Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 77

[p. 65]

Boendale - studies

III. Boendale en ‘Pseudo-Petrus’

Het is typerend voor de vluchtigheid, waarmee wij plegen te lezen, dat nòch de uitgever van Der Leken Spieghel [Lek.] nòch iemand anders gedurende de 115 jaren, die sedert de verschijning van het tweede deel zijn verlopen¹⁾, heeft opgemerkt, dat het verhaal van Christus' geboorte in bk. II, c. 9 e.v. bijzonderheden bevat, die in de overige volksliteratuur der late middeleeuwen nergens - althans op het Vasteland - zijn aangetroffen. Zelf behoor ik ook het boetekleed aan te doen. In mijn Middeleeuwse Kerstvoorstellingen [MK] noteerde ik weliswaar een vrij groot aantal motieven met hun afwijkende details²⁾, maar te veel zo niet uitsluitend zag ik Boendale's verhaal toentertijd mèt Matthijs de Vries³⁾ als rechtstreeks afhankelijk van Ps. Mattheus. De vele gelijke of verwante motieven maakten mij blind voor de verschillen.

Dat werd natuurlijk anders, zodra ik in verband met mijn opzettelijk onderzoek naar de bronnen van Lek. Boendale's verhaal nauwkeuriger met Ps. Mattheus ging vergelijken. Ik stuitte toen al dadelijk bij de toedracht der Geboorte in bk. II, c. 9, maar dan ook bij het bezoek der Wijzen in c. 13 en 14 op gegevens, die in geen der talrijke bekende redacties van Ps. Mattheus terugkeren. In het voorbijgaan herinner ik er aan, dat Matthijs de Vries destijds er niet in is geslaagd

1) Der Leken Spieghel, leerdicht van den jare 1330, door Jan van Boendale, enz. uitg. d.M. de Vries. Tweede Deel (Leiden 1845).

2) t.w. de plaats der Geboorte als een leeg huis met een ‘crochte’, waarin Jozef een ‘coetse’ voor Maria maakt (blz. 66), Maria's houding in partu ‘stille als een steen Taenschijn ten hemele waert’ en de Geboorte met (of door) een onuitsprekelijk licht met zoete geur (blz. 83), de stilstand in de natuur (blz. 93), de lichtende ring om de zon (blz. 96), het instorten van het paleis des vredes (blz. 98), de lichtglans, die Maria verspreidt (blz. 118), de bijzondere gaven der Koningen, o.a. de kroon van de Persische koning (blz. 219), het gevolg bij de Vlucht (blz. 253), enz.

3) A.w., dl. I (1844), blz. XLIV.

[p. 66]

een (behoorlijke) tekst van dit apocryphon of beter antilegomenon in handen te krijgen. Merkwaardige paradox der geschiedenis: het pseudo-evangelie, dat in de late middeleeuwen zo ongeveer het monopolie bezat, was in het midden van de vorige eeuw onvindbaar. Het Protevangelium Iacobi [Protev.] daarentegen kon De Vries gemakkelijk raadplegen, terwijl dit juist in de late middeleeuwen totaal onbekend was geworden. Er heeft zelfs geen latijnse vertaling van bestaan, in elk geval is die tot nu toe niet gevonden.

Wat men van de 12de tot de 15de eeuw van het Protev. wist, dankte men aan Ps. Mattheus, een compilatie van Protev. en Ps. Thomas met weglatingen en toevoegingen (ten dele aan nog onbekende bron(nen) ontleend), waarvan men veronderstelt dat het in de 8ste of 9de eeuw is ontstaan, ofschoon het in geen oudere handschriften dan uit de 11de eeuw is overgeleverd⁴⁾. Amann onderscheidt drie delen: 1. c. 1-17 (Geboorte van Maria en Christus, Besnijdenis, Opdracht, Aanbidding der Wijzen en Kindermoord), 2. c. 18-24 (Vlucht naar Egypte), 3. c. 25-42 (Wonderdaden van het Kind Jezus in Nazareth).

Bepalen we ons tot het eerste deel. Daarvan hebben de hdstt. 1-12 betrekking op Maria (Afkomst, Geboorte, Presentatie, Huwelijk, Boodschap). Zoals we in Boendale en de Legenda Aurea⁵⁾ aannemelijk trachtten te maken, volgde de dichter van Lek. voor deze materie Jacobus de Voragine⁶⁾. De hoofdstukken, die van dit eerste deel nog resten (c. 13-17), bevatten het verhaal van Christus' geboorte tot aan de Vlucht. De gegevens van Ps. Mattheus berusten voor deze stof ongeveer uitsluitend op Protev. Maar wie beide apocriefen nauwkeurig vergelijkt, ontdekt niet zonder verbazing, dat be-

4) Amann in Dict. de la Bible I (Suppl.), col. 483, M.R. James The apocryphal New Testament, ed. 1955, p. 38 seq.

5) Med. d. Kon. Ned. Akad. v. Wet., afd. Lett., N.R., dl. 20, no. 13 (A'dam 1957).

6) Lek. II, c. 1-5 zijn ontleend aan Leg. Aur. (zie de in noot 5 genoemde publicatie), c. 6-8 zijn oorspronkelijk, behoudens enkele passages, t.w. c. 6, vs. 201-216 (ontleend aan Leg. Aur. c. LIV of P. Comestor Hist. Scol. c. 184) en c. 8, vs. 47-82 (ontleend aan P. Comestor Hist. Scol., hetzij rechtstreeks (Migne SL 198, col. 1539), hetzij via Maerlant's Rijmbijbel (vs. 21187-94, dl. II, blz. 392).

[p. 67]

langrijke motieven - zoals de stilstand in de natuur en de dood van Zacharias - die Ps. Mattheus heeft geschrapt, bij Boendale terugkeren. Daaruit zou men geneigd zijn te concluderen, dat de Antwerpse dichter de beschikking moet hebben gehad over een Ps. Mattheus, die dichter bij de Griekse bron stond dan alle tot dusver bekende redacties. Nog groter wordt intussen onze verbazing, zodra men al voortlezende in Lek. op motieven, ja gehele episoden stuit, die nòch in Ps. Mattheus nòch in Protev. zijn terug te vinden. Zo bijv. de gesprekken van de Wijzen met Jozef na de aanbidding van het Kind in c. 13 en 14. Wie wat meer in Lek. is ingelezen, begrijpt, dat die hoofdstukken niet oorspronkelijk kunnen zijn. Ze moeten op een zeer bepaalde bron teruggaan. Maar welke?

Via een artikel van M.J. Lagrange in de Revue Biblique⁷⁾ was ik zo gelukkig op het spoor te komen van een vrijwel onbekende maar uiterst interessante publicatie van M.R. James getiteld Latin Infancy Gospels⁸⁾, waarvan de universiteitsbibliotheek te Amsterdam een exemplaar bezit. Conform de ondertitel - a new text! - bezorgt de heer James hier een uitgave van een latijns Geboorteverhaal bestaande uit gegevens van Protev., Ps. Mattheus plus... tot dan toe onbekende. Op voorbeeldige wijze heeft James die nieuwe bijzonderheden er uit losgepeld en vervolgens getracht ze te kwalificeren en determineren. Het resultaat is nu - en ik loop daarmee tevens vooruit op mijn eigen onderzoekingen - dat James' tekst moet worden begrepen als een - secundair aan Ps. Mattheus aangepaste - bewerking van Protev. In plaats van ‘bewerking’ van Protev. ware het misschien juister te spreken van een compilatie van Protev. en... een onbekend docetisch evangelie (of een uittreksel daarvan), dat uit de 2de eeuw zou kunnen dateren en wellicht geïdentificeerd mag worden met het Evangelie van Petrus. De kern hiervan zou zijn de geboorte uit de Maagd van het Licht, Dat dan de gedaante van een kind zou hebben aangenomen.

De kritiek op deze voorstelling door M.J. Lagrange in zijn boven-

7) Un nouvel évangile de l'enfance, etc. in Revue biblique 37 (Paris 1928) p. 544 suiv.

8) Cambridge, at the university press, MCMXXVII.

[p. 68]

genoemd opstel heeft weinig indruk op mij gemaakt. Tegenover het scherpzinnige betoog van James bezit ze voor mij persoonlijk geen kracht van overtuiging. Lagrange is geneigd ons Kindheidsevangelie als zodanig en dus niet uitsluitend de docetische kern ervan, zoals James wil, te identificeren met het Liber de Nativitate Salvatoris et de Maria vel obstetrice in het bekende decreet van Gelasius. De oorspronkelijke vorm zou bestaan uit een vrije, zeer volksaardige compositie naar Mattheus en Lucas, waarin het wonderbaarlijke sterk was aangedikt. Vervolgens zou dit verhaal op knappe wijze met het Protev. zijn verenigd. Omdat het toch ‘suspect kon schijnen’, zou een ander het later hebben beconcurreerd met een evangelie, dat hij aan Mattheus toeschreef. De zwakte in dit betoog schuilt m.i. in het ‘suspect schijnen’ van een verhaal alleen om de wonderbaarlijke inhoud. Dan zou Ps. Mattheus, dat nog veel wonderbaarlijker is, veel eerder verdenking op zich geladen moeten hebben en ons geboorteverhaal niet om zijn ‘wonderbaarlijkheid’ hebben kunnen verdringen. Neen, als Gelasius' apocryphon suspect was, dan zal dit veeleer uit de ketterse inhoud verklaard moeten worden. En die ketterij was het docetisme. Want de geboorte van het Licht, hoe latere bewerkers ook getracht hebben dit weg te werken, blijkt onuitwisbare sporen in ons verhaal te hebben achtergelaten. Het was dan ook de kern van het apocriefe evangelie zelf.

Ik zei zoëven bij de kwalificatie van James' Geboorteverhaal, dat ik vooruitliep op mijn eigen bevindingen. Welnu, James spreekt in zijn Introduction o.a. op p. xi de verwachting uit, dat er na zijn publicatie wel meer handschriften voor de dag zouden komen met de nieuwe redactie van het Kindheidsevangelie. Maar die verwachting is, zoveel ik weet, ijdel gebleken. Er zijn geen nieuwe vondsten gedaan. Het is gebleven bij de twee door James uitgegeven handschriften, t.w. Hereford en Arundel, resp. uit de 13de en 14de eeuw, waarvan de laatste de beste tekst bevat. Wel bestaat er een Iers Geboorteverhaal, waarin vrij veel Ps. Petrus-motieven zijn verwerkt, overgeleverd in een handschrift van het eind der 14de eeuw⁹⁾. Dat ons Evangelie

9) Lith. facs., uitg. d.S. Ferguson in Library of the Royal Irish Acad. (Dublin 1872-'76), vg. E. Hagan S.J. The Irish Nennius from L. Na Huidre and Homilies and Legends from L. Brecc (Dublin 1895) = Royal Irish Acad., Todd Lecture Series, vol. VI; - een fragm. afschrift in Hs. Egerton 1781, no. 19 (15de eeuw), vg. R. Flower Cat. of the Irish Mss. in the Brit. Mus. II (1926) p. 534.

[p. 69]

daar in Ierland toen reeds enkele eeuwen bekend was, blijkt uit een paar kanttekeningen op Matth. c. 2 in Hs. Harley 1802, fol. 11, in 1138 te Armagh geschreven¹⁰⁾.

Daar, zoals ik in de loop van mijn betoog hoop aan te tonen, ook Boendale's Geboorteverhaal in Lek. een vrij groot aantal Ps. Petrus-motieven vertoont, werd ik zo geboeid door deze apocriefe redactie, dat ik in de voornaamste bibliotheken van het Westeuropese continent de handschriften ben gaan onderzoeken, die daar hetzij onder Ps. Mattheus hetzij onder Evangelium (of Historia) de Nativitate Mariae gecatalogiseerd zijn, om te zien of die vlaggen soms Ps. Petrus-ladingen dekten. Enkele honderden handschriften heb ik daarop bekeken met als resultaat, dat er in totaal één manuscript de gezochte redactie bleek te bevatten. De vondst is op zichzelf belangwekkend genoeg. Het handschrift dateert uit het begin van de 9de eeuw¹¹⁾, de tekst is dus meer dan vier eeuwen ouder dan Hereford. De redactie vertoont een aantal interessante varianten, waaronder ook totaal onbekende motieven, die wellicht kunnen bijdragen tot de reconstructie van de oorspronkelijke tekst van het Protev. Alleen al daarom verdient het handschrift zo spoedig mogelijk te worden uitgegeven. Alle verdere bijzonderheden bewaar ik voor die gelegenheid. Voor Lek. heeft deze oudste redactie echter geen betekenis, aangezien het verhaal afbreekt vóór Christus' geboorte, d.w.z. vóórdat Boendale zijn Ps. Petrus ter hand neemt. Alleen dit wil ik er hier van zeggen, dat Montpellier nauwer bij Protev. aansluit dan Hereford en Arundel. Deze laatste redacties zijn m.a.w. sterker beïnvloed door de toen populair geworden Ps. Mattheus, Hereford bovendien - en diepgaand - door het Evangelium de Nativitate Mariae.

Wat dus opvalt bij vergelijking van James' evangelie met de bekende apocriefen is niet alleen een opmerkelijk verschil in het kernthema en een aantal bijkomstige motieven, maar evenzeer in weerstandsvermogen

10) Vg. Flower a.w. p. 535.

11) Montpellier, Bibl. de la Faculté de Médicine, coté H 55, vg. Cat. gén. d. mss. publ. des Departements I (1849) p. 307.

[p. 70]

tegen concurrerende verhalen en de persoonlijke smaak van de bewerkers. Mag men bij Protev., Ps. Mattheus, Evang. de Nat. Mariae, enz. spreken van een standaard-redactie, een textus receptus, waarvan de handschriftelijk overgeleverde slechts op ondergeschikte punten verschillen, zou men m.a.w. op basis van het bewaarde handschriftenmateriaal volgens de filologisch-kritische methode desgewenst tot reconstructie van de oorspronkelijke tekst kunnen komen, bij het nieuwe Geboorteverhaal is dat ondoenlijk. Niet alleen door gebrek aan teksten. Want reeds de twee - thans drie - bekende versies wijken onderling zo ver van elkaar af, dat ze slechts als parallelteksten uitgegeven kunnen worden. James was niet in staat Hereford en Arundel tot één redactie te herleiden. Hereford bleek in zeer sterke mate te zijn aangepast aan het Evangelium de Nativitate Mariae, in tegenstelling tot Arundel, die Ps. Mattheus meer trouw is gebleven. Montpellier staat weer dichter bij het Protev. De Ierse lezing van Lebar Brecc is op haar beurt door een groot aantal vreemde - ten dele nog niet geïdentificeerde - gegevens overwoekerd. Tevens is daar de censor aan het werk geweest; sommige aanstotelijke motieven zijn geëlimineerd.

Wanneer wij nu met deze kennis gewapend het Geboorteverhaal in Lek. naderen, dan verstaan wij dus 1. dat wij hier een tekst in de volkstaal voor ons hebben, waarin uiteraard meer tekstafwijkingen zijn te verwachten dan in het - geëerbiedigde - latijn; 2. dat wij in de late middeleeuwen zijn aangeland, d.w.z. in een tijd, dat Ps. Mattheus zijn triomfen vierde; 3. dat de oorspronkelijke bron, d.i. Ps. Petrus, suspect als die was, zijn bestaan maar moeizaam had kunnen rekken, feitelijk alleen dank zij een bewonderenswaardig - voor ons misschien betreurenswaardig - aanpassingsvermogen aan tijden en gelegenheden. Mocht Boendale's onmiddellijk voorbeeld al niet naar slants gelegentheit zijn geredigeerd, dan kan hijzelf nog de nodige wijzigingen, aanvullingen en weglatingen hebben aangebracht. Toch meen ik op grond van Boendale's werkwijze enerzijds - die o.a. een vrijwel slaafse trouw medebrengt aan zijn meer omvangrijke bronnen - en zijn kwalificatie van deze bepaalde bron anderzijds te mogen stellen, dat de afwijkingen - ik bedoel niet de bijkomstige, maar de essen-

[p. 71]

tiële - die Lek. vertoont tegenover James' teksten, inz. van Arundel, wijzen op een bewerking, die wij niet aan de Antwerpse schepenklerk zelf mogen toeschrijven.

In het boek, dat Boendale vóór zich had, vond hij blijkens Lek. II, c. 10, vs. 15-24

Die boec spreect voren,
Hoe Maria wert gheboren,
Hoe si te huwelike trac,
Also ic hier voren sprac;
Daer na Cristus gheboort,
Also ghi nu hebt ghehoort;
Daer na zo volghet mede
Jhesus Cristus kintschede,
Daer hi vele wonders werct,
Dat onse ghelove zere sterct,

Maria's afkomst, geboorte en huwelijk (naar de Legenda Aurea, zoals wij elders hebben aangetoond¹²⁾, de geboorte van Christus (in principe naar Ps. Petrus, zoals nog blijken zal) en de wonderdaden van het Kind Jezus (naar Ps. Mattheus), zoals ook in hs. Arundel. Mogelijk volgde in Boendale's handschrift onmiddellijk op die wonderdaden het Lijdensverhaal naar het Evangelie van Nicodemus, zoals wederom ook in hs. Arundel. Maar dat laten wij nu rusten. - De dichter van Lek. wekt de indruk, dat hij de compilatie, die vóór hem ligt, aanziet voor het werk van Hieronymus¹³⁾. Dan zou ze de waarde krijgen van een apocryphon, ten aanzien waarvan Boendale met betrekkelijk veel eerbied is vervuld. In het Evangelie van Nicodemus bijv. brengt hij weinig of geen eigenmachtige veranderingen aan. Ook de wonderdaden van het Christuskind in Nazareth zijn zeer conscientieus naar Ps. Mattheus weergegeven. De tekst van James' evangelie, die de dichter gebruikte, moet wel van de ergste smetten gezuiverd zijn geweest, want anders had de praatgrage bewerker er wel iets over los gelaten. Waar zoiets verwacht kan worden, doet hij dat trouw. Zo bijv. als hij op het punt staat de - voor ons en wellicht ook voor menige tijdgenoot aanstotelijke - mirakelen van het Kind Jezus te vertellen. Boendale ver-

12) Zie de in noot 5 aang. publicatie.

13) Zie de plaatsen in de zojuist aang. publicatie blz. 3 (355) e.v.

[p. 72]

dedigt ze, in tegenstelling tot andere legendarische stoffen, zoals de aanwezigheid der vroedvrouwen bij de Geboorte (ofschoon die reeds eeuwen vóór hem aanstoot hadden gegeven) of het zog. ‘trinubium’ van Anna (dat kort na hem ergernis zou gaan verwekken). In Lek. II, c. 10 - waarmee, zoals we nog zullen zien, Boendale zijn onmiddellijke bron, het Geboorteverhaal naar Ps. Petrus onderbreekt - verdedigt de dichter dan de wonderdaden van het Kind met het argument, dat Christus naar Zijn Godheid bij machte was

Also wel inder kintschede
Miracle te doen menichfout
Alse doe hi dertien jaer was out,
Ofte als hi emmer toe doet (vs. 84-7).

Die mirakelen moeten ook wel zijn gebeurd. Want wat de evangelisten van Christus' jeugd vertellen, is weinig of niets. Vóór zijn 12de jaar zal Hij Zich toch ook wel onder het volk hebben bewogen en Zijn Goddelijke Almacht hebben getoond,

Want hi alteenen niet en sliep:
Hi ghinc, hi stont ende hi liep
Met kinderen ende mit lieden,
Daer hem meer dinghen gheschieden
Dan die kerke verstaen doet (vs. 67-71).

Men kan zich moeilijk aan de indruk onttrekken, dat Boendale - zoal niet bepaaldelijk voor de wonderdaden van het Kind Jezus, die hij wel conscientieus weergeeft, maar nooit door een persoonlijke opmerking, laat staan een enthousiast gebaar onderbreekt - dan toch voor apocriefe stoffen in het algemeen een bijzondere voorliefde aan de dag legt. Want hoe moet men het anders rijmen, dat hij het gebrek aan kanonieke gegevens over Jezus' kindsheid diep betreurt, maar waar diezelfde gegevens met betrekking tot Christus' openbaar optreden tijdens Zijn driejarige omwandeling rijkelijk vloeien, ze ongebruikt laat? Zeker, Christus' leven van Doop tot Intocht interesseerde het volk toen al minder dan Geboorte en Passie, maar dat geldt niet bepaald voor Boendale. De Lijdenscultus bleef hem waarschijnlijk levenslang vreemd¹⁴⁾. En van een bijzondere devotie tot het Christuskind

14) Tijdschr. 75 (1957) blz. 241 e.v.; zie echter ook Leuv. Bijdr. 1958, blz. 14.

[p. 73]

is evenmin iets te bespeuren. - Voor Jezus' openbaar optreden verwijst de dichter naar Maerlant's Rijmbijbel:

Daer so vindi Cristus leven
In Dietsche herde scone bescreven;
Daer omme en willic die saken
Die hi maecte niet vermaken (Lek. II, c. 35, vs. 13-6).

Alleen van de wonderen wil hij

Some vertrecken nu,
Ende mitten cortsten over rinnen (ald. vs. 20-1).

Christus' leven moet de lezer dus maar in de Rijmbijbel zoeken. Goed, maar daar kon hij toch ook de gehele geschiedenis van het Oude Testament vinden? Waarom die dan wèl opnieuw verhaald? En zoveel meer, dat Maerlant reeds vóór hem had verdietst! Het argument is dus niet zeer overtuigend. Ik heb de indruk, dat de dichter zijn ware beweegreden pas openbaart aan het slot van ditzelfde c. 35, waar we lezen:

Ende want ghi alden dach
Uut den ewangelien hoort doen ghewach,
Die die ewangelisten scriven,
So laet ic u die achter bliven (vs. 109-112),

om dan snel over te gaan tot de berijming van het - apocriefe - Evangelie van Nicodemus.

Bijbelse zaken waren dus te bekend, of liever te gewoon, te weinig dramatisch of sensationeel. Niet maar te algemeen, te bekend. Want menig motief, menige scène uit het geboorteverhaal van Maria of het Evangelie van Nicodemus was destijds onder het volk meer verbreid dan sommige episoden uit Christus' omwandeling. Hier openbaart zich bij de Antwerpse schepenklerk de volkse voorkeur voor de apocriefen reeds in een bedenkelijke mate. Hij werpt zich trouwens op als hun advocaat. Het reeds meermalen genoemde hfdst. 10 van boek II is ongeveer uitsluitend aan hun verdediging gewijd. Hij voelt zich sterk staan. Immers zelfs al zou de schrijver van een apocrief boek niet bekend zijn, dan doet men nog geen zonde, indien men er geloof aan hecht, mits er geen ketterij in wordt verkocht. In het onderhavige geval is de oorspronkelijke auteur bovendien nog een kerkvader en wel nie-

[p. 74]

mand minder dan Hieronymus, zodat nu ten volle van toepassing zijn de vss. 29-31:

Ist dat die scrivere dan
Is een gheauctorizeert man,
So ghelooftmen te bat des.

De gedachte, dat in Boendale's tijd bij sommigen het besef ging doordringen van het ongeloofwaardige karakter van de apocriefen, zou men intussen op grond van 's dichters opzettelijke verdediging niet geheel van zich af willen schuiven. Interessanter nog is de opkomende twijfel aan de houdbaarheid der toeschrijvingen. En met die ‘autoriteiten’ staat of valt de ‘waarheid’ van een geschrift. Want waar is alleen het verslag van een ooggetuige. Voor het verleden is men dus afhankelijk van ooggetuigen of van lieden, die men op hun woord kan geloven, wanneer zij zich op hun beurt op ooggetuigen beroepen. Welnu, vóórdat Boendale overgaat tot zijn verhaal van Maria's ‘Opvaert’, legt hij verantwoording af van hetgeen hij zal laten volgen met een verwijzing naar een boekje, dat niet is ‘gheautorizeert’, ofschoon het wordt toegeschreven aan ‘Sente Jan’¹⁵⁾. Er moet dus ergens iets haperen. Trouwens, er zal meer hebben gehaperd voor iemand, die ernst maakt met Boendale's historiografische beginselen. Blijkens de felle uitvallen in het derde boek van Lek. heeft de kritische zin van onze dichter blijkbaar alleen maar gefunctionneerd met betrekking tot de contemporaine geschiedschrijving. Of mogen we uit zijn uitvoerige en opzettelijke verdediging van de apocriefe Geboorte-stoffen in Lek. II, c. 10 - ondanks zijn beroep op ‘Jheronimus’ - concluderen, dat hij ook ten aanzien van oudere geschriften, i.c. een pseudo-evangelie, niet meer zo volstrekt zeker is?

Het is misschien ook niet geheel toevallig, dat dit apologetische hoofdstuk onmiddellijk volgt op het Geboorteverhaal naar Ps. Petrus, dat niet alleen in hoge mate apocrief, maar in de kern zelfs ketters is, ofschoon we gaarne geloven, dat Boendale zelf die ketterij niet heeft ontdekt, ja wellicht niet heeft kunnen ontdekken. Waarschijnlijk was ze al door zijn zegsman uit diens bron weggewerkt, indien de zuivering niet nog ouder is. Eventueel kan de oertekst ook in etappen zijn ge-

15) Lek. II, c. 55, vs. 1-10.

[p. 75]

castigeerd. We moeten er nu eenmaal in berusten, dat we Boendale's onmiddellijk voorbeeld niet kennen en wel nooit meer onder de ogen zullen krijgen. Er blijft ons niets anders over dan de tekst van Lek. te vergelijken met de latijnse van Arundel en Hereford en de Ierse in Lebar Brecc. Wij kunnen alle afwijkingen signaleren, maar volstrekte zekerheid aangaande de verantwoordelijkheid der redactie is ons niet meer gegeven.

Intussen levert die vergelijking toch een aantal gezichtspunten, die in belangrijke mate bijdragen tot een beter begrip van de idee en de werkwijze van de dichter. Daarbij komt nog de omstandigheid, dat Boendale's bron tot de zeldzaamste geschriften behoort, die ons uit de middeleeuwen bekend zijn. Een en ander rechtvaardigt wel een tamelijk gedetailleerde analyse van de betrokken hoofdstukken.

Zoals boven al is vastgesteld, had Boendale, toen hij zich zette aan het schrijven van Lek., bk. II, een handschrift voor zich bevattende een Nativitas Mariae volgens de Legenda Aurea, een Nativitas en Infantia Christi volgens een compilatie, waarvan Ps. Petrus de kern vormde¹⁶⁾ en mogelijk de Passie volgens het Evangelie van Nicodemus. Het verband tussen de eerste twee gedeelten, de geboorte van Maria en die van Christus, schijnt in de Ps. Petrus-compilaties tamelijk los te zijn geweest. In Montpellier vormt de Maria-geschiedenis een afzonderlijk, zelfstandig geheel, de redactie staat dichter bij Protev. dan Arundel en Hereford. Deze verschillen weer van elkaar, doordat de eerste meer op Ps. Mattheus, de laatste op het Evangelium de Nativitate Mariae steunt. Boendale's bron is inzoverre met Hereford te vergelijken, dat het Maria's geboorte in het eerste deel eveneens verhaalt naar het Evangelium de Nativitate Mariae, maar nu indirect, t.w. via en in de bewerking van de Legenda Aurea. Voor het tweede gedeelte, de geboorte van Christus daarentegen, staat Lek. veel dichter bij Arundel dan bij Hereford, wat geenszins behoeft te verwonderen, aangezien het Londense handschrift hier een superieure en stellig oorspronkelijker redactie heeft bewaard.

16) Eventueel een dergelijke compilatie met de mirakelcyclus van het Kind Jezus volgens Ps. Mattheus, zoals in Arundel (behoudens de interpolatie van de rover-scène, zie ben.).

[p. 76]

Voor het eerst dan is onmiskenbare invloed van Ps. Petrus te bespeuren in het Geboorteverhaal van Lek. II, c. 9. Weliswaar nog niet onmiddellijk. Het gebod van Augustus en de voorbereiding van de reis naar Bethlehem in vs. 1-14 bevatten geen voor Ps. Petrus typische motieven:

Lek. II, c. 9, vs. 1-14

Ps. Petrus c. 59-60, red. Arundel (James p. 58, 60)

Doe Maria ghinc groot Metten kinde, zo gheboot Keyser Augustus, dat hi woude Datmen bescriven zoude 5 Alle die liede ghemeenlike, Al doorentoor aertrike, Ende elc gheslachte bi hem. Ende hier bi moeste in Bethleem Joseph trecken, danen hi was. 10 Ende Maria, sijt zeker das, Voer met hem darwaert; Ende leidden mede in die vaert Haren ezel, die hem droech Spise ende ander ghevoech.

In illis autem diebus exiit edictum a Cesare Augusto ut proficiscerentur unusquisque properans in patriam suam et descripcionem facerent omnium suorum tam de ipso quam de coniugibus suis et filiis seruisque et ancillis suis sed et predia et pecora et debitam sibi pecuniam et subpellectilem domus sue designarent, ut omnis in locis suis in quibus natus quis fuerat describerentur et censum ac tributa prestarent. (c. 60) Igitur dum hec exisset precepcio in uniuersam Iudeam sub preside Syrie Cirino Ioseph qui erat faber qui ante Moab vocabatur necesse fuit ut proficisceretur ad Bethleem cum filiis suis et Maria sibi desponsata quam de templo domini acceperat eo quod esset Ioseph et Maria de tribu Iuda et de patria Dauid.

Boendale's weergave van het gebod der volkstelling kan geadapteerd zijn aan de geheugenvoorstelling naar Lucas 2 en het motief van de pakezel - dat overigens in tegenspraak is met de voorstelling van de ezel als rijdier in vs. 24 - kan als vreemd bestanddeel een reminiscentie zijn van de beeldende kunst¹⁷⁾.

Het visioen van de twee volkeren (vs. 15-47) zou theoretisch rechtstreeks op Ps. Mattheus c. 13 - de bron van Ps. Petrus - terug kunnen gaan. Aangezien echter de onmiddellijk daaropvolgende episoden

17) Vg. MK blz. 58-9.

[p. 77]

ontwijfelbaar aan Ps. Petrus zijn ontleend, zullen we ook voor het visioen wel het intermediair van dit evangelie moeten aannemen:

Lek. II, c. 9, vs. 15-48

Ps. Petrus c. 61, red. Arundel (James p. 60)

15 Daer si aldus te samen Inden weghe gaende quamen, Sprac te Joseph Marie: ‘Tweerhande volc ic zie, Deen mit groter blijscap bevaen, 20 Dander wenen menighen traen.’ Joseph antwoorde daer naer: ‘Maria, u en dunckes maer: Ghi spreect overtallich nu, Sit op ende rijdt, dat rade ic u.’ 25 Doe baerde hem te hant na dit Een scone kint met cledren wit, Van zonderlingher ghedane, Ende sprac Joseph dus ane: ‘Waer om seidstu sulke zake, 30 Dat Maria te vele sprake? Si sach daer tweerhande liede: Hore, ic segghedi dat bediede: Dat een volc dat si meent, Dat daer also zere weent, 35 Dats dat Joodsche gheslachte, Dat van eren ende van machte Saen sal sijn onteert, Om dat van Gode is ghekeert. Tander volc dat si daer siet 40 So blide, en is anders niet Dan dat zalighe volc dat al Ten rechten ghelove keren zal Alse God gheloofde daer op Abraham, Ysaac ende Jacop. 54 Nu is comen die tijt, Dat in Abrahams zade benedijt Alle liede sullen wesen.’ Tkint verloren si met desen.

Cum ergo iter facerent per viam dixit Maria ad Ioseph Video ante me duos populos, unum flentem et alium gaudentem. et respondens Ioseph dixit ei Sede in iumento et noli mihi verba superflua loqui. Tunc apparuit ante eos puer speciosus indutus ueste splendida dicens ad Ioseph. Quare dixisti verba esse superflua de duobus populis que audisti? Nam populum Iudeorum flentem vidit quod recessit a deo. gencium autem populum gaudentem respicit quod accessit ad deum suum quod promisit deus patribus nostris Abrahe Ysaac et Iacob. Tempus enim aduenit ut in semine Abrahe benediccio omnibus gentibus tribuatur. Et hec dicens ab oculis eorum ablatus est. N.B. Boendale volgt kennelijk de Arundel-redactie, alleen vs. 22: ‘Maria, u en dunckes maer’ zou een herinnering kunnen bevatten aan Hereford: ‘quia sibi (t.w. Jozef) nichil tale reuelatum (fuerat)’.

Hierop volgt de episode van Jozef's herbergzoeken. Wanneer Bethlehem in zicht komt, snelt hij vooruit naar de stad. Dit motief staat in

[p. 78]

de overlevering volstrekt alleen. En daarmee hebben wij het eerste onomstotelijke bewijs, dat Lek. op Ps. Petrus teruggaat:

Lek. II, c. 9, vs. 49-51	Ps. Petrus c. 62, red. Hereford (James p. 61)
Ende doe si naecten der stat, 50 Ghinc Joseph voren, omme dat Hi na herberghe zoude spien.	Illis autem Bethleem approximantibus Ioseph precessit eos in ciuitatem...^18)

De hierbij aansluitende vss. 52-58 vormen een bekortende weergave van Ps. Petrus c. 63:

Lek. II, c. 9, vs. 52-8

Ps. Petrus c. 63, red. Arundel (James p. 60, 62)

Een huus vant hi mit dien, Daer niement en woonde inne.^19) Hi peinsde in sinen zinne 55 Dat hi daer trecken woude nare, Wantet daer uten lieden ware, Ende dat Maria, die ghinc zwaer, Te bet zoude rusten daer.

Et circu[i]ens vidit unum stabulum singularem et ait In isto loco oportet me diuertere quoniam videtur mihi exceptorium esse peregrinorum. Mihi enim neque hospicium est hic neque diuersorium ubi requiescere possimus. Et circumspiciens eum dixit Modica quidem habitacio est sed pauperibus apta, presertim quod remota est a clamoribus hominum ut non posset noce [re] mulieri parturienti. Itaque in isto loco necesse est me requiescere cum omnibus meis.

Zoals men ziet, heeft Boendale de armoede-motieven geëlimineerd. Christus' Goddelijke almacht als Kind boeit hem meer dan Zijn hulpeloosheid en Zijn ontbering²⁰⁾.

18) Wat hier in c. 62 nog volgt (behalve de vanzelfsprekende achterlating van Maria en Simeon, wat trouwens in het vervolg van Lek. impliciet gegeven is), t.w. de begroeting van zijn geboortestad Bethlehem door de verheugde Jozef, laat Boendale (of zijn zegsman) achterwege.

19) Dit motief wijst op de Hereford-redactie (‘stabulum singulare et vacans’) van B.'s bron.

20) De enige herinnering aan de armoede van Christus' geboorte vindt men in c. 11, vs. 1-6

Int ghemene huus, als ic las,
Datter armer herberghe was,
Daer woude, als te voren,
Die overste coninc sijn gheboren
Van moeder live naect,
Die hemele ende aerde hadde ghemaect.

[p. 79]

Het nu volgende hoofdstuk (Ps. Petrus c. 64), waarin de terugkeer van Jozef en het gesprek met zijn zoon Simeon - in de overige apocriefe literatuur Samuel geheten - worden verhaald, slaat Boendale over. Daarvoor zijn wel redenen aan te voeren. Indien de Brabander zelf er voor aansprakelijk is, strookt het uitnemend met zijn zucht naar bekorting en samenvatting van andermans woorden. Intussen komt het ons waarschijnlijker voor, dat hier opzettelijk getracht is een aanstotelijk gegeven weg te werken. Om dit aannemelijk te maken zou ik willen wijzen op de volgende scène, waarin Jozef's zoon is gedegradeerd tot zijn ‘knape’ (vs. 60). Dat moet wel verband houden met de neiging van die tijd om van de zoon (volgens Protev.) of de zoons (volgens Ps. Mattheus) van Jozef in het gevolg van de H. Familie op de Vlucht naar Egypte - die de voorstelling van de reis naar Bethlehem heeft beïnvloed, zo niet bepaald - dienaren (of engelen) te maken. Als zodanig konden ze trouwens op muurschilderingen, miniaturen, enz., als er geen namen bij stonden, gemakkelijk worden opgevat. Maar wanneer de zoon een dienaar is geworden, passen de vertrouwelijke gesprekken niet meer, zoals die alleen tussen vader en zoon kunnen plaatsvinden. Die moeten dus worden geëlimineerd. Zo verstaat men het, dat in de nu volgende episode (vs. 59-74), die teruggaat op Ps. Petrus c. 65-66 van het laatste caput niets anders in het Diets is overgebleven dan het rustbed, dat Jozef voor Maria had gemaakt. De voor Boendale blijkbaar vreemde metamorphose van de stal (stabulum, waarvan hij deftig ‘huus’ had gemaakt) in een spelonk (spelunca) tracht de dichter - niet overgelukkig - te verklaren met ‘een crochte stont daer an’ (vs. 64). Het ‘huus’ bezat dan een grot of krocht, crypt, de Byzantijnse of liever pseudo-Byzantijnse voorstelling²¹⁾:

Lek. II, c. 9, vs. 59-74	Ps. Petrus c. 65-66, red. Arundel (James p. 62)
Daer dede hi Maria beeten. 60 Sinen knape heeft hi gheheten, Dat hi hare voete dwa,	Tunc dixit Ioseph Marie Filiola multum laborasti propter me. Ingredere

21) Vg. MK blz. 65 e.v.

[p. 80]

Ende na al haer ruste sta; Dat zo dede hi gherne dan. Een crochte stont daer an, 65 Daert altoos doncker in was. Joseph wert wel gheware das, Dattet Marien tijt naect. Ene coetse heeft hi ghemaect Inden donckeren crocht, om datsi 70 Heimelijc soude sijn ende vri. Ende vander uren, alsic vernam, Dat Maria daer binnen quam, So waest daer also clare Alse oft middach ware.

itaque et adhibe tibi diligenciam. Tu autem Symeon affer aquam et laua pedes eius et dabis ei cibum aut aliquod aliud opus habuerit fac sicut desiderat anima eius. Fecit ergo Symeon quod iussit pater eius duxitque eam in speluncam, que lucem diei in ingressu Marie cepit [habere] et quasi hora sexta illuxit. (c. 66) Ipsa autem penitus non cessabat sed semper intra se gracias agebat. Symeon autem dixit patri suo. Pater [quid] esse putamus quod patitur hec puella? quod omni hora intra semetipsam loquitur. ait illi Ioseph Non potest tecum loqui eo quod lassa est de via. Ideo secum loquitur. gracias autem agit. Et accedens ad eam dixit Leua te domina filia ascende in grabatum [quod ei iam parauerat in spelunca illa: Hereford] et requiesce.

Van het hierop volgende c. 67 - alweer een gesprek tussen Jozef en zijn zoon Symeon²²⁾ - is geen spoor in Lek. terug te vinden. Het bevat dan ook geen enkel onontbeerlijk motief. Het heeft uitsluitend stilistische waarde. Het ingrijpen van God door het zenden van een engel naar de vroedvrouw wordt er impliciet in aangekondigd, waardoor de overgang naar het volgende bedrijf wat geleidelijker verloopt.

In dit toneel zelf vertoont Lek. nog een merkwaardige variant. Terwijl in Ps. Petrus c. 68 Jozef en Simeon nog samen spreken, verschijnt er een meisje met een baarstoel. Ze is door haar meesteres (de

22) In de red. Arundel luidt het als volgt: ‘Et hec dicens egressa (l. egressus) est foris. Et post pusillum Symeon secutus est eum [et] dixit. Festina domine pater, veni celerius. quod rogat te Maria. valde enim te desiderat. Puto enim quod partus eius prope est. dixit ei Ioseph Ego non ab ea discedo. Tu autem vade celeriter ut iuuenis, ingredere ciuitatem et inquire obstetricem que introeat ad puellam, quod multum prodest obstetrix mulieri parturienti. Respondit Symeon dicens Ego in hac ciuitate ignotus sum: quomodo possum obstetricem inuenire? sed audi me domine pater. scio et certus sum quod domino cura est de ea et ipse dabit ei obstetricem et nutricem et omnia quecunque necessaria sunt ei’ (James p. 62, 64).

[p. 81]

vroedvrouw) vooruitgezonden, nadat een jongeling (d.i. een engel) haar had vermaand zich naar deze plaats te begeven, waar zij ‘wonder’ zou ‘scouwen’ (vs. 83), d.i. een Maagd zou baren (Ps. Petrus c. 68). Inmiddels arriveert de obstetrix zelf, Jozef begroet haar en er ontwikkelt zich een gesprek tussen beiden. - Wat heeft Boendale - eventueel zijn zegsman - daarvan gemaakt? De episode van het meisje (blijkens het vervolg een leerlinge) met de baarstoel is gesupprimeerd, evenzo het - overbodige - gesprek van Jozef en de obstetrix in het aan Protev. c. 19 ontleende tweede gedeelte van c. 68. Mèt de baarstoel - die de oren van de bewerker blijkbaar niet konden verdragen - verloor de leerlinge van de vroedvrouw haar bestaansrecht. Daarom verschijnt in Lek. de obstetrix alleen en worden de woorden van haar pupil in haar eigen mond gelegd:

Lek. II, c. 9, vs. 75-87

Ps. Petrus c. 68, red. Arundel (James p. 64)

75 Hier binnen so quam zaen Ene vrouwe daer ghegaen, Ende seide: ‘Hier zoudic wesen.’ Joseph sprac na desen, Wie si ware of wat si zochte. 80 ‘Een jonghelinc’, sprac si, ‘brochte Mi bootscap handelinghe, Dat ic te desen huse ghinghe, Ic zoude wonder scouwen. Ic can helpen vrouwen, 85 Die van kinde in arbede gaen.’ Joseph dancte Gode zaen Datsi quam al onghesocht.

Cumque hec loquerentur ecce puella venit cum kathedra in qua solitum erat succurrere mulieribus parturientibus. et stare cepit. Cum ergo vidissent eam mirati sunt, dixitque ad eam Ioseph. Filiola, quo vadis cum kathedra ista? Puella ita respondit. Misit me magistra mea ad istum locum quod venit ad eam iuuenis cum magna festinacione dicens ei Veni celerius ut excipias^*) novum partum quod puella parturit primum partum. Hec audiens magistra mea premisit me ante se. Nam et ipsa ecce sequitur me. Respiciens vero Ioseph videt eam venientem et^23) abiit obuiam ei salutaueruntque se inuicem Et dicit illi obstetrix Homo ubi vadis? qui respondit Obstetricem Hebream quero. dicit ei mulier Tu ex Israel es?

*) Hs. expies.

23) Hereford heeft hier nog: ‘gaudio gavisus’. Mogelijk herinnert daaraan Lek. II, c. 9 vs. 86-7: ‘Joseph dancte Gode zaen/Datsi quam al onghesocht’.

[p. 82]

Et Ioseph ait Ex Israel sum ego. Dicit ad eum mulier Que est puella que parturit in hac spelunca? Respondit Ioseph. Maria que mihi desponsata est que nutrita est in templo domini. Dicit ei obstetrix Non est tua uxor? Et Ioseph Michi desponsata est, sed conceptum habet de spiritu sancto. Dicit ei obstetrix Hoc quod dicis verum est? Dicit ei Ioseph Veni et vide.

Zodra in de nu volgende scène de vroedvrouw binnentreedt, wijkt Lek. inzoverre van Ps. Petrus af, dat Jozef haar begeleidt tot aan de ‘crocht’ en niet verder, een ‘natuurlijk’ uitvloeisel van de laatmiddeleeuwse Mariaverering. Even ongepast vond Boendale - eventueel diens zegsman - Jozef's terechtwijzing van Maria, als ze glimlacht om de overbodige verloskundige hulp. Dat moest dus geschrapt. Maar daarbij kon het niet blijven. De redacteur van het Lek.-verhaal had, zoals we zagen, de figuur van Jozef's zoon Simeon weggewerkt en daar kon hij nu niet meer op terugkomen. Wie A zegt, moet B zeggen. Tot aan de eigenlijke Geboorte-scène leverde dit voor de gang van zijn verhaal weinig moeilijkheden op. Maar dat wordt nu anders. Belangrijke, ja essentiële gegevens zijn in Ps. Petrus verwerkt in gesprekken van Simeon met de obstetrix, waarbij deze verslag doet van haar bevindingen en Jozef's zoon de verbaasde toehoorder is. Die moest Boendale er dus uitlichten en op andere plaatsen onderbrengen. Zo kreeg hij meteen gelegenheid het Geboorte-verhaal van ‘docetische smetten’ - zoals de Kindergedaante van het Licht, de gewichtloosheid van de Boreling, enz. - te zuiveren²⁴⁾ en voorts mèt een aantal bijkomstige

24) Vg. Ps. Petrus c. 74, red. Arundel: ‘Ego autem steti stupens et mirans et timor apprehendit me. Intendebam enim in tantam claritatem luminis nati. Ipsa autem lux paulisper in se residens assimilauit se infanti et in continenti factus est infans ut solent infantes nasci. et assumpsi audaciam et inclinaui me et tetigi eum, leuauique eum in manibus meis cum magno timore, et perterrita sum quod non erat pondus in eo sicut hominis nati. et inspexi eum, et non erat in eo aliqua coinquinatio, sed erat quasi in rore dei altisssimi totus nitidus corpore, leuis ad portandum, splendidus ad respiciendum. et dum nimis mirarer eo quod non ploraret sicut soliti sunt nati infantes plorare, et dum tenuissem eum in faciem eius intendens risit ad me iocundissimum risum, aperiensque oculos intendit in me argute, et subito regressa (l. egressa) est lux magna de oculis eius tanquam choruscus magnus’ (James p. 68, 70).

[p. 83]

motieven - zoals de beloning, die Simeon de obstetrix aanbiedt bij haar vertrek en dit vertrek zelf in gezelschap van haar leerlinge²⁵⁾ - ook alle ‘aanstotelijkheden’ te schrappen, o.a. de bijzonderheden met betrekking tot het lichamelijke onderzoek door de obstetrix ingesteld²⁶⁾, waaraan de herinnering doorklinkt in Boendale's éne versregel ‘Gheproeft ende ghetast aen hare’ (Lek. II, c. 9, vs. 129). Wanneer men nu nog weet, dat de dichter ook de ‘stilstand in de natuur’ (in Ps. Petrus c. 72) uit het verslag van de vroedvrouw heeft gelicht om die elders, namelijk in het hoofdstuk gewijd aan de Geboortewonderen (Lek. II, c. 11) onder te brengen, zal men begrijpen, dat er van de capita 69 tot en met 76 niet bijster veel is overgebleven. Want ook de aanvaardbare gegevens worden nog sterk bekort. Toch bleef er voldoende bewaard om in dit gedeelte van c. 9 duidelijk de Ps. Petrus als bron te herkennen. Wij laten daartoe de overeenkomstige passages hier even volgen:

Lek. II, c. 9, vs. 88-91	Ps. Petrus c. 69, red. Hereford (James p. 65)
Hi leidese vore die crocht; Maer doe si die claerhede 90 Sach in die donckere stede,	Et introduxit eam secum in hospicium, Erat autem uespera. Intrantes uero

25) Vg. ald. c. 76. red. Arundel: ‘Dixit ad eam Symeon Dedit (t.w. Jozef) tibi aliquam mercedem (Hereford: ... quam mercedem tibi dabimus)? Respondit obstetrix Ego magis debeo mercedem et graciam et oracionem et promisi sacrificium inmaculatum deo offerre qui dignatus est me huius sacramenti inspectricem et consciam esse. Nam ego per me ipsam munus offero pro muneribus que offeruntur in templo domini. Et hec dicens ait ad discipulam suam Filiola tolle cathedram et eamus. Hodie enim vidit mea senectus parturientem sine doloribus et virginem peperisse. si tamen debeat dici hic partus. Suspicor enim in animo meo quod tradidit se voluntati dei qui permanet in secula. Et hec dicens ibat cum illa’ (James p. 72).

26) Vg. ald. c. 75, red. Arundel: ‘Symeon audiens autem hec respondit. O beata mulier que digna fuisti hoc nouum visum et sanctum videre ac predicare, et ego felix sum qui hec audierim licet non uiderim sed tamen crediderim. Dicit illi obstetrix Habeo tibi indicare adhuc rem mirabilem ut stupeas. Respondit Symeon Indica domina, quod hec audiendo gaudeo. Dicit ei obstetrix Illa [hora] qua tuli infantem in manus meas vidi eum mundum corpus habentem et non coinquinatum sicut solent homines cum immundicia nasci. et existimaui in corde meo ne casu intus in matrice puelle fetus secandi (l. secundi) remansissent, solet enim mulieribus contingere in partu et ex ea causa periclitari et deficere animo. Statimque vocaui Ioseph et dedi infantem in manibus eius Et accessi ad puellam et tetigi eam et inueni eam mundam a sanguine. Quomodo autem referam? quid dicam? Non mecum conuenio. ignoro quomodo possim narrare tantam claritatem dei viui. Tu autem domine testis es mihi quod tetigi eam manibus meis et inueni hanc puellam que genuit, virginem non solum a partu et......... sexu hominis masculini. In ipsa hora exclamaui voce magna et glorificaui deum et cecidi in faciem meam et adoraui eam. Post hoc processi foris. Ioseph vero involuit infantem pannis et posuit in presepio.’ (James p. 70, 72).

[p. 84]

Wart si versaecht van zinne;	uiderunt lumen splendidissimum radiare in circuitu spelunce ubi erat Maria, ita ut non auderet illuc mulier approximare...
Id., vs. 92-99	Id., c. 71 (James p. 68)
Nochtan so ghinc si inne Voor Marien staen dan, Ende sprac haer dus an: 95 ‘Lieve kint, wat doedi? Behoefdi enighen raet van mi?’ Maria en sprac groot noch cleen, Maer lach stille als een steen, Taenschijn ten hemele waert.	Cum introissem ad puellam inspiciendam inueni eam faciem sursum habentem et intendentem in celum et secum loquentem. Ego vero suspicor quia orabat et benedicebat altissimum. Cum ergo venissem ad eam dixi ei Filia, dic michi, non aliquem dolorem sentis aut aliquis locus membrorum tuorum tenetur dolori[bus]? Illa autem quasi que nichil audiret et sicut solida petra ita inmobilis permanebat, in celum intendens.
Id., vs. 100-103	Id., c. 73 (James p. 68)
100 Doe quam daer mitter vaert Een meerre licht, groot ter core, Met also zoeten gore Datment ghesegghen niet en mochte.	................................. .........et repleta est hec spelunca lumine claro cum odore suauissimo...... ..................................................
Id., vs. 104-106	Id., c. 74 (James p. 68, 70)
Thant daer na zo dochte 105 Dier vrouwen dat dare Een kint gheboren ware^27).	............... Ipsa autem lux paulisper in se residens assimilauit se infanti et in continenti factus est infans ut solent infantes nasci........................

27) Men lette er op, hoe in deze verzen de Lichtgeboorte is verdonkeremaand.

[p. 85]

Id., vs. 107-127	Id., c. 69 (James p. 66)
Doe vraghede si Maria thant, Of si mochte hare hant Aen haer doen ende tasten yet; 110 Ende doe zijt gheschien liet, Ende die vrouwe was worden vroet Hoe dat met Maria stoet, Riep si lude ende openbare, Als ofte si uten zinne ware: 115 Wie sach ye des ghelike? Hier voren en gheschiede nie Deser dinc die ic hier zie, Van wondere also zelke. Borste vindic vol van melke. 120 Tkint toont al ghemene, Dattie moeder is maghet rene; Want het van gheenre smette Teeken en heeft, noch lette, Alse ter naturen hoort. 125 Gheen wee en was inder gheboort, Maghet ontfinc, maghet ghenas, Maghet bleef, als si te voren was.	.................................................. .................................................. ...... Cumque per horarum spacium permisisset se Maria scrutari exclamauit obstetrix voce magna et dixit Domine deus magne miserere quoniam hoc nunquam nec auditum adhuc nec visum est sed neque in suspicionem habitum ut mamille plene sint lacte et natus masculus suam matrem virginem ostendat. Nulla pollucio sanguinis facta est in nascente, nullus dolor in parturiente apparuit. Virgo concepit, virgo peperit et postea quam peperit uirgo perdurat. N.B. Voor Lek. II, c. 9, vs. 128-130 zie boven, blz. 83.
Id., vs. 131-134	Id., c. 70, red. Hereford (James p. 67)
Ghelooft si God van dien Dat ic nu hebbe ghesien Dit nuwe wonder op desen dach, Datmen noit te voren en sach!	.................................................. .........Omnipotens domine deus, pater celi et terre, que sum ego que uiderem tanta magnalia tua? ............

Het slot van dit hoofdstuk (vs. 135-176) is gewijd aan de legende van Salome, de ongelovige vroedvrouw. Lek. kàn teruggaan op Ps. Petrus c. 77-80, maar evengoed op Ps. Mattheus 13:4-5 (uit Protev. c. 19-20). De beknoptheid der redactie zou zelfs eerder voor de laatste bron pleiten. Hoe het zij, voor Ps. Petrus is deze legende niet relevant - ze hoort daar m.i. oorspronkelijk ook niet thuis -, waarom we er verder geen aandacht aan zullen besteden.

Het zou mij niet verbazen, indien ergens in Boendale's achterhoofd de gedachte heeft geleefd, dat zijn bron toch niet helemaal kauscher was. In elk geval weten wij nu, dat James' evangelie op een ketters apocryphon berust en dat de vroedvrouwen personae ingratae waren

[p. 86]

in de late middeleeuwen. Wellicht heeft de dichter het daarom nuttig en nodig geacht, zijn relaas te onderbreken met een apologetisch hoofdstuk. Wij hebben de argumenten in dit c. 10 al leren kennen (zie boven blz. 70 e.v.), zodat we daar nu niet meer bij behoeven te verwijlen. Wij zouden aan de beweegredenen voor het schrijven van dit hoofdstuk alleen nog willen toevoegen 's dichters voornemen - in c. 11 ten uitvoer gebracht - de zog. Geboorte-wonderen hier in te lassen. Van het in de middeleeuwse literatuur tot 17 variërende aantal memoreert Boendale in c. 11 er slechts 6, t.w. de stilstand in de natuur (vs. 49-64), de legende van de maagd zonder handen (vs. 65-72), de oliebron te Rome (vs. 73-80), het instorten van de tempel des vredes (vs. 81-90), de ring om de zon (vs. 91-94) en de ster der Wijzen (vs. 95-110). Slechts één van deze zes is aan Ps. Petrus ontleend, nam. de stilstand in de natuur²⁸⁾. Dit mirakel maakt daar (in c. 72) deel uit

28) Dat Ps. Petrus de bron is, blijkt terstond bij vergelijking van de volgende teksten. N.B. Die van Protev. geven we in de lat. vert. v. Thilo Cod. Apocr. p. 241 seq.:

Lek. II, c. 11, vs. 49-64	Ps. Petrus (red. Hereford) c. 72	Protev. c. 18:2
Voort seit die scrifture 50 Dat in die selve ure Dat Cristus ter werelt quam, Alle dinc zweech ende ruste nam: Die winde cisten also dat Nerghent en roerde een blat; 55 Die vloede ende die rivieren Stonden stille in dier manieren Of sijt hadden van naturen, Sonder ruuschen ende ruren, Menschen, beesten, voglen mede 60 Hielden alle stilhede: Aldus so hilden alle dinghe Silencie zonderlinghe, Doe haer scepper wart gheboren Vander maghet uutvercoren	In ipsa autem hora quiescebant omnia cum summo silentio. Nam et venti cessauerunt nullum dantes amplius flatum neque aliquod folium arborum motum est, neque aquarum sonus quisquam auditus est, nec mouerunt se flumina. sed nec ulla uox hominum. uoluerum. bestiarum aut nullius animalis penitus super terram audiebatur Ipsa etiam celi sidera cessauerunt ab agilitate sui cursus. Erat itaque maximum silentium super omnem terram, quia erant omnia stupentia et expectantia aduentum altitudinis magni dei quasi terminum seculorum.	Cum autem obambularet Joseph, vidit polum coelumve stantem, et aërem obstupefactum, et volatilia in medio cursu cessantia. Et aspiciens in terram, scapham cibariam positam vidit, et operatores recumbentes, quorum manus in scapha erant. Et mandentes non mandebant, et qui manus attollebant, nil capiebant: et qui afferebant ori suo, nil afferebant; sed omnium facies erant intentae sursum. Et ecce oves erant dispersae, nec progrediebantur, sed stabant. Et elevans pastor manum, ut percuteret eas cum virga, manus ejus stabat sursum. Et aspiciens in torrentem fluminis, vidit ora hircorum imminentia quidem aquae, sed non potantia, sed omnia sub momento ab ipso cursu erant impulsa.

[p. 87]

van het verslag van de obstetrix aan Jozef's zoon Simeon. We merkten al op, dat Boendale deze episode uit het verslag heeft gelicht om ze een plaats te geven bij de andere Geboorte-wonderen in c. 11, onmiddellijk na het bezoek der herders.

Afgezien dan van de stilstand in de natuur - die in laatste instantie teruggaat op Protev. 18:2 - maakt Ps. Petrus geen gewag van de wonderen, die bij de Menswording plaatsgrepen. In de overige verhalende literatuur van de late middeleeuwen komen ze daarentegen vrij veelvuldig voor, meestal in samenhang met de Geboorte, soms ook zelfstandig²⁹⁾. De mogelijkheid bestaat, dat Boendale ze in zijn onmiddellijke bron, de ‘Jheronimus’-compilatie heeft aangetroffen, maar waarschijnlijk acht ik het niet. Hij belooft immers in c. 10, vs. 88 e.v. de wonderdaden van het Kind Jezus later opzettelijk te behandelen en wel ‘alsoot Jheronimus bedreef’, d.w.z. volgens zijn Ps. Petrus-tekst, maar eerst, zegt hij, wil hij de wonderen, die tijdens de Geboorte geschiedden, aan zijn lezers verhalen. Die waren dan blijkbaar niet in ‘Jheronimus’ te vinden.

Deze opvatting vindt nog steun in de omstandigheid, dat het Bezoek der Herders, waarmee c. 11 opent, naar alle waarschijnlijkheid evenmin aan Ps. Petrus is ontleend. Het verhaal sluit, zij het niet letterlijk, aan bij Lucas 2:8-16. Details, die kenmerkend zijn voor Ps. Petrus c. 83-86, ontbreken. Het ‘ghemene huus’ van vs. 1 is algemeen middeleeuws³⁰⁾, het doet niet bepaald denken aan Ps. Petrus' ‘stabulum’. Bevat ‘der armer herberghe’ (vs. 2) misschien een reminiscentie aan ‘modica quidem habitacio est sed pauperibus apta’ van Ps. Petrus c. 63? In elk geval komen de moralisaties in vs. 26-34³¹⁾ en vs.

29) Omdat ze in Ps. Petrus op één na ontbreken, laat ik ze hier verder buiten bespreking.

30) Vg. MK blz. 68.

31)

Si achtens herde cleine,
Ende en hadde hem twint boy,
Dat hi daer lach opt hoy,
Tier zonderlingher feesten,
In een crebbe voor twee beesten.
Si en achten niet van groten zalen,
Van bonten noch van sindalen,
Noch van anderre chierheit,
Daer die mensche sijn goet an leit.

[p. 88]

43-48³²⁾ uit Boendale's eigen koker. Het enige argument, dat men zou kunnen aanvoeren voor Ps. Petrus als bron van Lek. II, c. 11 is de volgorde van de behandelde onderwerpen. Het gedrag van os en ezel (vs. 35-42) onmiddellijk na het Bezoek der Herders vindt men precies zo bij James terug. Mèt de profetieën trouwens van Habakuk en Jesaja³³⁾, al treft men die ook elders aan, o.a. in geschriften, die Boendale heeft gekend en gebruikt, zoals de Historia Scolastica van Petrus Comestor³⁴⁾.

Was het ‘oorspronkelijke’ c. 11 gewijd aan het ‘kanonieke’ Bezoek der Herders met een zestal wonderen als toegift - of aan die wonderen met het Bezoek als inleiding? - het volgende, eveneens oorspronkelijke, hoofdstuk geeft ons de ‘bijbelse’ weergave van de Aanbidding der Wijzen. Boendale kan er toe geïnspireerd zijn geweest door Ps. Petrus c. 88, maar aangezien hier de extra-kanonieke gegevens van Lek. II, c. 12 ontbreken, heeft het apocryphon in het gunstigste geval niet meer dan de aanleiding gevormd tot het schrijven van dit hoofdstuk. Ik denk hier aan de - overigens vrij algemene - motieven met betrekking tot de ster in vs. 5-6:

Neder in die lucht was haer gaen,
Niet daer die andre staen

en van de offergaven in vs. 11-18:

Inden goude kinden si wel,
Dat dit kint ende niement el
Die alremoghenste coninc ware;

32)

Hier bi merct ende verstaet,
Dat die ghene is herde quaet,
Die menschen verstaen ghewint,
Ende sinen sceppere niet en kint,
Alse dese beesten stom
Kenden ende eerden Cristum.

33) Niet Jeremia, zoals Lek. II, c. 11, vs. 41 abusievelijk vermeldt, ofschoon dan toch weer Jesaja wordt aangehaald (‘Cognovit bos possessorem suum, Et asinus presepe domini sui’).

34) Migne SL 169, col. 1540.

[p. 89]

 

Inden wierooc kenden si clare,

15

Dat hi die overste priester si;

 

Inden bittren mirre daer bi

 

Kenden si zine bitter doot,

 

Die hi liden zoude zo groot,

waarvan de redacties nogal nauw aansluiten bij de Historia Scolastica³⁵⁾.

Ten overvloede verraadt Boendale zelf de oorspronkelijkheid van dit hoofdstuk in c. 13, vs. 1-4, waar hij verklaart het boek van ‘Jheronimus’ weer ter hand te nemen, wat er op wijst, dat de onderbreking van Ps. Petrus tot hiertoe (van c. 10 t/m c. 12 dus) heeft voortgeduurd:

Nu hoort hier meer dinghen
Vanden drien coninghen.
Alse Jheronimus ute trac
Inden boec daer ic voren of sprac.

‘Meer dinghen’, ja, en welke! Want na een korte herinnering aan de plaats van handeling in vs. 5-7, volgt te beginnen met vs. 8 het eerste onderhoud van Jozef met de Wijzen, dat ons uitsluitend in Ps. Petrus is overgeleverd! Alvorens de teksten zelf te laten spreken, merken we nog op, dat Boendale - vanzelfsprekend overigens na hetgeen we boven reeds van Simeon hebben gezegd - het inleidende gesprek van Jozef met zijn zoon over de naderende vreemdelingen heeft weggelaten. Hij begint nu op het moment, dat Jozef besluit de Wijzen tegemoet te treden:

Lek. II, c. 13, vs. 8-25	Ps. Petrus c. 89, red. Arundel (James p. 82)
Ende alse die coninghen wouden gaen Aen dat crocht mitter vaerde, 10 Stont daer Joseph op die waerde, Ende seide: ‘Ghi heren, zegt mi, Wanen coomdi? wat zoecti, Dat ghi dus zonder vermiden	.................................................. .................................... Cum ergo peruenissent ad speluncam ait ad illos Ioseph Qui estis vos? Dicite mihi. Illi autem audaciter introire volebant. Nam et direxerunt se introire. Et dixit ad eos Ioseph Per uestram salutem dicite

35) Migne SL 198, col. 1542; de symboliek der offergaven heeft B. wellicht ontleend via Rijmb. vs. 21433-7, uitg. David. dl. 2, blz. 404.

[p. 90]

In mine herberghe wilt tiden?’ 15 Si antwoorden weder te hant: ‘Wi sijn uut Orientenlant, Ende comen ghevolghet der sterren, Die ons hier leidt van verren.’ Joseph sprac: ‘Ic bidde u, heren, 20 Dat ghi mi wilt leren, Bi wat zaken ghi te deser tijt Te desen huse ghebeet zijt.’ Si antwoorden zonder beide: ‘Om ghemene zalicheide 25 Sijn wi nu hier comen

mihi qui estis, quod sic vos dirigitis in hospicium meum? Et illi dixerunt Quia noster dux hic coram nobis intrauit. Unde quam ob rem interrogas nos huc misit^* Dixit eis Ioseph Rogo uos ut mihi dicatis cuius rei causa huc venistis. Dicunt ei illi Dicimus tibi quod salus communis est.

Id., vs. 26-82

Id., c. 90, red. Arundel (James p. 82, 84)

Een sterre hebben wi vernomen, Die betekent, in waerre dinc Der Joden ghewarich coninc; Ende comen aenbeden dien. 30 In ouden boeken machmen zien, Daert scone in staet verclaert: Als haer die sterre openbaert, Sal die coninc gheboren sijn, Die regneren zal zonder fijn, 35 Ende die den gherechten zal gheven Dat onversterfelike leven.’ Joseph sprac weder doe: ‘Ghi sout zijn comen toe Te Jherusalem, want dat 40 Is Gods heilighe stat; Ende daer zoudi hebben ghevraghet Om die dinghen die ghi jaghet.’ Doe antwoorden si hem: ‘Wi waren in Jherusalem, 45 Ende seiden den coninc aldus, Dat gheboren ware Cristus, Ende dat wine zochten in dit lant. Doe antwoorde hi te hant, Dat hem ooc niet cont en ware, 50 Maer hi zouder staen nare Dat hi die waerheit weten zoude. Doe ontboot hi also houde

Vidimus^* in celo stellam regis Iudeorum et venimus adorare eum, quia sic scriptum est in libris antiquis de signo stelle huius quod cum hec stella apparuerit nascetur rex eternus et dabit iustis uitam inmortalem. Dicit eis Ioseph Iustum erat ut primum Iherosolimam inquireretis, quod ibi est sanctimonium domini. Responderunt ei Fuimus Iherosolimam et indicauimus^** regi quod Christus natus est et ipsum querimus. Ille vero dixit nobis Ego quidem ignoro ubi natus sit. Continuo vero misit ad omnes inquisitores scripturarum et ad omnes magos et ad principes sacerdotum et doctores et venerunt ad eum. Interrogauitque eos ubi Christus nasceretur. At illi dixerunt In Bethleem Iude. Sic enim scriptum est de illo Et tu Bethleem terra Iuda non eris minima in principibus Iuda. Ex te enim exiet dux qui regat populum meum Israel. Quod nos ut audiuimus cognouimus et venimus adorare eum. Nam et hec

* De tekst is hier blijkbaar corrupt. In Hereford ontbreekt deze zin, evenals in Boendale's bron.

* Hs. videmus

** Hs. indicamus

[p. 91]

Alle die clerke die hi wiste, Die wijs waren ende van liste, 55 Ende scrifturen consten ontbinden, Ende der sterren cracht bekinden, Scriben ende phariseen met, Die den volke leerden die wet, Ende vraghede hem mit groten gare, 60 Waer Cristus gheboren ware. Si antwoorden hem weder aldus: Is gheboren Christus, Dat is emmer in Bethleem; Want die scrifture seit van hem: 65 Bethleem, dune biste die minste niet, Alse die prophete zelve ghiet, Onder die princhen van Juda; Uut di sal gaen hier na Een hertoghe die regneren zel 70 Onder mijn volc van Israhel. - Doe wi vernamen dese woort, Micten wi te treckene voort In Bethleem toten kinde. Ende als Herodes dit versinde, 75 Bat hi ons vriendelike, Wat wi herde naernstelike Die dinc ondersochten, Ende dat wi hem weder brochten Vanden kinde zekere mare: 80 Hi zoude ooc comen dare, Ende tkint aenbeden mede, Alse hi wiste die stede.

stella que apparuit precessit nos ex quo profecti sumus. Herodes vero cum audisset hos sermones timuit et occulte inquisiuit a nobis tempus stelle, quando apparuit et nobis euntibus dixit. Inquirite diligenter, et cum inueneritis eum renunciate mihi ut et ego veniam et adorem eum.

Id., vs. 83-100	Id., c. 91, red. Arundel (James p. 84, 86)
Dus gaf hi ons zine crone,^36) Die zonderlinghe is ende scone, 85 Die hem die coninc van Persen sinde, Om te ghevene den kinde. Aldus schieden wi van daer,	Deditque nobis Herodes dyadema suum quo utebatur in capud suum. Hoc autem dyadema mitram habet albam. et anulum regalem gemmam habentem, signum incomparabile quod rex Persarum ei munus misit, preci-

36) Ps. Petrus vermeldt hier kroon èn ring.

[p. 92]

Om te comen te desen huse naer; Want die sterre, in waerre dinc, 90 Die opten weghe voor ons ghinc, Saghen wi in die crochte gaen, Daer ghi voren sijt ghestaen Ende ons den inganc belet:^37) Wine weten wat ghire meent met.’ 95 Alse Joseph dit heeft bekint, Sprac hi: ‘Ic en scuwe u twint:^38) Volghet uwer sterren daer onder, Ende aenscouwet Gods wonder.’ Mettien ghinghen si inne, 100 Ende groeten Marien met zinne.

piens ipse nobis Herodes dare munus hoc puero. Nam et ipse Herodes promisit se munus ei offerendum si reuersi fuerimus ad eum. Et accipientes munera profecti sumus ab Iherosolima. Et ecce stella que apparuerat nobis precessit nos ex quo profecti sumus ab Iherosolima usque in locum istum. Et ecce in hac spelunca intrauit in qua tu stas et non permittis nos ingredi. Dicit eis Ioseph Ego iam uos non nego^*. sequimini illam, quia deus est dux uester. Preterea non tantum uester sed et omnibus quibus uoluit manifestare gloriam suam. Hec audientes magi introierunt et salutauerunt Mariam dicentes Aue gracia plena, et accedentes ad presepium inspexerunt et viderunt infantem.

Id., vs. 101-120

Id., c. 92, red. Arundel (James p. 86)

Voor tkint, mit groter waerden, Vielen si neder ter aerden, Na dat was haers lants zede. Sine voeten custen si mede, 105 Deen voren ende dander na. Doe offerden si, als ic versta, Die scone crone den kinde, Die hem die coninc Herodes zinde. Si ontploken hare cofferen, 110 Om dat si wouden offeren Gout, myrre ende wyerooc. Marien gaven si ooc Grote ghiften ende diere. Doe vielen si weder schiere

Ioseph vero dixit Symeon fili, intende et vide quid faciant isti peregrini intus. me enim non decet insidiari eis. Et fecit sic. Et dixit patri suo Ecce introeuntes salutauerunt puerum cecideruntque in faciem super terram. et more barbarico adorant eum singulatimque osculantur pedes infantis. Quid est hoc quod faciunt? ignoro. Dicit illi Ioseph Vide diligenter. Respondit Symeon Ecce aperiunt thesauros suos et offerunt ei munera. Dicit ei Ioseph Que illi offerunt? Symeon respondit Suspicor quod illa mu-

37) B. volgt kennelijk de Arundel-red.: ‘Et ecce in hac spelunca intrauit in qua tu stas et non permittis nos ingredi’.

38) Var.: belette, wat aantrekkelijker lijkt op grond van Hereford: ‘prohibebo’ (Arundel: ‘neco’, l. nego).

* Hs. neco.

[p. 93]

115 Optie aerde daer neder, Ende aenbeden tkint weder, Also si voren hadden ghedaen. Mettien sijn si uut ghegaen, Ende dancten onsen here mittien 120 Datsi tkint hadden ghesien.

nera ei offerunt que misit Herodes rex. Nam ecce obtulerunt ei de peris suis aurum thus et mirram. et Marie multa munera dederunt. Dixit ei Ioseph Valde bene fecerunt viri isti in hoc quod non gratis osculati sunt infantem et non sicut pastores illi nostri qui sine muneribus huc venerunt. Iterumque dixit ei Intende dilligencius et uide quid faciant. Intendens ergo Symeon dicit Ecce iterum adorauerunt puerum, et ecce huc exeunt.

Wij moeten er in dit opstel van afzien het diets woord voor woord met het latijn te vergelijken, hoe interessant dit op zichzelf ook zou zijn. We kunnen niet meer dan de grote lijnen aangeven, het aan de lezer overlatend de fijne trekjes op te sporen. Zo is bijv. hier en elders de figuur van Jozef veel eerbiediger benaderd dan in het origineel. Wanneer men bedenkt, dat de Nederlanden toentertijd met hun respect voor de voedstervader vrijwel alleen stonden, lijkt het aannemelijk, dat Boendale zelf in deze correctie de hand heeft gehad.

Het is hier misschien de geschikte plaats om uit de gegeven parallelteksten enkele voorlopige conclusies te trekken inzake Boendale's werkwijze. Zoals uit de laatste aanhalingen is gebleken, heeft de dichter in Lek. II, c. 13 vier hoofdstukken van Ps. Petrus tot één verenigd. Daarin openbaart zich een typisch kenmerk van zijn werkwijze. Zijn zelfstandigheid tegenover de gevolgde bronnen is namelijk vóór alles van formele aard. Zijn zorgen gaan in de eerste plaats uit naar de leesbaarheid van zijn werk voor lieden als hijzelf. De hoofdstukken moeten niet te lang zijn, maar vooral boeiend van inhoud. Pakkende opschriften zijn van groot belang. Vindt hij in zijn bron een bepaalde episode over verschillende capita verdeeld, dan verenigt hij ze tot één geheel. Zo nodig bekort hij dan. Of hij houdt de aandacht gaande door een terzijde, een persoonlijke opmerking, om dan in een nieuw hoofdstuk zijn bron verder te vervolgen, onder een zelf gekozen nieuw opschrift. Zo weet hij omgekeerd wel één omvangrijk hoofdstuk van zijn bron in stukken te knippen en er pakkende toneeltjes van te maken.

[p. 94]

De inhoud van de bron, bepaaldelijk wanneer die ‘gheauctorizeert’ is, wordt doorgaans niet aan kritiek of discussie onderworpen. Veeleer neemt de dichter de gegevens van zijn zegsman met instemming over. Laat hij weg, hij doet het liefst stilzwijgend. Mogen we Boendale's houding tegenover de inhoud van zijn bronnen in het algemeen onzelfstandig noemen, bij de bewerking van het Ps. Petrus-gedeelte van zijn ‘Jheronimus’ krijgt men de indruk, dat mèt de nieuwe vorm ook bepaalde afwijkende voorstellingen de hand van de dichter verraden. Volstrekte zekerheid in deze is, zoals reeds eerder gezegd, niet te verkrijgen, aangezien wij de onmiddellijke bron, de ‘Jheronimus’-compilatie niet kennen. Ik neem aan, dat de ketterse kern van Ps. Petrus er al in weggewerkt was. Maar overigens zou ik bij nader toezien alle ruimte willen laten - niet alleen voor een persoonlijke keuze van de Antwerpse dichter uit de brongegevens, de rangschikking van die gegevens en de hoofdstukkenindeling - maar ook voor de mogelijkheid, dat hijzelf de leerlinge van de obstetrix heeft geëlimineerd en van Jozef's zoon een ‘knape’ heeft gemaakt, die verder geen enkele rol meer speelt. Daarbij mag men wellicht ook de respectueuzere voorstelling van Maria èn Jozef op zijn rekening schrijven. En voorts het ontbreken van een aantal blinde motieven, die tevens wijzen op 's dichters afschuw van overdaad of van langdradigheid.

Want zijn aandacht is betrekkelijk snel vermoeid. Zo heeft hij in het hoofdstuk over de Aanbidding der Wijzen (c. 13) er na een goede honderd verzen al genoeg van. Hij wenst het caput te besluiten en daartoe schuift hij zijn bron even terzijde om zich tot zijn lezers te richten met een persoonlijk woord, i.c. een verantwoording van zijn brongebruik:

Weet dat int Latijn
Vele meer woorden sijn
Dan ic hier zegghe u:
Ic lijdt mitten cortsten nu,
Ic en vertrecke niet altemale
Beide tale ende wedertale,
Die si hadden onderlinghe;
Want ic hope een zonderlinghe
Boec daer of te maken,

[p. 95]

130

Ghelijc dattie zaken

 

Jheronimus, mit zire pinen,

 

Van Ebreeusche trac in Latine,

 

So ic best mach ende can,

 

Ist dats mi God onse here an.

Het latijn is dus veel uitvoeriger. De dichter bekort, omdat hij een afzonderlijk boek over deze materie wil schrijven en wel volgens zijn bron, zijn ‘Jheronimus’. Daarmee kan echter bezwaarlijk Ps. Petrus bedoeld zijn. Want die geeft niet zo heel veel meer, dan we in Lek. kunnen lezen. Het enige verschil zit feitelijk hierin, dat de zakelijke gegevens uit de dialoog van Jozef en Simeon in Ps. Petrus c. 92 door Boendale rechtstreeks als historische feiten worden verteld. Hoe dit raadsel te verklaren? Bij vs. 125-127:

Ic en vertrecke niet altemale
Beide tale ende wedertale,
Die si hadden onderlinghe

denken we onwillekeurig aan het gesprek van Jozef en Simeon. Het onderhoud van Jozef en de Wijzen was immers al in vs. 99 geëindigd. Verraadt Boendale nu in het slot van c. 13 een zekere moeheid? Dacht hij: ‘Daar heb je alweer die vervloekte Simeon, die ik niet kan gebruiken’? En maakt hij er zich daarom van af met het excuus, dat hij er later op hoopt terug te komen? Of bevatte zijn ‘Jheronimus’ behalve Ps. Petrus nog een afzonderlijke geschiedenis van de Drie Koningen in de trant van Johannes van Hildesheim's Historia Trium Regum? Maar een dergelijke compilatie, die Boendale gebruikt zou kunnen hebben, is tot dusver bij mijn weten niet gesignaleerd.

Zoals in het verslag van Jozef's eerste gesprek met de Wijzen, verwerkt Boendale ook voor het tweede onderhoud een viertal capita van Ps. Petrus tot één enkel hoofdstuk. Wij laten de volledige tekst van dit c. 14 hier volgen met de overeenkomstige cc. 93-96 van James' evangelie in de redactie van Arundel³⁹⁾:

39) Het zal inmiddels wel gebleken zijn, dat Lek. nauwer aansluit bij dit hs. dan bij Hereford. Een aardige illustratie daarvan leveren vss. 5-6: ‘O man, is dit kint dijn?’ Hi sprac: ‘Wies zoudt sijn dan mijn?’, in Arundel: ‘quis est hic puer quem nutris. Dicit eis Ioseph Suspicor quoniam filius meus est’. Vg. daarmee Hereford: ‘Beatissimus es uir qui dignus es puerum talem nutrire’.

[p. 96]

Lek. II, c. 14, vs. 1-28

Ps. Petrus c. 93 (James p. 86, 88)

Doe dese heren dus te zamen Uten crochte te gader quamen, Was Joseph daer voren ghestaen. Tote hem spraken si zaen: 5 ‘O man, is dit kint dijn?’ Hi sprac: ‘Wies zoudt sijn dan mijn?’ Doe antwoorden si hem recht: ‘Dune best niet vader, mer sijn knecht. Dune soute hem handelen niet 10 Alse dijn kint, wats ghesciet, Maer alse dinen God, dinen here, Soutune eren voort mere. Met aernste ende met groter vresen Saltu altoos houden desen, 15 Alse dune in dinen hande heefs. Al ist dattu hem tetene gheefs, Hi is God ende here mede Boven alle heerlichede, Der ynglen coninc van hemelrike, 20 Van aertrike dies ghelike. Hi sal die helle breken. Alt volc sal aen hem treken, Ende sullen roepen aldus: Du biste Jhesus Cristus, 25 Onse God, onse trooster, Onse behouder, onse verlooster, Die nu ende ewelike sijt Boven al ghebenedijt!’

Illi autem exierunt et dixerunt ad Ioseph O beatissime vir, nunc scies quis est hic puer quem nutris. Dicit eis Ioseph Suspicor quoniam filius meus est. Dicunt ei illi Maius est nomen eius quam tuum. Sed forte ita est quod tu dignus es nominari pater illius quoniam seruis ei non quasi filio tuo sed ut deo et domino tuo. et tangens eum manibus tuis obseruas cum magno timore et diligencia. Noli ergo nos quasi ignorantes attendere. illud a nobis cognosce quoniam cui tu assignatus es nutritor, ipse est deus deorum et dominus dominancium, deus et rex uniuersorum principum ac potestatum, deus angelorum et iustorum. ipse est qui eruet omnes gentes in suo nomine, quoniam illius est maiestas et imperium et [confringet] mortis aculeum et dissipabit inferni potestatem. Illi seruient reges et omnes tribus terre adorabunt eum, et illi omnis lingua confitebitur dicens Tu es Christus Ihesus liberator et saluator noster. tu enim es deus, patris eterni virtus et claritas.

Id., vs. 29-68	Id., c. 94, red. Arundel (James p. 88)
Joseph antwoorde doe: 30 ‘Segt mi, ghi heren, hoe Is u dese dinc becant?’ ‘Vrient’, seiden si, ‘in onse lant	Dicit eis Ioseph Unde hec cognovistis que mihi dicitis? Dicunt ei magi Sunt apud nos^* scripture veteres prophetarum dei in quibus scriptum est de

* hs. uos.

[p. 97]

Sijn boeken van ouden propheten, Die Cristus coomst doen weten; 35 Ende noch ouder boeke sijn daer, Die zegghen openbaer Vander sterren die comen zal, Daer wi dese dinc aen kennen al. Si segghen ende doen verstaen, 40 Hoe die sterre sal sijn ghedaen; Welke vorme ende ghedane Noit mensche en scouwede ane. Dese sterre zachmen nu, Ende si bediet, dat segghen wi u, 45 Dat Gods ons heren volc al In des daghes claerheit regneren zal Dese sterre en ghinc niet Al omme ghelijc dat ghi ziet Dat zonne ende sterren omme gaen, 50 Ende sine was niet ghedaen Ghelijc dat andre sterren zijn, Die lopen haren termijn; Si was zo groot, als ons dochte, Datse die hemel cume onthouden mochte; 55 Der zonnenschijn en constse niet Verblusschen also vele als yet, Ghelijc datsi verblint Ander sterren ende verwint; Maer dese sterre, dat dochte ons wale, 60 Verwan die zonne altemale. Dese sterre is Gods woort, Ende si bediet sine gheboort; Ende Gods woort, des sijt ghewes Dat dat God zelve es, 65 Dien vergronden en can nieman, Alsoot dese sterre en can. Si heeft ons hier gheleit aldus, Daer gheboren is Cristus.’

Christo quemadmodum aduentus illius habet esse in hoc seculo. Item sunt apud nos antiquiores scripture scripturarum in quibus scriptum est de eo. Nam de cetero quod interrogasti nos unde hoc nos scire possimus, audi nos. A signo stelle didicimus. hoc enim nobis solis super specie apparuit. De cuius specie nemo unquam potuit dicere. Hec enim stella que est orta designat quod regnabit stirps dei in splendore diei. et non circuibat in centro celi sicut solent stelle que sunt fixe uel eciam planete que licet certum seruent temporis cursum, hii tamen cum sint inmobiles et incerte prouidencie iste semper errantes dicuntur esse, sola autem hec est sine errore. Nam et totus polus id est celum uidebatur nobis non posse eam capere in sua magnitudine, sed neque sol potuit eam obscurare claritate luminis sui sicut ceteras stellas Ipse autem sol infirmior factus est uiso splendore aduentus ipsius. Nam stella hec verbum dei est. Quot enim stelle tot verba dei sunt. Verbum autem dei deus inenarrabile. Sicut hec stella inenarrabilis. et ipsa nobis comes fuit in via in qua iter fecimus venientes ad Christum.

[p. 98]

Id., vs. 69-79	Id., c. 95, red. Arundel (James p. 88)
Joseph seide: ‘Ghi heren, ghi 70 Hebt herde zere verblijt mi Met deser hogher mare. Ic bidde u met herten clare, Dat ghi hier blijft huden mere. Si seiden: “Wi moeten teere 75 Weder keren omme dat Dats ons Herodes bat, Dat wi keerden met haesticheiden, Ende hem mare vanden kinde zeiden.” Doch sijn si dies avonds bleven,	Dixit itaque eis Ioseph in hiis omnibus dictis que locuti estis nimis iocundastis me. Peto autem uos ut dignemini mecum esse hodie. Dixerunt ei illi Rogamus te, permitte nos proficisci iter nostrum Sic enim precepit nobis rex ut cicius reuertamur ad eum. Detinuit autem eos.

Id., vs. 80-87	Id., c. 96, red Arundel (Jamus p. 88, 90)
80 Ende hebben Maria ghegheven Dierbaer ghiften ende scone, Door die ere van haren zone. Nachts quam dynghel van Gode ghesint, Die hem in slape dede bekint, 85 Datsi enen andren wech zijn ghetyet Ende Herodes en spraken niet, Also ic u hier voren las;	Illi autem aperuerunt thesauros suos [et] ingenti[bu]s muneribus munerauerunt Mariam et Ioseph. Qui cum vellent redire ad Herodem regem eadem nocte admoniti sunt in sompnis ab angelo domini ne redirent ad Herodem Illi autem adorantes infantem cum gaudio magno per aliam viam reuersi sunt in regionem suam.

In de “staart” (het oorspronkelijke slot) van dit hoofdstuk (vs. 88-96):

Dies Herodes herde erre was,
Ende dat hi wrac herde zware
Aen die ander kinderkine dare,
Dat ic u hier na sal verclaren
hoe datter mede is ghevaren;
Mar teerst sal ic u verstaen doen
Een zonderlinghe visioen,
Dat Octavianus sach scone
Van Marien ende van haren zone

schuilt een herinnering aan de Kindermoord van Ps. Petrus c. 97,

[p. 99]

waarvan de dichter de behandeling wenst uit te stellen om eerst het zog. “visioen van Augustus” te berijmen.

Voor de tweede maal schuift Boendale daarmee zijn “Jheronimus” op zij, maar deze keer niet om een geheel “oorspronkelijk” hoofdstuk in te lassen. Weliswaar bevat c. 15 enkele persoonlijke toevoegingen, maar het thema, het visioen van Augustus, heeft hij met alle essentiële legendarische bijzonderheden, die we bij hem vinden, aan Martinus van Troppau ontleend. Aangezien de invloed van deze kroniekschrijver op de Antwerpse schepenklerk thans niet aan de orde is, slaan we dit hoofdstuk over en volgen we de dichter weer van nabij, zodra hij met de Kindermoord in c. 16 opnieuw het stofgebied van Ps. Petrus betreedt.

Het “stofgebied” ja, maar waarschijnlijk ook niet meer. Want wel geeft Ps. Petrus c. 97 het verhaal van de Kindermoord, maar zonder één niet-bijbels gegeven: Lek. II, c. 16, vs. 1-13, dat op dezelfde kanonieke wijze verslag doet van deze gruwel, kàn dus teruggaan op het apocryphon, maar noodzakelijk is het niet. Wanneer wij ons Boendale's gelijksoortige behandeling herinneren van het Bezoek der Herders en de Aanbidding der Wijzen, mogen we hier misschien eerder denken aan een zakelijke bijbelse samenvatting van het thema ter inleiding van, of liever als stramien voor apocriefe of legendarische borduursels, waarnaar de speciale belangstelling van de schrijver en, naar hij hoopt of verwacht, ook van de lezer, uitgaat. Hier is dat Herodes “Roomse Reis” in verband met zijn dagvaarding in vs. 14-25. Voorzover er naar een bron gezocht moet worden, denk ik liever aan Maerlant's Spieghel Historiael I, 6, c. 46 dan aan een daarmee opgesierde Ps. Petrus-tekst, al maakt de uitvoerige desbetreffende interpolatie(?) in Lebar Brecc⁴⁰⁾ het bestaan van zo'n tekst theoretisch wel aannemelijk.

Dat men ondanks de bekende, kanonieke weergave van de diverse momenten in de Infantia-cyclus toch telkens weer aan navolging van

40) C. 96-101, aang. uitg. p. 74 seq.

[p. 100]

Ps. Petrus moet denken, vindt zijn grond in de omstandigheid, dat de ordening van de stof in Lek. vrijwel altijd met de latijnse bron overeenstemt. Zo ook weer bij de Vlucht naar Egypte in het vervolg van c. 16. Na een kleine excurs over de drieërlei doop in vs. 41-54 (ingegeven door 's dichters nabeschouwing van de Kindermoord in vs. 31-40) roert Boendale - juist zoals Ps. Petrus dat doet - de Vlucht even aan om er later uitvoerig op terug te komen, d.w.z. nadat hij eerst de legende van Zacharias' levenseinde en de vlucht van Johannes de Doper heeft verhaald. In tegenstelling tot Ps. Petrus wordt deze werkwijze echter in Lek. trouw verantwoord; de dichter is zeker bang, dat zijn lezers anders de draad zullen kwijtraken. Zo deelt hij ons hier aan het slot van de oorspronkelijke “staart” van c. 16⁴¹⁾ mee:

Van Jan Baptista sal ic u
Een luttel zegghen nu,
Ende dan sal ik keren omme
Op Joseph ende op Cristumme,
Hoe si trocken te Egypten waert,
Daer vele wonderen in die vaert
Gheschien, die Cristus doet,
Die te hoorne sijn goet.

Boendale kondigt hier dus een hoofdstuk aan over Johannes de Doper. In de moderne wetenschappelijke literatuur behoort het apocriefe nieuws van c. 17 doorgaans tot de legende van Zacharias⁴²⁾. De oorsprong zal gezocht moeten worden in Protev. c. 22:2-24, maar dat Boendale haar aan Ps. Petrus heeft ontleend, blijkt alleen reeds uit het slot (vs. 151-182 = Ps. Petrus c. 102), dat in het Griekse apocryphon ontbreekt. Dit ontslaat ons van de plicht ook nog op andere varianten te wijzen. Wij laten beide teksten weer volgen:

41) Die staart begint bij vs. 80 en loopt door tot het eind van het hoofdstuk. N.B. De vss. 71-79 vormen een anticipatie op het verhaal van de Vlucht in c. 18.

42) Vg. A. Behrendts Studien über Zacharias-apokryphen etc. (1895) en Die Handschriftlichen Ueberlieferung der Zacharias- und Johannes-Apokryphen, in Texte u. Unters., fsc. 3 (1904).

[p. 101]

Lek. II, c. 17, vs. 1-26

Ps. Petrus c. 98, red. Arundel (James p. 90)

Doe Elyzabeth wiste, Dat Herodes met liste Haer kint Janne soeken dede, Nam si tkint ende vloe daer mede 5 Op enen berch, alsic las, Die zonderlinghe hoghe was. Ende doe si, als haer dochte, Niet hogher comen en mochte Omme des berchs hoochede, 10 Ende daer en sach en ghene stede Die heimelijc was ghenoech Haer te berghene int ghevoech, Doe droefde si herde zere, Ende riep aen onsen here: 15 “Here God, want ghi wel siet Dat ic hogher en can comen niet, Ende het hier onheymelijc es, So wilt ons hier onnen des Dat ons dese berch ontfa.” 20 Ende alte hant daer na Ontploec die berch tier stede, Ende ontfinc moeder ende kint mede. Aldus bleven si daer. Licht waest daer ende claer; 25 Dinghel was daer diese hoedde, Vrooch ende spade, ende voedde.

Elyzabeth autem audiens quod Iohannes quereretur ab interfectoribus ut occideretur accepit eum et ascendit in montem excelsum valde. Et cepit circumspicere locum ubi eum posset abscondere. Tunc ingemuit et exclamauit cum lacrimis ad dominum dicens Domine deus tu da remedium ut suscipiat mons iste matrem cum filio. Iam enim non poterat aldus ascendere in montem quoniam excelsus erat nimis. Statimque scissus est mons et suscepit eam cum filio, eratque eis lumen magnum in eodem loco. Angelus enim domini erat cum illis qui custodiebat et alebat illos.

Id., vs. 27-70	Id., c. 99, red. Arundel (James p. 90, 92)
Ende doemen tkint niet en vant, Sende Herodes zinen knape te hant Te zinen vader Zacharien, 30 Om dat hi hem zoude lyen Waer sijn kint gheborghen ware. Zacharias die was dare Die overste pape van machte, Ende plach bi daghe ende bi nachte 35 Inden tempel te zijn eemperlike	Herodes enim^* querebat Iohannem et misit ministros suos ad Zachariam dicens Ubi abscondisti filium tuum? Dicit eis Zacharias. Ego minister sum dei permanens in templo eius. non noui ubi sit filius meus. Reuersi sunt ministri et nunciauerunt regi. Iratus ergo Herodes dixit ad eos qui renun-

* l. autem

[p. 102]

Inden dienst Gods van hemelrike, Ende was een herde out man. Hi antwoorde den knape dan, Dat hi bi nachte ende bi daghe 40 Inden tempel te sine plaghe, Ende hi en wiste twint Waer ghedaen was zijn kint. Die boden keerden handelinghe, Ende seiden dit den coninghe. 45 Die coninc wert zere ghestoort, Doe hi hoorde dese woort. Hi seide: “Mi dunct dathi Sijn spot maect nu met mi. Hi mict nu, dat hore ic wel, 50 Dat sijn zone in Israhel Met Cristum sal regneren.” Te hant dede hise weder keren. “Gaet”, sprac hi, “zegt hem dat, Hine wise u die selve stat 55 Daer sijn zone is bleven, Of ghi selt hem nemen tleven.” Alse Zacharias hoorde Die boden spreken dese woorde, Antwoorde hi weder tote hem: 60 “Gaet, segt Herodes dat ic ben Martelare Gods ons heren: Dat mach hi daer aen leren, Dat hi dit onnosel bloet Inden tempel storten doet; 65 Want God, onse here, zonder waen, Sal minen gheest ontfaen.” Daer wart Zacharias verslaghen, Rechte doet begonste te daghen, So dat niement en wiste gherede 70 Wie die jammerlike moort dede.

ciauerant Deludit nos Zacharias quia regnaturus est filius eius cum Christo in Israel. Iterum remisit eos ad Zachariam dicens ei Dic mihi quod verum est, ubi sit filius tuus. Aut nescis quod sanguis tuus sub manu mea est? Venientes ergo ministri locuti sunt Zacharie verba hec que Herodes dixerat. et respondit Zacharias dicens Dicite Herodi. Hec dicit Zacharias. Ego martir sum domini dei. in testimonium dei sit quod sanguinem innocentem effundes intra limina domini. Nam spiritum meum deus suscipiet. Hec cum diceret Zacharias, incipiente luce occisus est. et ignorabant filii eius^** quoniam occisus est.

Id., vs. 71-108	Id., c. 100, red Arundel (James p. 92, 94)
Des morghens vro, alse te zamen Die papen inden tempel quamen Om te doene haer orisoene, Ghelijc datsi waren ghewoene,	Sacerdotes autem secundum consuetudinem ex more salutacionis occurr [er]unt diluculo et introeuntes in templum domini expectabant Zachariam

** l. Israel

[p. 103]

75 Ende Zacharias niet en quam uut, Om datsi haer saluut Alle doen souden aen die here, Wonderes hem allen zere, Ende waren versaecht in haren sin, 80 Dat hi niet en quam jeghen hin, Also hi altoos plach te doene. Doe was daer een so coene Van dien papen dare, Dat hi streec in die sanctuare, 85 Ende sach voor dien outhare Zacharias bloet openbare Ligghen, oft bevroren ware, Ende een stemme riep clare: “Zacharias is hier ontlijft: 90 Sijn bloet aldus blijft, Tote dat die ghene comen zal Die sijn bloet sal wreken al.” Die pape wert zere vervaert, Ende liep uut mitter vaert, 95 Ende vertrac den papen voort Wat hi ghesien hadde ende ghehoort. Doe ghinghen si alle in mittien Dat grote wonder besien, Ende dreven grote jammerhede, 100 Ende scoorden hare cleder mede Van boven tote beneden. Ende tote opten dach van heden, Alsmen bescreven ziet, En vantmen sinen lichame niet; 105 Ende sijn bloet is al over een Verhart ghelijc enen steen. Alle dat volc ende zine maghe Beweenden drie daghe.

exire ad eos. ut salutarent eum et darent oracionem et ymnum altissimo. Cumque venissent timuerunt, admirantes eo quod non venisset obuiam eis. Unus autem ex ipsis sacerdotibus audaci animo introiuit in sanctuarium dei et uidet^* ante altare domini sanguinem Zacharie gelatum. Factaque est vox in templo dicens Zacharias occisus est. et non delebitur sanguis eius donec veniat qui eum vindicet. Cumque hoc uidisset (quod) ille sacerdos qui intrauerat uidere, timore territus fugit foris et ceteris sacerdotibus indicauit que vidit et audiuit. Tunc ingressi omnes uiderunt quod contigerat et planxerunt cum planctu magno scindentes vestimenta sua a summo usque deorsum. corpus autem Zacharie non est inuentum usque in presentem diem. sanguis vero eius factus est lapis sanguineus. Et exeuntes nunciauerunt omnibus tribubus populi sui, et luxerunt eum tribus diebus.

Id., vs. 109-150	Id., c. 101, red. Arundel (James p. 94)
In sijn stede wert ghecoren doen 110 Die goede man Symeoen, Dat hi overste pape ware.	Post triduum autem consilium fecerunt sacerdotes quem constituerent in locum Zacharie. miseruntque sortem,

* l. uidit.

[p. 104]

Hi was out hondert ende twalef jare, Een gherecht prophete was hi. Hi hadde verstaen, ghelovets mi, 115 Van Gode onsen here, Dathi en storve nemmermere, Hine hadde den Gods zone voor dien In desen vleessche ghesien. Rechte ten viertichsten daghen 120 Brochtmen Cristum ghedraghen Inden tempel, alsmen doe plach. Teersten datten Symeon doe sach, Kende hi inden gheeste clare, Dat Cristus, die Gods zone, ware. 125 “Nu heeft God”, sprac hi Sijn ghelof ghedaen mi: God heeft nu ghevisiteert Sijn volc, ende ghewarneert, Also hi wilen zwoer hier oppe 130 Abraham, Ysaac ende Jacoppe.’ Doe aenbede hi tkint zaen, Ende hevet in sinen arme^43) ontfaen, Ende custe sine voete beide. Mettien hi aldus seide: 135 ‘Here, nu late, na dijns selfs woort, Dinen knecht in vreden voort; Want nu hebben die oghen mijn Aen ghesien dijn aenschijn.’ Aldus sprac hi voorwaer 140 Nunc dimittis al ute daer. Ene prophetersse, alsic versta, Was inden tempel, hiet Anna. Weduwe was si, seit die scrifture, Ende en cesseerde nemmermeer ure, 145 Sine was inden tempel, zonder rasten,

et cecidit sors in Symeonem ut ipse esset summus sacerdos. Erat enim propheta iustus annorum centum duodecim. Hic responsum acceperat a domino quod non gustaret mortem nisi videret Christum filium dei in carne. Qui cum vidisset infantem exclamauit voce magna dicens Visitauit dominus plebem suam. Impleuit deus promissionem suam, quod iurauit Abraham Ysaac et Iacob. Et festinus adorauit eum. Post hec suscepit eum in pallio suo et adorans osculabatur plantas eius dicens Nunc dimittis seruum tuum domine secundum verbum tuum in pace. Quia uiderunt oculi mei salutare tuum Quod parasti ante faciem omnium populorum Lumen ad reuelacionem gencium et gloriam plebis tue Israel. Erat igitur in templo domini quedam prophetissa Anna nomine, filia Phanuel, que vixerat cum viro suo annis septem a virginitate sua. Et hec vidua erat iam annorum octoginta quatuor, que nunquam discesserat de templo domini ieiuniis et oracionibus vacans. Hec itaque accedens adorabat infantem dicens quod in illo e[r]it redempcio seculi et saluabitur Israel.

43) Boendale verkiest blijkbaar de (naakte) armen van de bijbel boven het kleed (pallio) der traditie!

[p. 105]

In hare ghebede, in hare vasten. Dese aenbeedde tkint dare, Ende sprac al openbare: ‘In desen is, dat weet ic wel, 150 Die verlossenisse van Israhel.’

Id., vs. 153-178

Ps. Petrus, c. 102, red. Arundel (James p. 94)

Jan ende die moeder zine Waren in die woestine, 155 Daer ic u of seide vore, Opten berch in die score. Die ynghel die voeddese wale. Jan bleef daer altemale: Sprinc hanen in dier wise 160 Ende bosch honich was zine spise; Van kemels hare was zijn cleet; Hine dranc noit, daer ment weet, Ghemaecten dranc noch wijn, Water was al die dranc sijn. 165 Hi was prophete der propheten; Want dattie andre daden weten Donckerlike, niet openbaer, Wijsde [hi] mitten vinghere claer. Hi predicte dat ghelove fijn 170 Den volke in die woestijn, Ende deedse mit sijnre leren Ten gherechten ghelove keren, Dats ten sceppre diese sciep. Hi was die stemme die riep 175 In die woestine eenpaerlike: ‘Bereet Gods wech ghemeenlike, Ende maect recht sine pade:’ Dit was die stemme, vrooch ende spade.

Iohannes autem erat cum Elyzabeth matre sua in scissura montis altissimi in deserto, et angelus dei alebat eos. et conualescebat Iohannes in deserto. Cibus autem eius erat locuste agri et mel siluestre, et uestis illius erat facta ex pilis camelorum, et zona pellicea circa lumbos eius. Vinum et siceram non bibebat. quia dixerat sanctus domini nuncius Gabriel Zacharie hunc debere Iohannem vocari, quoniam hic propheta est domini primus positus hortator gencium conuertens corda patrum in filios et incredulos ad prudenciam iustorum. Et predicabat in deserto dicens Parate viam domino rectas facite semitas dei nostri.

Deze vijf capita van Ps. Petrus (c. 98-102), die Boendale weer tot één hoofdstuk heeft verenigd (met een oorspronkelijk staartje van zes verzen), zijn de laatste getuigen van de onbetwijfelbare, rechtstreekse invloed van James' curieuze Geboorteverhaal op de dichter van Lek. Ik vermoed, dat het apocriefe ‘ketterse’ evangelie oorspronkelijk ook

[p. 106]

niet meer heeft bevat en dat de Vlucht naar Egypte, de woestijnmirakelen en de wonderdaden van het Kind Jezus in Nazareth in Arundel en Boendale's ‘Jheronimus’ latere toevoegsels zijn naar Ps. Thomas of - althans aangepast aan - Ps. Mattheus.

Arundel heeft in dit gedeelte nog een opmerkelijke interpolatie in de zog. rover-scène, die in Lek. ontbreekt. Wel bevatte diens ‘Jheronimus’ op zijn beurt een paar kleine tussenvoegsels⁴⁴⁾, die Arundel mist, en waarvan er één verband kan houden met de rover-scène. Ik bedoel de reminiscentie aan de legende van de miraculeuze geneeskracht van het badwater van het Christuskind⁴⁵⁾ in c. 19, vs. 99-108:

Daer springhet ooc in dien pleine
Ene zonderlinghe fonteine,
Daer Maria, als ict vinde,
Gherne was met haren kinde;
Want si dicke, na haer ghevoech,
Sijn lijf, sijn ghewaden daer in dwoech.
Noch so pleghen alle jaer
Die heidine te comen daer
Opten dertien dach, dats haer zede,
Ende dwaen haer lijf daer mede.

De tweede ‘interpolatie’ is de - vrij zeldzame - legende van de gezouten vis. We laten ze hier volgen met de latijnse versie in het Libellus de Miraculis Infantiae Domini Jesu Christi et de Patre et Matre Beatae Mariae c. 25⁴⁶⁾:

Lek. II, c. 19, vs. 63-86	Libellus c. 25
Te herberghen quamen si daer na Met eenre weduwen, alsic versta. 65 Een jaer woonden si daer. Doe hadde Cristus drie jaer, Ende was herde wijs van zinne, Want hi hadde die wijsheit inne	Et factus est ihesus annorum trium Et cum vidisset ludificare pueros cepit ipse ludere cum eis Cumque accepisset piscem aridum qui erat soli^*

44) Interpolaties in strikte zin zijn het niet, ze komen voor in een oorspronkelijke ‘staart’ van c. 19.

45) Vg. MK blz. 260 e.v. en voor het hagiografische motief in het algemeen C. Grant Loomis White Magic (1948) p. 104.

46) Hs. Parijs, Bibl. Nat., Ms. lat. 1652, fol. 22r; ook bij J.C. Thilo Codex Apocryphus Novi Testamenti etc. I (1832) p. CX.

* l. sale

[p. 107]

Sijns ewichs vaders, twaren, 70 Al en was hi mar van drie jaren Na die arme menschelichede, Daer hi hem selven in dede. Doe hi spelen sach die kinder, Ghinc hi met hem spelen ghinder. 75 Een doot visch quam hem ter hant, Ende was ghesouten, als ict vant, Daer hi onder die kinder zat. Dien so leide hi in een vat, Daer water in was ghedaen; 80 Dien so dede hi leven saen, Ende zwimmen openbaer, Ende tsout van hem spoelen daer. Doe die weduwe dit verstoet, Peinsde si in haren moet 85 Dat hi ware een toverare, Ende en lietse niet meer wonen dare.

iactatus misit eum in pelvin cum aqua et precepit ei ut palpitaret et cepit palpitare Et dixit iterum ad piscem reiacta sal tuum quod habes et ambula in aqua et factum est ita Videntes autem vicini quod factum fuerat nunciaverunt mulieri vidue in cuius domo morabatur maria mater eius ut autem audita sunt talia cum festinatione eiecit eos de domo sua.

Voor het overige is Boendale's werkwijze in c. 18 t/m 34 zeer eenvoudig. Verscheiden hoofdstukken van zijn bron heeft hij weer tot één verenigd. Zo leverde Ps. Mattheus c. 18-20 en 22: 1 de stof voor Lek. II, c. 18⁴⁷⁾, Ps. Mattheus c. 22:2-c. 24 die voor c. 19⁴⁸⁾ en Ps. Mattheus c. 25-26 die voor c. 20⁴⁹⁾. Van hier af, dat is dan waar de wonderdaden van het Kind Jezus in Nazareth beginnen, correspondeert gewoonlijk telkens één hoofdstuk van Ps. Mattheus met een Lek.-caput⁵⁰⁾. - Afgezien van de vraag, of het mogelijk is de juiste

47) Lek. II, c. 18, vs. 1-36 = Ps. Mattheus c. 19, - vs. 37-55 = Ps. Matth. c. 18, - vs. 58-78 = Ps. Matth. c. 20, - vs. 79-90 = Ps. Matth. c. 22:1.

48) Lek. II, c. 19, vs. 1-62 = Ps. Matth. c. 22:2-c. 24; de vss. 63-170 vormen een ‘oorspronkelijke’ staart, waarin de legenden zijn verwerkt van de gezouten vis en het geneeskrachtige badwater, zie boven.

49) Lek. II, c. 20, vs. 1-16 = Ps. Matth. c. .25 met aanvullingen naar Matth. 2:19-23, - vs. 17-92 = Ps. Matth. c. 26.

50) Lek. II, c. 21 = Ps. Matth. c. 27, - c. 22 = Ps. Matth. c. 28-9, - c. 23 = Ps. Matth. c. 30, - c. 24 = Ps. Matth. c. 31, - c. 25 = Ps. Matth. c. 32, - c. 26 = Ps. Matth. c. 33, - c. 27 = Ps. Matth. c. 34, - c. 28 = Ps. Matth. c 35-6, - c. 29 = Ps. Matth. c. 37, - c. 30 = Ps. Matth. c. 38, - c. 31 = Ps. Matth. c. 39, - c. 32 = Ps. Matth. c. 40, - c. 33 = Ps. Matth. c. 41, - c. 34 = Ps. Matth. c. 42.

[p. 108]

Ps. Mattheus-redactie van Boendale's ‘Jheronimus’ te achterhalen en of het wel zin heeft daarnaar te zoeken - de afwijkingen van de textus receptus zijn miniem - valt een dergelijk onderzoek ook buiten het kader van dit opstel. Het was er ons hier alleen om te doen 'sdichters verhouding tot Ps. Petrus in het gewenste licht stellen en daarmee zijn we thans zover gevorderd, dat we het resultaat kunnen samenvatten.

Welnu, toen Boendale zich zette tot het schrijven van het tweede boek van de Lekenspiegel heeft hij zich als leiddraad voor het ‘evangelische’ gedeelte bediend van een handschrift, dat in elk geval de geboorte van Maria en Christus bevatte, resp. naar de Legenda Aurea en naar Ps. Petrus. Zo goed als zeker volgden onmiddellijk daarop, zonder overgang, met het voorgaande dus een geheel vormend, ja ogenschijnlijk daarvan deel uitmakend, de wonderdaden van het Kind Jezus in Nazareth naar Ps. Mattheus. Boendale spreekt van deze drie delen tezamen als van één boek ‘dat Jheronimus met sijnre pinen Van Ebreeusche trac in latinen’, waarmee hij zinspeelt op de brief van Chromatius en Heliodorus aan Hieronymus en diens antwoord, welke brieven oorspronkelijk dienden als proloog (en aanbeveling) van Ps. Mattheus, maar vervolgens ook wel vóór het Evangelium de Nativitate Mariae en Ps. Petrus (althans in Arundel) worden aangetroffen. Met deze ‘Jheronimus’ was vermoedelijk in Boendale's handschrift samengebonden het Evangelie van Nicodemus (zoals in Arundel), waarop we in ander verband nog hopen terug te komen.

Van de drie samenstellende delen van Boendale's bron is het middelste, Ps. Petrus, uiteraard het interessantst. Het eerste, de Nativitas Mariae naar de Legenda Aurea bespraken we elders⁵¹⁾, het laatste, de Miracula Infantis naar Ps. Thomas via Ps. Mattheus, is weinig attractief. Slechts éénmaal onderbreekt de dichter het verhaal met een oorspronkelijke passage, waarin enkele legendarische gegevens zijn verwerkt, waarvan althans één vrij zeldzaam is. Voor de rest bestaat dit gedeelte uit een min of meer slaafse overzetting en berijming van het latijn, waarbij zelfs de hoofdstukkenindeling grotendeels is behouden.

51) Zie de in noot 5 aang. publicatie.

[p. 109]

Het middengedeelte is des te merkwaardiger. Moeten we het enerzijds betreuren, dat we Boendale's onmiddellijk voorbeeld niet kennen, zodat ons de gelegenheid benomen wordt de dichter bij zijn arbeid om zo te zeggen te betrappen, anderzijds is de zeldzaamheid van de bron een intrigerende omstandigheid van de eerste orde. We meenden daarom, dat het de moeite zou lonen het organisme van Boendale's Geboorteverhaal met het ontleedmes van de stijlkritiek zo indringend mogelijk te onderzoeken. Wij stelden daarbij vast, dat van boek II de hoofdstukken 9, 13, 14 en 17 tot de kernelementen van 's dichters bron hebben behoord. Dat voorts de ketterse voorstelling van de Lichtgeboorte naar alle waarschijnlijkheid reeds in zijn legger was weggewerkt, maar dat de overige - in de 14de eeuw in verband met de ontwikkeling der Mariaverering in bepaalde kringen aanstotelijk geworden - voorstellingen en motieven van Ps. Petrus, zoals Jozef's oneerbiedig gedrag jegens de H. Maagd, de - in het ‘apocryphon’ belangrijke - rol van zijn zoon Simeon en het optreden van de leerlinge van de obstetrix met de baarstoel, heel goed door Boendale zelf kunnen zijn verwijderd.

Zoals gezegd: volstrekte zekerheid is hierin niet te verkrijgen; het moet bij vermoedens blijven. Ten aanzien van de ketterse elementen rijst de vraag, of Boendale wel zo slim zal of kan zijn geweest, die zelf te ontdekken èn te elimineren. Maar vooral, of hij met zijn bekende loslippigheid niets daarvan zou hebben verklapt. Een andere - al even onoplosbare - vraag is die naar de herkomst van zijn ‘Jheronimus’. Zelfs wanneer dit exemplaar nog ongecastigeerd is geweest, behoeven we de eigenaar niet van ketterij of contact met ketters te verdenken. Arundel behoorde oorspronkelijk aan de kartuizers van Mainz, Hereford aan de Capucijnen aldaar en Montpellier aan St. Etienne te Autun (al weet ik niet precies wanneer). Onze codices zijn - dank zij de integratie van het ketterse oer-evangelie in een min of meer omvangrijke compilatie van getolereerde apocriefe stoffen, mede door de daarvoor noodzakelijke harmonisering van de inhoud aan de nieuwe omgeving - aan het oog van de Inquisitie ontsnapt. Daarbij zal, in Boendale's geval, de soort ketterij, het docetisme, in die tijd alle actualiteit hebben verloren. Wie schonk er omstreeks 1325 in Antwer-

[p. 110]

pen nog aandacht aan het Katharisme, wie zag daarin nog een reëel gevaar? Deze beweging, aan wie ik het voortbestaan van Ps. Petrus tot in onze westeuropese late middeleeuwen in de eerste plaats zou willen toeschrijven - indien daar althans bewust naar is gestreefd -, was toen als gevaarlijke concurrent van het Rooms-katholicisme al meer dan een halve eeuw uitgeschakeld⁵²⁾. Wij behoeven dus geen onderzoek in te stellen naar eventuele contacten van de Antwerpse schepenklerk met ketters, met Katharen, noch zijn eigen denkbeelden op ortho- of heterodox gehalte te toetsen. Wij bewaren dit voor een volgend opstel. Voor ons huidig doel is het resultaat irrelevant. Het leert ons niets omtrent de herkomst van Boendale's bronnen.

Het meest waarschijnlijk acht ik het nog, dat 's dichters ‘Jheronimus’ deel heeft uitgemaakt van zijn eigen bibliotheek. Weliswaar leefden er omstreeks diezelfde tijd in Antwerpen geestelijken, die tamelijk veel boeken bezaten. Prims vertelt bijv. in de zesde reeks van zijn Antwerpiensia⁵³⁾ dat kanunnik Yo en deken Nose hun boeken hadden vermaakt aan de Antwerpse dominicanen, op voorwaarde dat ze ten dienste zouden staan van de clerus ter plaatse. Kan Boendale nu niet gebruik hebben gemaakt van die kloosterbibliotheek, waarover we dank zij de bewaarde archiefstukken uit de jaren 1271-1316 enigermate zijn ingelicht? Of zal hij anders mogelijk geen toegang hebben gehad tot een particuliere collectie, nu we weten van de verzamelingen van die kanunnik en die deken? Onmogelijk is het natuurlijk niet, maar wel onwaarschijnlijk. Boendale leefde op veel te gespannen voet met de geestelijkheid, hij heeft veel te veel afkeer van monniken, bepaaldelijk van mendicanten, om een vriendschappelijke relatie, die het lenen van boeken veronderstelt, aannemelijk te maken.

Er is nog een tweede reden voor een particuliere boekerij van de Antwerpse schepenklerk. Geen der bronnen van Lek. is met zorg gekozen. Op de ‘Jheronimus’ na zijn het alle ‘bestsellers’, soms bepaald van inferieure kwaliteit, zoals de kroniek van Martinus van Troppau en het boek van Sidrac, maar buitengewoon populair. Mode-

52) A. Borst Die Katharer (Mon. Germ. Hist., Schr. XII, 1953) S. 135 ff.

53) Antwerpen 1933, blz. 174.

[p. 111]

boeken dus, van recente datum, pseudo-wetenschappelijk en sensationeel van inhoud. Zonder enig kritisch besef heeft Boendale met de massa meegedaan en ook een Gulden Legende, een Mertens' Coronike, een Sydrac, enz. aangeschaft. Maar - o wonderlijke paradox! - deze cyclothym (om geen ongunstig woord te gebruiken) heeft dank zij zijn aangeboren vluchtigheid een unieke betekenis gekregen voor de beschavingsgeschiedenis van West-Europa. Een ernstiger mens zou zijn bronnen met zorg hebben gekozen. Hij zou, om bij ons onderwerp te blijven, voor het doel, dat de dichter van Lek. beoogde, de Geboorte van Christus zeer waarschijnlijk getrouw naar Ps. Mattheus hebben verhaald en daarmee een gewoon mannetje zijn gebleven, vergeten bij het nageslacht. Terwijl deze door en door onwetenschappelijke, enigszins artistiek angehauchte liefhebber ergens de hand legt op een allerzeldzaamst geschrift en zodoende bewerkt - volstrekt onbewust overigens dat hij dit doet, dat hij daarin geheel alleen staat -, dat een oeroud docetisch evangelie onder het volk van het Europese vasteland bekend wordt, zij het ook, dat er van de ketterse kern van het apocryphon niet veel meer was overgebleven.

J.J. Mak

Naschrift van de redactie.

Het bovenstaande artikel was reeds gezet, toen het besluit genomen werd geen artikelen van meer dan 24 blz. meer op te nemen. Daar het niet mogelijk bleek het als aparte verhandeling uit te geven, wordt het bij wijze van uitzondering alsnog hier geplaatst.