintrede: hun herintrede in de maatschappij, eerste NTS-journaal 16/8/63; Hermontage: Ook de manier waarop filmflitsen uit de Spaanse burgeroorlog waren samengebracht...was een knap staaltje van televisiemaken. De Bussumse hermontage van het programma was minder gelukkig, Vad. 14/6/62; Heronderzoek: Een heronderzoek van 's werelds mooiste fossiel, NRC Bijv. 20/11/54, embargo zal blijven bestaan, maar geregeld aan een heronderzoek onderworpen worden, NRC 2/2/56, Het comité gaat ieder jaar over tot heronderzoek van het

[p. 176]

programma, NRC 31/7/63; heronderzocht: De relativiteitstheorie van Einstein wordt heronderzocht, NRC Bijv. 6/4/57; Herverzekeraars: omdat de maatschappijen met de herverzekeraars (...) tot overeenstemming moet <!>. komen, NRC 31/10/63; herverzekeren: VD 787; herverzekering: VD 788; herverzekerbaar: Exportkredieten op Indonesië weer beperkt herverzekerbaar, kop NRC 17/8/63.

§ 3 De adjectivische formaties

III 1) Onder de met her beginnende ‘adjectivische formaties inclusief de zg. “participia praesentis”’ in ons materiaal vonden we - afgezien van het onder II 1) al besproken herdubbel - slechts twee nieuwvormingen die geen participium praesentis zijn, nl. heropvoedbaar (heropvoeding, heropgevoed) en herverzekerbaar (herverzekeren, herverzekering, herverzekeraars).

Materiaal:

Zie voor herverzekerbaar (herverzekeren, herverzekering, herverzekeraars) onder II 5).
Heropvoedbaar: die gezinnen..., die in de vrije maatschappij niet heropvoedbaar zijn gebleken, NRC 4/11/54; heropvoeding: VD 785; heropgevoed: het onvoldoende aangepaste kind moet heropgevoed worden, NRC 17/9/54, dat vluchtelingen als zodanig ‘heropgevoed’ zouden moeten worden, W. Verkade, NRC 11/5/56.

Als taalgebruiker leggen we zelf in heropvoedbaar en herverzekerbaar het accent op het woorddeel her, daarnaast lijkt ons evenwel - ook zonder contrastwerking - accentuering van de derde syllabe mogelijk. Al verhindert gebrek aan materiaal eens te meer het doen van absolute uitspraken - VD (781) geeft slechts 'herbenoembaar -, te verklaren is dit dubium wel. Enerzijds immers bestaat de duidelijke voorkeur her te accentueren wanneer dit woorddeel gevolgd wordt hetzij door /ə/ en daarna een andere vocaal, hetzij door twee vocalen-anders-dan-/ə/ die geen van alle tot een suffix behoren. Anderzijds bestaat evenzeer de duidelijke neiging in met baar afgeleide woorden het accent op de laatste aan baar voorafgaande lettergreep-met-een-vocaal-anders-dan-/ə/ te laten rusten. Vgl. bijv. de accentuering van woorden als aflosbaar, aftrekbaar en invorderbaar.

Een soortgelijk dubium lijkt ons te ontbreken bij gevallen als her-

[p. 177]

kiesbaar (VD 784) en het denkbare herkavelbaar. Kenmerkend voor de fonematische bouw van dit type is dat her en het suffix baar slechts door één vocaal-anders-dan-/ə/ resp. één vocaal-anders-dan-/ə/ gevolgd door een /ə/ gescheiden worden. Tot accentuering van de tweede lettergreep leiden in deze gevallen twee convergerende factoren, nl. zowel het algemene streven bij her-woorden van deze vocalische bouw als de zojuist beschreven neiging bij met baar afgeleide formaties.

Adjectivische nieuwvormingen op baar van laatstgenoemd type komen in ons eigen materiaal niet voor. Wel registreerden we een afleiding op heid die met zo'n adjectief correleert: Herplaatsbaarheid (herplaatsen, herplaatsing).

Materiaal:

Herplaatsbaarheid: het huisvesten van de verdreven bewoners, de slechts geringe herplaatsbaarheid van de oude bewoners in zulk een gesaneerd gebied, NRC 5/12/55; herplaatsen: VD 785; herplaatsing: VD 785.

III 2) De nieuwgevormde participia praesentis in ons materiaal zijn weer van de twee bekende typen:

III 2 a) Geaccentueerd her gevolgd door twee vocalen-anders-dan-/ə/ hebben: Herontwakend, heropbloeiende en heroplaaiende.

Materiaal:

Herontwakend: dat deze wijd verspreide geesteshouding een veel groter gevaar voor Europa vormt dan een herontwakend nationalisme, J.H. Huizinga, NRC 26/7/57, Het eerste nummer van dit herontwakend blad is fris, NRC 26/11/62; Heropbloeiende: de heropbloeiende Vlaamse cultuur, P. Minderaa, NRC Bijv. 8/1/55; Heroplaaiende: Een her-oplaaiende brand en een nieuwe instorting in de Bois de Casier, Volkskrant 27/8/56.

III 2 b) Ongeaccentueerd her gevolgd door slechts één vocaal-anders-dan-/ə/ hebben: Herschrijvend(e) (herschrijven, herschrijft, herschrijving(en), herschreven(e)) en herwordende (herwording).

Materiaal:

Zie voor herschrijvend(e) (herschrijven, herschrijft, herschrijving(en), herschreven(e)) onder I b); voor herwordende (herwording) onder II 3 b).

[p. 178]

§ 4 De participia praeteriti

IV) Bij de beschrijving van de zg. ‘participia praeteriti’ met her gaan we uit van vergelijking met de daarnaast steeds optredende her-loze. We onderscheiden in eerste aanleg weer twee typen her-formaties, nl. a) die welke, behoudens de bekende, bijzondere omstandigheden, een geaccentueerd her hebben, en b) die waarin dat niet het geval is.

IV a) In eerstgenoemd type zijn twee subtypen te onderscheiden:

IV a 1) Met geaccentueerd her beginnen die participia praeteriti waarnaast de vergelijkbare her-loze deelwoorden niet met ge beginnen. De fonematische bouw van deze participia is gelijk aan die van het her-loze deelwoord geprefigeerd met /hεr/. Aan nieuwvormingen van dit type registreerden we de volgende formaties. Tussen haakjes vermelden we eerst de vergelijkbare her-loze participia en vervolgens - als gebruikelijk - de verwante her-formaties:

Heraangelegd (/aangelegd), herbegraven (/begraven; herbegrafenis), herbelegd (/belegd; herbeleggen, herbelegging), herberekend (/berekend; herberekening(en)), heringedeeld (/ingedeeld; herindelen, herindeling), heronderzocht (/onderzocht; heronderzoek), herontgonnen (/ontgonnen; herontginning), herontmoet (/ontmoet; herontmoeten, herontmoeting), herontstaner (/ontstaan), heropgenomen (/opgenomen; heropneming(en)), heropgericht(e) (/opgericht; heroprichten, heroprichting), heropgevoed (/opgevoed; heropvoeding, heropvoedbaar), heruitgegeven (/uitgegeven; heruitgever, heruitgave(n), heruitgifte), heruitgerust (/uitgerust; heruitrusting), heruitgevoerd (/uitgevoerd; heruitvoering, heruitvoer), herverdeeld (/verdeeld; herverdeling), herverfranst(e) (/verfranst; herverfransing), herverkaveld (/verkaveld; herverkavelen, herverkaveling), herverschenen (/verschenen; herverschijnen, herverscheen, herverschijning).

Materiaal:

De her-loze participia troffen we alle in VD aan. Voor herbelegd (herbeleggen, herbelegging), heringedeeld (herindelen, herindeling), herontmoet (herontmoeten, herontmoeting), heropgericht(e) (heroprichten, heroprichting), herverkaveld (herverkavelen, herverkaveling) en herverschenen (herverschijnen, herverscheen, herverschijning) verwijzen we naar I a). Voor heruitgegeven (heruitgever, heruitgave(n), heruitgifte) verwijzen we naar II 2 b); voor herberekend (herberekening(en)), heropgenomen (heropneming(en)), heruitgerust (heruitrusting), her-

[p. 179]

uitgevoerd (heruitvoering, heruitvoer) en herverfranst(e) (herverfransing) naar II 3 a); voor heronderzocht (heronderzoek) naar II 5) en voor heropgevoed (heropvoeding, heropvoedbaar) naar III 1).
Heraangelegd: Het werd aangelegd in 1665,..., en werd in 1874 heraangelegd tot een publiek parkje, Gids voor Londen, Amsterdam, 1960, p. 68; Herbegraven: Rampslachtoffers werden herbegraven, NRC 17/6/54, Op die dag was het tien jaar geleden, dat hij te Estoril in Portugal overleed. Enkele weken geleden is hij te Parijs,..., herbegraven, NRC 27/3/56, Met veel praal werd ‘Theseus’ in Athene herbegraven, S.C. Bakhuizen, NRC Bijv. 10/8/63; herbegrafenis: VD 781; Herontgonnen: een terrein van ongeveer 90 ha te Vriezenveensewijk, dat herontgonnen wordt, NRC 16/6/55, De verwaarloosde en slecht bewerkte landbouwgebieden zullen worden herontgonnen, NRC 16/3/56; herontginning: VD 785; Herontstaner: Steeds scherper en bekwamer, / naar wezen herontstaner, / ontwikkelt zich uw beeld / in de donkere kamer / mijner voorstelbaarheid, G. Achterberg, Camera obscura, Cryptogamen III, Amsterdam, 1954, p. 79; Herverdeeld: het grondbezit moet worden herverdeeld, NRC 28/7/56, aan te geven hoe deze <t.w. gelden> kunnen worden besteed en herverdeeld, NRC 22/8/63; herverdeling: VD 787.

IV a 2) Alle overige nieuwgevormde participia praeteriti met geaccentueerd her vertonen in zoverre overeenkomst met de nog te behandelen participia praeteriti van het ongeaccentueerde type b) dat ze - zoals bijv. gehermilitariseerd naast gemilitariseerd - correleren met her-loze deelwoorden die wèl met ge beginnen. De her-loze deelwoord-correlaten van het type b) - bijv. geraamd naast herraamd - onderscheiden zich evenwel van die van het onderhavige type doordat in type b) ge op zijn hoogst door één vocaal-anders-dan-/ə/ en daarna een of meer /ə/'s gevolgd wordt, terwijl in het thans aan de orde zijnde type ge steeds op zijn minst door hetzij een /ə/ en daarna een andere vocaal, hetzij twee vocalen-anders-dan-/ə/ gevolgd wordt.

In ons materiaal vinden we van type IV a 2) uitsluitend participia die correleren met her-loze deelwoorden welke geen ander prefix bevatten dan ge, niet afgeleid zijn van samenstellingen en eindigen op /ert/. Het is dan ook tot de bouw van deze participia dat we onze bespreking beperken.

Correlerend me de aangeduide her-loze deelwoorden op eerd vonden we buiten VD drie soorten nieuwgevormde her-participia¹⁹⁾:

19) Vgl. nog - vooral ook voor hier bij gebrek aan bewijsplaatsen niet verwerkte formaties - Onze Taal 21 (1952) p. 32 en 45; 22 (1953) p. 13 en 14; 30 (1961) p. 31. We danken deze verwijzingen aan drs. J. Veering.

[p. 180]

1) Van het genre herge: hergegroepeerd (/gegroepeerd; hergroeperen, hergroepering);

2) Van het genre her: hergroepeerd (/gegroepeerd; hergroeperen, hergroepering), hernaturaliseerd (/genaturaliseerd; hernaturalisatie);

3) Van het genre geher: geherconditioneerd (/geconditioneerd; herconditionering), geherinterpreteerd (/geïnterpreteerd; herinterpreteren, herinterpretatie), gehermilitariseerd (/gemilitariseerd; hermilitarisatie), geheroriënteerd (/georiënteerd; heroriënteren, heroriëntering, heroriëntatie), geherromaniseerd (/geromaniseerd), gehervaccineerd (/gevaccineerd; hervaccineren, hervaccinatie(s)).

Materiaal:

Alle her-loze participia zijn te vinden in VD. Voor geherinterpreteerd (herinterpreteren, herinterpretatie), geheroriënteerd (heroriënteren, heroriëntering, heroriëntatie) en gehervaccineerd (hervaccineren, hervaccinatie(s)) verwijzen we naar I a); voor geherconditioneerd (herconditionering) naar II 3 a); voor hernaturaliseerd (hernaturalisatie) en gehermilitariseerd (hermilitarisatie) naar II 4).
Hergegroepeerd: wanneer de troepen zouden zijn hergegroepeerd, NRC Bijv. 20/11/54, Daarbij komt dat Spanjes strategische schikkingen...hergegroepeerd zullen moeten worden, NRC 18/7/56. Zie voor andere plaatsen H. Schultink, Statische of dynamische taalbeschrijving?, Den Haag, 1963, p. 7-8; hergroepeerd: Bij een aanval met een atoombom...zal de partij die na de desorganisatie het eerst hergroepeerd is, overwinnen, NRC 2/8/57. Vgl. H. Schultink t.a.p. p. 8; hergroeperen: VD 783; hergroepering: VD 783; Geherromaniseerd: vermeld door C.B. van Haeringen, NT 55 (1962) p. 320.

Bij deze nieuwvormingen op eerd doen zich - bij de beschrijving van her-loze deelwoorden uit - dus kennelijk drie mogelijkheden voor:

1) Hun fonematische bouw is - als bij hergegroepeerd - gelijk aan die van het her-loze deelwoord geprefigeerd met /hεr/. Dit is dus geheel overeenkomstig de bouw van het onder IV a 1) behandelde type (bijv. herbegraven);

2) Hun fonematische bouw is - als bij hergroepeerd - gelijk aan die van het her-loze deelwoord met vervanging van ge (/χə/ of bij sommige taalgebruikers /γə/) door /hεr/. Dit is - afgezien van de accentuering - geheel overeenkomstig de vorming van het onder IV b) te behandelen type (bijv. herraamd);

[p. 181]

3) Hun fonematische bouw is - als bij geherconditioneerd - gelijk aan die van het her-loze deelwoord met infigering evenwel van /hεr/ na /χə/ (of /γə/). Deze opeenvolging geher aan het woordbegin wordt verder alleen gevonden in woorden, als geherbergd (VD 781), geherboriseerd (VD 782) en geherkauwd (C.B. van Haeringen, Kramers' Nederlands woordenboek, 's-Gravenhage-Batavia, 1946, p. 297), waarvan diachronisch onderzoek ons leert dat we niet met het hier besproken woorddeel her te doen hebben²⁰⁾.

In het algemeen wordt trouwens de combinatie ge plus prefix aan het Nederlandse woordbegin voorkomen. Deze neiging is zo sterk dat zelfs de schijn van een dergelijke combinatie vermeden blijkt te worden, getuige een participium als verbaliseerd(e) (In Denekamp werden de heren op een landgoed,..., door een jachtopziener verbaliseerd, NRC Bijv. 24/4/54, De politie heeft de bekende voetbalinterlandscheidsrechter Leo Horn verbaliseerd, Vad. 21/5/63, diverse der verbaliseerde personen, ingez. stuk, Vad. 22/8/53).

Met reden zoekt Van Haeringen de verklaring van het opvallende voorkomen van deze combinatie geher in de - bij andere prefixen ongebruikelijke - accentuering van her²¹⁾. Deze verklaring is des te aannemelijker omdat - gelijk we in IV b) nog zullen zien - de combinatie van ge gevolgd door ongeaccentueerd her zich niet voordoet.

Dat deze drie mogelijkheden zich in principe bij elk der onderhavige participia op eerd voordoen - al buit niet iedere Nederlandse taalgebruiker deze mogelijkheden op gelijke wijze uit -, wordt wel zeer aannemelijk als we ook alle door VD gegeven participia van dit type, i.c. geherexamineerd (p. 783), gehergroepeerd (p. 783), geherkapitaliseerd (p. 784), geherwaardeerd (p. 788), hergedisconteerd (p. 782), herkapitaliseerd (p. 784) en herwaardeerd (p. 788), in onze beschouwingen betrekken. We krijgen dan immers het volgende tableau van gerealiseerde mogelijkheden:

20) Vgl. bijv. N. van Wijk, Franck's etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 's-Gravenhage, 1912, p. 247-248.

21) C.B. van Haeringen t.a.p. p. 320.

[p. 182]

1	2	3
-	-	geherconditioneerd
hergedisconteerd	-	-
-	-	geherexamineerd
hergegroepeerd	hergroepeerd	gehergroepeerd
-	-	geherinterpreteerd
-	herkapitaliseerd	geherkapitaliseerd
-	-	gehermilitariseerd
-	hernaturaliseerd	-
-	-	geheroriënteerd
-	-	geherromaniseerd
-	-	gehervaccineerd
-	herwaardeerd	geherwaardeerd

De voorkeur voor de genres 2 en 3 wordt ongetwijfeld beïnvloed door de officiële sanctie die de Woordenlijst van de Nederlandse taal, 's-Gravenhage, 1954, daaraan geeft.

IV b) Nieuwgevormde participia praeteriti met ongeaccentueerd her correleren met her-loze deelwoorden beginnend met ge gevolgd door - wat de klinkers betreft - op zijn hoogst één vocaal-andersdan-/ə/ alsmede daarna eventueel een of meer /ə/'s. De bouw van deze participia is gelijk aan die van het correlerende her-loze deelwoord met vervanging van /χə/ (of /γə/) door /hεr/. We registreerden van dit type buiten VD de volgende formaties:

Herdragen (/gedragen), hergoten (/gegoten; hergieten), herlapte (/gelapt), herplozen (/geplozen), herraamde (/geraamd; herraming), herschreven(e) (/geschreven; herschrijven, herschrijft, herschrijving(en), herschrijvend(e)), herspeeld (/gespeeld), herspeld (/gespeld; herspellen), herstemd ‘van klokken gezegd’²²⁾ (/gestemd), herwapend (/gewapend; herwapenen, herwapening).

22) Als taalgebruiker identificeren we dit herstemd niet met herstemd ‘opnieuw een stem uitgebracht’.

Materiaal:

De her-loze participia ontlenen we alle aan VD. Voor hergoten (hergieten), herschreven(e) (herschrijven, herschrijft, herschrijving(en), herschrijvend(e)),

[p. 183]

herspeld (herspellen) en herwapend (herwapenen, herwapening) verwijzen we naar I b); voor herraamde (herraming) naar II 3 b).
Herdragen: Na de pauze volgde een korte middelnederlandse klucht over een zot die tot de ontdekking komt dat hij te vroeg is geboren. Er zit hem niets anders op dan dat hij wordt herdragen, NRC 19/10/60; Herlapte: De overigen moesten op hun gelapte en herlapte schoenen, (...) urenlang lopen, NRC 4/5/55; Herplozen: Nu zijn deze paar voortbrengselen, juist wegens hun schaarsheid, bekeken en weer bekeken, uitgeplozen en nog eens herplozen, H.A.C. Spoelstra, NT 28 (1934) p. 279; Herspeeld: Er zit in alle geval muziek in, maar een muziek die in meer variaties moet herspeeld worden, G. Royen, Intonatie en grammatische funktie in het Nederlands, Med. KNAW, Afd. Letterk., N.R., dl. 15, No. 8, Amsterdam, 1952, p. 241; Herstemd: Haagse klokken worden herstemd, kop Vad. 11/1/56, Gistermiddag zijn een 13-tal klokken uit het carillon van de toren van de Grote Kerk met een vrachtauto naar Asten in Noordbrabant vervoerd, waar ze herstemd zullen worden, Vad. 12/1/56.

De niet in VD aangetroffen participia herwerkte en herworven zijn - op grond van hun betekenis - bezwaarlijk anders te zien dan als correlaten van de deelwoorden bewerkt en verworven. Beschreven vanuit laatstgenoemde formaties vertonen herwerkte en herworven vervanging van een ongeaccentueerd suffix (resp. /bə/ en /vər/) door /hεr/. /hε(r)/ In door het gebruik geijkte woorden als herboren, herenen, herenigen, hernieuwen, heroveren en herrijzen is synchronisch evenzeer als remplaçant van een ander prefix te beschouwen²³⁾. Tot enige in het hedendaagse Nederlands levende systematiek behoort deze vervanging echter niet.

23) Vgl. C.B. van Haeringen t.a.p. p. 314-315.

Materiaal:

Herwerkte: de herwerkte verhandeling De taal: haar wetten en haar wezen, C.B. van Haeringen, NT 54 (1961) p. 173; Herworven: maar de vreugde en de dankbaarheid om de herworven vrijheid zullen beslissend voor de herdenking zijn, NRC 22/3/55.

Ook al kunnen we dat niet met bewijsplaatsen staven, toch zijn we als taalgebruiker van mening dat naast de gegeven participia van het type IV b) formaties met contrasterend, geaccentueerd her van de fonematische bouw /hεr/ plus correlerend her-loos deelwoord, zoals hergedragen, hergegoten, hergelapt enz., denkbaar zijn.

[p. 184]

Hoe dit ook zij, de in IV) behandelde woorden laten opnieuw de onmiskenbare samenhang tussen accentuering en vocalische bouw van her-formaties zien. Behoudens speciale reliëfverlening wordt immers ook in participia praeteriti geaccentueerd her bij voorkeur door hetzij een /ə/ en daarna een andere vocaal, hetzij door twee vocalen-anders-dan-/ə/ die geen deel uitmaken van een suffix, gevolgd, terwijl anderzijds ongeaccentueerd her bij voorkeur slechts hetzij door één vocaal-anders-dan-/ə/, hetzij door één vocaal-anders-dan-/ə/ alsmede daarna een of meer /ə/'s gevolgd wordt.

In hoeverre het voorafgaande algemener wetmatigheden van Nederlandse woordbouw weerspiegelt, verdient nader onderzoek²⁴⁾.

november 1963

H. Schultink

24) Pas daarna kunnen beschrijvingen van de relaties tussen accentuering, morfeem- en foneembouw van woorden, gelijkt gegeven door geleerden als N. Chomsky, M. Halle en F. Lukoff in On accent and juncture in English (For Roman Jakobson, The Hague, 1956, p. 65-80) en latere publikaties, aan Nederlandse feiten worden getoetst.