Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 78

[p. 241]

Daniel Heinsius' Nederduytsche Poëmata
De uitgaven van 1616 en 1618¹⁾

Onder de talrijke, maar niet erg diepgaande bibliographische artikelen en bibliographieën die Daniel Heinsius' bijdrage tot de ontwikkeling van de Nederlandse poëzie hebben behandeld, is er geen waarin, voor zover ik heb kunnen nagaan, een poging is gedaan meer licht te werpen op het verband tussen de uitgaven van 1616 en 1618 van Heinsius' Nederduytsche Poëmata. Sinds de eerste pogingen - in de negentiende eeuw - om een bibliographie van Heinsius' werken samen te stellen wordt tot op heden 1616 opgegeven voor de eerste editie, voor de tweede 1618²⁾. Ook heeft men nooit een onderzoek

1) Het onderstaande is een bijproduct van een Heinsius-onderzoek waartoe ondergetekende in eerste aanleg in staat werd gesteld door het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen te 's-Gravenhage.

2) De belangrijkste bibliographieën en artikelen zijn: (1) J. Kantelaar en M. Siegenbeek, Euterpe: een tijdschrift tot bevordering van fraaije kunsten en wetenschappen I (1810), 102; (2) G.D.J. Schotel, Letter- en oudheidkundige avondstonden (Dordrecht, 1841), waar de Nederduytsche Poëmata genoemd wordt onder ‘Bijlage D: Bronnen voor het leven van Daniel Heinsius’ (blz. 166-182), nr. 41, blz. 177; (3) Ph. Blommaert, De nederduitsche schrijvers van Gent (Gent, 1861), s.v. ‘Daniel Heinsius’, blz. 191-209 (‘Heinsius' schriften’, blz. 200-209); (4) A. Angz. Angillis, ‘Daniel Heins, hoogleraar en dichter, III’, De dietsche warande VI (1864), 551; (5) Anne Gerard Christiaan de Vries, De nederlandsche emblemata, geschiedenis en bibliographie tot de 18e eeuw. Academisch proefschrift ... (Amsterdam, 1899), nrs. 29 & 30; (6) Bibliotheek der universiteit van Amsterdam. Catalogus van oudere werken op het gebied der nederlandsche letteren (Amsterdam, 1921), nrs. 284-289, blz. 70; (7) C. Debaive, ‘Niet bestaande of uiterst zeldzaam geworden drukken van Dan. Heinsius' Nederlandsche werken, waaronder Antwerpsche’, De gulden passer / Le compas d'or V (nieuwe reeks, 1927), 14-15; en (8) W.A.P. Smit, De dichter Revius (Amsterdam, 1928), in zijn ‘Bibliographie van Heinsius' hollandsche poezie’, p. 267. In zijn latere bibliographie in het Biographisch woordenboek der Nederlanden, band VIII, deel 1 (Haarlem, 1867), blz. 433, herziet Schotel zijn eerste standpunt ten opzichte van de uitgaven van 1616 en 1618 niet. D.J.H. ter Horsts proefschrift, Daniel Heinsius (1580-1655) (Utrecht, 1934), waar men vaak goede bibliographische informatie kan vinden, volgt slechts Smits bibliographie wat betreft Hollandse werken van Heinsius (zie blz. 41, voetnoot 2). De meest diepgaande van deze bronnen is Debaive, maar hij raakt dit probleem nauwelijks aan.
Voor mijn onderzoek gebruikte ik de volgende exemplaren:
Ned. Poem. 1616 (eerste editie): 1. A'dam UB 974 H 6; 2. K. Bibl. 767 C 19; 3. Utrecht UB Iconologisch Inst. A VI A 3 (viii); 4. Utrecht UB Bk Moltz Kst I.C. 15.
Ned. Poem. 1616 (tweede editie): 1. A'dam UB 1302 B 32; 2. Leiden UB 707 C 8; 3. Leiden UB 1183 B 20.
Ned. Poem. 1618 (heruitgave van de tweede editie 1616): 1. A'dam UB 973 G 30; 2. A'dam UB 976 B 1; 3. K. Bibl. 766 D 35; 4. Newberry Library, Chicago, Case Y 972. H. 4.
Ned. Poem. 1621 (1618 titelblad - De Vries nr. 31): 1. K. Bibl. 3129 B 3.
Lof-Sanck 1616: 1. A'dam UB 479 B 15; 2. K. Bibl. 758 B 39; 3. Leiden UB 1205 A 3; 4. Leiden UB 707 C 8.
Lof-Sanck 1618: 1. A'dam UB 353 E 20; 2. K. Bibl. 766 D 35; 3. Leiden UB 1175 C 14.

[p. 242]

ingesteld naar de overeenkomst tussen deze beide uitgaven, hoewel zulks zich onmiddellijk aan de onderzoeker opdringt door hun overeenkomstige formaat, door hun gemeenschappelijk verschijnen bij Janssen en door de leidende hand van Petrus Scriverius in hun samenstelling.

Tot nu toe heeft men niet gemerkt, dat er niet één, maar twee, van elkaar verschillende, versies bestaan van de Nederduytsche Poëmata van 1616 - en dat in ditzelfde jaar, en niet in 1618, de werkelijke tweede uitgave verscheen. De vroegste van deze twee uitgaven is een eerste druk, waarover Scriverius niet tevreden was, en men kan opmaken uit zijn uitlatingen dat deze druk in het begin van het jaar 1616 moet zijn uitgegeven. Op de laatste bladzijde (blz. 66), heeft hij zijn ‘Waerschouuinge over eenige mistellingen in desen druck begaen’ toegevoegd, gedateerd 25 oktober 1615 - en zo de conclusie wettigend dat het laatste gedeelte van de tekst op dat tijdstip reeds was gezet. De inleidende gedeelten moeten zeer kort daarna afgemaakt zijn, want de verlening van het ‘privilegie’ is gedateerd 28 oktober 1615 (blz. 2), en het boek zelf moet bijna klaar geweest zijn op de ‘naestlesten’ dag van november 1615, de datum die wij vinden aan het eind van de opdracht (‘Aen den Edelen Heer, Mijn Heer Iacob van Diick ...’, blz. 10). Het gedeelte voorafgaande aan de tekst eindigt met een laatste klacht (‘Aen den Leser’, blz. 23), n.l. dat een verwarring was ontstaan

[p. 243]

tussen de Emblemata Amatoria en Het Ambacht van Cupido aangezien het hem (Scriverius) onmogelijk was toezicht te houden op het werk. Het is dus vrijwel zeker dat de eerste editie in druk bestond aan het eind van 1615 en beschikbaar was voor het publiek omstreeks het begin van het jaar 1616. Deze onvolkomen tekst is de eerste editie van de Nederduytsche Poëmata en kan als volgt beschreven worden.

Titelblad:

[ornament afbeeldende een stenen monument met Apollo, geflankeerd door twee figuren op een lager niveau, die elk staan boven een namaak bas-relief, waarop de titel staat als was deze gegraveerd] DAN: HEINSII / Nederduytsche / POEMATA; / By een vergadert / en uytgegeven / Door / P.S. / Tot Amsterdam / Gedruct By Willem Janßen a^o. 1616. / Met Privilegie voor 5 Iaren. /

Collatie:

4to ✱a- ✱ c^4 A-K^4 L^6 (L en L^6 conjugaat) A^6 (A en A^6 conjugaat) A-B^4 C^6 (C en C^6 conjugaat) D-H^4 [$ 3 (-✱a A I^2 A H^3, + L^4 L^5 A^4 C^4 C^5) getekend]; blz. 1-3, 4-22, 23-24, 1-2, 3-66, 67-68, 69-92, i-xii, 1-65, 66-68.

Inhoud:

Blz. 1 titel, 2 privilegie, 3-10 opdracht, 11-22 opdracht in vers, 23 ‘Aen den Leser’, 24 ornament, 1 ondertitel voor de Nederduytsche Poëmata, 2 reproductie van Heemskerck's grafsteen, 3-66 tekst, 67 ondertitel voor de Emblemata Amatoria, 68 blanco, 69-92 de acht en veertig emblemata (‘Ambacht van Cupido’ pagina titel tot blz. 80-81, waar het plotseling verandert in [Emblemata] ‘van Minne’), i ondertitel voor Hymnus van Bacchus, ii blanco, iii-xi ‘Daniel Heinsius aen de Heer P. Schriverius’, xii blanco, 1-28 tekst, 29-65 ‘VVtleggingen ende verklaringen’, 66 ‘Waerschouuinge’, 67-68 blanco.

De tweede versie van de Nederduytsche Poëmata van 1616 schijnt een poging te zijn om de fouten, gemaakt in de eerste editie, te corri-

[p. 244]

geren. Zelfs bij een oppervlakkige vergelijking van deze tekst met de voorafgaande blijkt al gauw, dat de verbeterde tekst een uitgave vormt die terecht verschilt van de druk verschenen in het begin van 1616.

In deze tweede druk is de verwarring tussen de Emblemata Amatoria en Het Ambacht van Cupido vermeden en zijn de ontevreden uitlatingen van Scriverius hierover weggelaten. Men kan in tegenstelling tot de eerste editie, in dit werk geen voor de hand liggende aanwijzing vinden omtrent de precieze datum van publicatie. Het zou heel goed te eniger tijd na het midden van mei 1616 gedrukt kunnen zijn. Naar alle waarschijnlijkheid waren Scriverius en Heinsius in de maanden tussen de eerste en tweede uitgave druk bezig met een ander werk dat in latere jaren in nauw verband gebracht zou worden met de Nederduytsche Poëmata. In de opdracht van Dan. Heinsii Lof-sanck van Iesus Christus, den eenigen ende eewigen Sone Godes. Met noodelicke Vytleggingen; soo Geestelicke, als VVeereltlicke. Nu eerstelick uytgegeven door P.S. (Tot Amstelredam, By Willem Ianssz. A^o. 1616. Met Privilegie.), blz. ix-x, geeft Scriverius te kennen dat Heinsius de Lof-sanck voor van Dijck op Nieuwjaarsdag (‘Iaers dach voorleden’) 1616 had voorgedragen; dat van Dijck er zeer mee ingenomen was, en dat zij zich daarom gehaast hadden het werk zo gauw mogelijk gedrukt te krijgen. Dit voorwoord is gedateerd 10 april 1616, en het is heel goed mogelijk dat, naast het persklaar maken van dit stuk, de ‘Uytleggingen’ en ‘Inhout’ ook nog samengesteld moesten worden, want deze worden door Scriverius genoemd als gedeelten van de publicatie die van Dijck niet had gehoord. Het privilegie vindt men op de laatste bladzijde van het werk en dat is gedateerd 7 mei 1616. Aangezien de haastige voorbereidingen voor de Lof-sanck het grootste gedeelte van het voorjaar van 1616 in beslag schijnen te hebben genomen, lijkt het onwaarschijnlijk dat er veel tijd zou zijn overgebleven voor de reorganisatie van een boek dat reeds in handen van de boekverkopers was. Daarom heb ik de stellige indruk dat de tweede uitgave van de Nederduytsche Poëmata niet vóór de zomer van het jaar 1616 is verschenen. In hoeverre deze uitgave afwijkt van de eerste moge uit de volgende beschrijving blijken.

[p. 245]

Titelblad:

[identiek aan dat van de eerste uitgave]

Collatie:

4to (✱)^4 (✱✱)^6((✱✱) en (✱✱)^6 conjugaat) A-P^4Q^6 (Q en Q^6 conjugaat) D-H^4 [$ 3 (- (✱) (✱✱)^2) [(✱✱)ij = (✱✱)iij] A I^2 L H^3 [H^5 = H^3], + (✱✱)^4 Q^4 Q^5) getekend]; blz. 1-3, 4-20, 1-2, 8 (= 3), 4-5, 8 (= 6), 5 (= 7), 8-66, 67-68, 69-80, 81-82, 83-94, 95-96, 97-132, 29-49, 44 (= 50), 51-59, 59 (= 60), 6l-67, 68.

Inhoud:

Blz. 1 titel, 2 privilegie, 3-8 opdracht, 9-20 opdracht in vers, 1 ondertitel voor de Nederduytsche Poëmata, 2 reproductie van Heemskerck's grafsteen, 8 (= 3)-66 tekst, 67 ondertitel voor Het Ambacht van Cupido, 68 blanco, 69-80 de vier en twintig emblemata, 81 ondertitel voor de Emblemata Amatoria, 82 ‘Aen den Leser’, 83-94 de vier en twintig emblemata met pagina titel ‘Emblemata van Minne’, 95 ondertitel voor Hymnus van Bacchus, 96, blanco, 97-104 ‘Daniel Heinsius aen de Heer P. Schriverius’, 105-132 tekst, 29-67 ‘VVtlegginghen ende verclaringhen’, 68 blanco.

Deze twee werken verschillen bovendien in de ornamentale hoofdletters die door de hele tekst heen worden gebruikt (hoewel de verschillende emblemata en illustraties van dezelfde platen afkomstig schijnen te zijn) en in de ‘VVtlegginghen’ zijn veel veranderingen aangebracht. Het is duidelijk, dat het werk voor de tweede keer is samengesteld en dat het geheel opnieuw is gezet.

Wat is nu het verband tussen de zogenaamde ‘uitgave’ van 1618³⁾ en deze vroegere drukken? De titelpagina (natuurlijk met uitzondering van de datum), de inhoud, en de collatie van de tekst van 1618 blijken

3) Met de ‘uitgave’ van 1618 bedoel ik de Vries nr. 30. Het privilegie van 1615 is hier behouden, terwijl het gedicht ‘Ter eeren van de Moffeschans’ ontbreekt.

[p. 246]

identiek te zijn aan die van de tweede (gecorrigeerde) druk van 1616⁴⁾, en de ornamentale hoofdletters in beide werken zijn dezelfde. Zowel willekeurige steekproeven van trefwoorden, als de laatste woorden van tien of twaalf regels, genomen uit het midden van bepaalde bladzijden (blz. 5, 82, 103, 32, 48, 61), tonen geen verschil aan tussen de teksten; ook de relatieve posities van bepaalde letters op verschillende bladzijden (blz. 61, 91, 103, 48, 129) komen precies overeen. De Nederduytsche Poëmata van 1618 is dus noch een onafhankelijke zetting van de tekst voor de derde maal, noch een herdruk van de tweede uitgave van 1616. Deze uitgave schijnt zelfs, in tegendeel, in elk opzicht gelijk te zijn aan de tweede uitgave van 1616 en is niet meer geweest dan een heruitgave van dezelfde druk.

De eerste druk van de Nederduytsche Poëmata dateert dus van het begin van 1616, terwijl de tweede druk later in datzelfde jaar verscheen. De tekst van 1618 is, strikt gesproken, geen echte uitgave maar slechts een heruitgave van de tweede editie van 1616. De werkelijke derde uitgave is dan ook naar alle waarschijnlijkheid de druk van 1621 (de Vries, nr. 31) - een druk die dezelfde titelpagina heeft als de ‘uitgave’ van 1618⁵⁾.

Sir Thomas Browne Instituut

Paul R. Sellin

Rijksuniversiteit te Leiden

4) In het exemplaar van de 1618 ‘uitgave’, aanwezig in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek (973 G 30), vindt men op het eerste blad van elk vel volgend op Q⁶ een correctie, die over de oorspronkelijke signatuur heen is gedrukt. Deze vellen zijn dus als volgt getekend: Q⁶, DR D²-D⁴ ES E²-E⁴, FT F²-F⁴, GV G²-G⁴, HX H²-H⁴.
In enkele exemplaren van de gecorrigeerde uitgave van 1616 zijn met de hand dezelfde veranderingen in inkt aangebracht; de verbeteringen in de ‘uitgave’ van 1618 zijn echter gedrukt, waarschijnlijk met de bedoeling om een juiste alphabetische volgorde van de vellen te verkrijgen. Zoals ik heb aangetoond is het zetsel ongewijzigd gebleven.

5) Door Smit gedateerd omstreeks 1621, vnl. op grond van het hierin opgenomen gedicht ‘Ter eeren van de Moffeschans’, dat niet verscheen vóór 1621. Het boek bevat de titelpagina van de tekst van 1618, maar het privilegie (dat in 1621 verlopen zou zijn) ontbreekt; de ‘Spiegel vande Doorluctige vrouwen’ is toegevoegd, en ‘Ter eeren van de Moffeschans ende auteur van deselve’ volgt op de Hymnus van Bacchus. Zie voor dit boek de Vries, nr. 31; zie ook Smit, blz. 267-268.