Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 76

[p. 268]

Nieuwe Middelnederlandse fragmenten

3. Boudewijn van Seborch.

Sinds 1895 is het bekend, dat er een Middelnederlandse bewerking heeft bestaan van de Baudouin de Sebourc, want in dat jaar heeft W. Golther in het Zeitschrift für deutsche Philologie 27,14 vgg. een fragment gepubliceerd naar een in tweeën gesneden blad perkament, dat te voorschijn was gekomen in de U.B. te München (Cod. Ms. 756.2). Waarschijnlijk mede door het feit dat de publicatie in een buitenlands tijdschrift plaats vond, heeft dit fragment echter niet de aandacht gekregen die het verdiende. Zowel Kalff als Van Mierlo zwijgen erover en alleen Te Winkel heeft er een bladzijde aan gewijd (Ontwikkelingsgang 1,350). Het is ook Te Winkel die heeft verondersteld, dat de Nederlandse bewerking van de Franse Baudouin wel Boudewijn van Seborch zal hebben geheten en ik heb deze titel maar aangehouden, ofschoon de naam van de held noch in het fragment van Golther, noch in het nieuwe dat hierna ter sprake zal komen, in deze vorm is overgeleverd. Verdam heeft de publicatie van 1895 voor zijn woordenboek geëxcerpeerd en De Vreese heeft zich er in zijn Bouwstoffen dus ook rekenschap van moeten geven. De laatste stelt vast, dat het handschrift waaruit het perkamenten blad in München stamt, omstreeks 1350 geschreven is en dat de uitgave te wensen overlaat. De Vreese's kritiek is, zoals mij na onderzoek gebleken is, niet ongerechtvaardigd, maar ter ontlasting van Golther mag toch wel vermeld worden, dat het handschrift op vele plaatsen bijzonder moeilijk te lezen is en dat uitgever van zijn vak romanist was. Dit neemt niet weg, dat een nieuwe uitgave, die het gedicht onder de ogen van de meestbelanghebbenden, de nederlandisten zou brengen, zeker gewenst mocht heten. Ik zou daartoe echter nog niet zo dadelijk zijn overgegaan - want er zijn meer fragmenten te noemen die een nieuwe uitgave zouden verdienen -, als het toeval mij geen tweede fragment van de Middelnederlandse Boudewijn in handen had gespeeld. In de dissertatie van P.J.H. Vermeeren over

[p. 269]

De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese (Amsterdam, 1953) trof mij in een noot op blz. 62 de vermelding van een ‘fragment van een onbekende ridderroman’, door Erik von Scherling in 1949 ontdekt in de rug van een 16de-eeuwse foliant en thans berustend in de U.B. te Amsterdam onder signatuur E q 73. Het was niet moeilijk op grond van de in dit fragment voorkomende eigennamen vast te stellen, dat het deel moest hebben uitgemaakt van de Boudewijn van Seborch. Dit nieuwe fragment behoort tot een ander handschrift dan dat van Golther en is voor een groot deel nog moeilijker te lezen. Ik heb er wat tijd aan besteed om het nieuwe fragment te ontcijferen en om er een zekere achtergrond aan te geven heb ik meteen het oude fragment van Golther wat beter hanteerbaar gemaakt voor de taal- en literatuurwetenschap.

De Franse Baudouin is uitgegeven door Bocca (Valenciennes, 1841), maar Golther had al vastgesteld, dat het Middelnederlandse gedicht geen directe vertaling kon zijn van deze versie. Uitvoerig is het Franse gedicht bestudeerd door E.-R. Labande, Etude sur Baudouin de Sebourc, Chanson de Geste, Légende poétique de Baudouin II du Bourg, Roi de Jérusalem (Paris, 1940). Deze heeft zich ook bezig gehouden met de Middelnederlandse bewerking (a.w. 128) en ik wil uit zijn beschouwing hierover enkele zinnen citeren: ‘La traduction est très lâche, cependant le texte du ms A est, dans l'ensemble, reconnaissable. En général, les finesses de langage ont échappé au traducteur qui a plus d'une fois modifié la phrase pour masquer son inintelligence du modèle; il en est de même pour les digressions galantes ou moralisantes qui sont souvent escamotées. Certains éléments semblent en revanche ajoutés: peut-être à cause de cela peut on penser que le texte copié était différent de A.’ Gezien deze verhouding tussen voorbeeld en navolging leek het mij weinig zin te hebben om de Franse tekst naast de Nederlandse af te drukken. Aan Labande ontleen ik nog, dat het Franse gedicht vóór het midden van de 14de eeuw, maar ná 1314 moet zijn ontstaan en wel in Valenciennes of omstreken. (Sebourc ligt even ten oosten van Valenciennes). Als De Vreese met zijn datering van het Münchener fragment gelijk heeft (maar het kan, naar het mij voorkomt, ook best een halve eeuw later worden geplaatst), zou het Franse gedicht al heel spoedig

[p. 270]

na zijn ontstaan in het Vlaams vertaald moeten zijn (wat, gezien de nabuurschap van Valenciennes en Vlaanderen, geenszins onmogelijk zou zijn). Het Amsterdamse fragment is sterker Vlaams gekleurd dan dat uit München en staat in het gebruik van de naam Gaufroot of Gaufroy dichter bij het origineel dan de Münchener tekst, die buiten rijm altijd Gaufoort schrijft en in rijmpositie aarzelt tussen Gaufoort en Gaufroot (verg. gaufroot: noot in r. 39-40 en groet: gaufoort in r. 121-2). Dit bewijst overigens alleen dat het handschrift van het Amsterdamse fragment conservatiever is, niet dat het bepaald ouder moet zijn dan dat van het Münchense blad.

Voor de datering van de Middelnederlandse bewerking is behalve de overlevering der handschriften ook nog van belang het feit, dat de auteur of auteurs der abele spelen de Boudewijn gekend moeten hebben. Het uitvoerigst is deze kwestie besproken door F.G. van der Riet in zijn boek Le théâtre profane sérieux en langue flamande au moyen âge ('s-Gravenhage, 1936), blz. 112 en 123-5. Niet alleen op het gebied van de namen (Esmereit en Gloriant zijn beiden broers van de hoofdfiguur Boudewijn), maar ook op dat van de thematiek is er grote verwantschap tussen de roman en de spelen. De spelen zijn tot ons gekomen in het grote Hulthemse hs. dat in het eerste decennium van de 15de eeuw gedateerd wordt. Op grond daarvan wordt hun ontstaan in de tweede helft, van de 14de eeuw gesteld. Voor de Vlaamse Boudewijn, die tussen de Franse Baudouin en de Brabantse abele spelen in staat, kan men dan bij benadering de jaren van 1340 tot 1370 als tijd van ontstaan aannemen.

De Franse Baudouin is een van de 14de-eeuwse avonturenromans, die spelen tegen de toen al geheel historie geworden achtergrond van de kruistochten. De Vlaamse bewerking volgt de trant van het Franse voorbeeld, is gemakkelijk tezamengerijmd en zeker geen meesterwerk te noemen, maar toch levendig van voorstelling en vaardig verteld. De rijmen zijn dikwijls consonantisch onzuiver (bv. M 33-4 ontweecht: geeft, M 35-6 getrouwe: goude, M 151-2 gaf: dach, M 159-60 ermite: gewaerlike, M 221-2 scepen: wreken, M 223-4 dooet: hoort, A 63-4 welteghemake: sclape). De dichter heeft er geen bezwaar tegen om -en en -e op elkaar te laten rijmen en houdt in het rijm de beide ee-fonemen,

[p. 271]

niet uit elkaar (bv. M 251-2 reesen: wesen, A 41-2 stede: beede). Een typisch-Vlaams rijm is M 181-2 ditte: pitte, met de merkwaardige vernederlandsing-op-de-klank-af van de Franse eigennaam du Puy tot van den Pitte. In hoeverre de genoemde ‘slordigheden’ karakteristiek zijn voor de dichter dan wel behoord hebben tot de literaire traditie in zijn kring, kan ik niet uitmaken. Ons beeld van de geschiedenis van de Middelnederlandse dichttechniek is nog altijd veel te weinig genuanceerd.

De beide fragmenten M (uit München) en A (uit Amsterdam) geef ik hier diplomatisch uit met oplossing van alle afkortingen. Alleen die oplossingen waarover verschil van inzicht kan bestaan, worden aangegeven door cursieve druk. Bij alle moeilijk leesbare en geheel onleesbare plaatsen heb ik een gissing gewaagd, die uiteraard weer door cursieve druk is aangegeven. Ook de afgesneden delen van versregels (en dat zijn er in A heel wat) heb ik uit het verband zo goed mogelijk aangevuld. De graad van zekerheid of onzekerheid van mijn aanvullingen kan heel verschillend zijn. Ik heb daarover in de aantekeningen verantwoording afgelegd en daarin ook de meeste plaatsen vermeld waar mijn lezing van M afwijkt van die van Golther. (Niet vermeld zijn echter de plaatsen waarmee G. niets wist aan te vangen). Het heeft bij moeilijk leesbare teksten weinig zin, wanneer de uitgever zich bepaalt tot het vaststellen van geïsoleerde ‘zekere’ letters en het aan het combinatievermogen van de lezer overlaat om uit deze grafische resten woorden op te roepen. De uitgever verkeert, omdat hij het handschrift voor zich heeft en op grond van de letterresten ook weet wat er per se niet gestaan kan hebben, in veel gunstiger omstandigheden om met succes te kunnen combineren dan welke lezer ook. Een hypothetische reconstructie, die niet meer wil zijn dan dat, is wetenschappelijk nuttiger dan een hoop losse scherven, die niet meer willen worden dan dat. In gevallen als deze is de reconstructie nl. het vermoedelijke eindpunt van het onderzoek. Het is vrijwel uitgesloten dat er nog eens een compleet handschrift van Boudewijn van Seborch te voorschijn zal komen. Fragmentjes kunnen er nog elke dag bijkomen, zolang er ononderzochte 16de-eeuwse boekbanden zijn, maar het zou wel heel toevallig zijn, als een nieuw fragmentje net hetzelfde stukje tekst bevatte als M of A. Een uitgave

[p. 272]

moet dus uit een fragment alles halen wat er in kan zitten en het in al zijn gebrekkigheid zo volledig mogelijk laten functioneren.

Een beschrijving van de stukjes perkament die ons de tekst hebben overgeleverd moge nog aan de uitgave voorafgaan. M is een overdwars doorgesneden blad met een breedte van 188-198 mm en een hoogte van 274-276 mm. De beide helften zijn tennaastebij even groot en hebben blijkbaar als schutblaadjes gediend van een boekje van ongeveer 20 bij 13,5 cm. In de bovenmarge van het blad zitten tweemaal twee gaatjes met roestranden (de binnenste 100 mm, de buitenste 125 mm van elkaar). Blijkbaar zijn hier ijzeren pinnen, onderdelen van de sluiting van het boekje, doorgestoken geweest. Op beide zijden van het blad staan drie kolommen van 52 of 53 regels (op de recto-zijde steeds 52 r., op de verso-zijde kol. a en b 53 en kol. c 52 r.). De hoogte van de kolommen is 245-248 mm, de breedte 55-60 mm. De schrijfspiegel is ongeveer 245 bij 170 mm. Er zijn geen sporen van liniëring of kolommenafschrijving te zien. De eerste letters van de regels zijn niet gerubriceerd, maar wel meestal van hoofdlettertype. Zij staan duidelijk afzonderlijk, maar vormen geen ‘kolommetje voor de kolom’. De eerste letter van iedere kolom is groter (voor twee regels), ietwat versierd en meestal voorzien van een ‘kopje’, een snel geschetst gezicht en profil, overigens in dezelfde zwarte inkt als voor de tekst gebruikt is. Op een aantal plaatsen springen telkens twee regels in om ruimte te maken voor een gekleurde hoofdletter. Op de recto-zijde zijn deze hoofdletters ook ingevuld, afwisselend rood en groen. Op de verso-zijde zijn ze oningevuld gelaten en zijn ook geen representanten te zien. De tekstletter is een 14de-eeuwse textualis. De afkortingen zijn vrij talrijk. Behalve het gewone streepje voor weggelaten n of m en bij en(de) windt men de r-krul (met als waarde er, ar aer en or (of oor)), de superscripte o en a, de gestreepte p (met als waarde par), de us-krul en de z met de waarde et (alleen in met). Verder worden de woorden coninc, coninginne, baudewijn en soudaen verkort geschreven. Het blad M, dat stellig niet meer zijn oorspronkelijke afmetingen heeft, maar aan boven- en binnenzijde besnoeid is, moet tot het begin van de Boudewijn-codex behoord hebben, want de inhoud correspondeert tennaastebij met r. 112 tot 259 van de eerste zang van het Franse gedicht in de uit-

[p. *5]

München U.B. Cod. Ms. 756. 2. verso-zijde (bovenste helft)

[p. *6]

Amsterdam U.B. E 9 73 verso-zijde

[p. 273]

gave-Bocca. Waarschijnlijk is M het tweede blad van het eerste katern geweest.

A bestaat uit twee ongelijke strookjes perkament, die uit hetzelfde blad zijn geknipt en bij elkaar aansluiten (zie de reproductie). Het rechterstrookje (gerekend op de gereproduceerde verso-zijde) is 140 bij 35 mm, het linkerstrookje is 120-126 mm hoog en 75 mm breed. Men vraagt zich af hoe de 16de-eeuwse boekbinder ertoe gekomen is om een blad perkament op zo'n vreemdsoortige wijze te verknippen of te versnijden. Waarom sluit het linkerstrookje juist aan bij het midden van het rechterstrookje? Dit is m.i. alleen hieruit te verklaren, dat het linkerstrookje oorspronkelijk even hoog is geweest als het rechterstrookje en vervolgens is ingekort met één enkele knip, nadat het overdwars was samengevouwen. De knip viel iets schuin uit en daardoor is het linkerstrookje geen zuivere rechthoek, maar een gelijkbenig trapezium geworden. Als het linkerstrookje oorspronkelijk 140 bij 75 mm is geweest, betekent dit, dat het tweemaal zo groot was als het rechterstrookje en dat het dus ook verknipt had kunnen worden, over de hoogte, tot twee rechterstrookjes. En als we dit voor ons zien, komt er enige logica in de schaar van de boekbinder. Het blad waaruit A geknipt is, was blijkbaar bestemd voor het maken van rugstrookjes van ongeveer 140 bij 35 mm. Maar dan moet er ter linkerzijde van het linker- en ter rechterzijde van het rechterstrookje ook een strook van ongeveer 35 mm breed zijn afgeknipt en dat zou betekenen dat het blad een breedte heeft gehad van ongeveer 18 cm. Dat is een alleszins redelijke breedte voor een blad van een literaire codex. Er kunnen maar twee kolommen op de zijden van dit blad hebben gestaan en de breedte van de schrijfspiegel moet ongeveer 12 cm zijn geweest. (De breedte van iedere kolom laat zich nl. berekenen op ongeveer 60 mm). Een zeer gebruikelijke bladverdeling is die waarbij hoogte en breedte van de schrijfspiegel zich ongeveer verhouden als 4 tot 3. Dat zou betekenen, dat de schrijfspiegel ongeveer 16 cm hoog zou zijn geweest. De regelhoogte bij A - er zijn nog duidelijke sporen van liniëring op de gladde verso-zijde - is gemiddeld 4,6 mm. In 16 cm gaan dus 35 regels. We komen hiermee tot de constructie dat de codex waartoe A behoord heeft bladzijden heeft gehad met twee kolommen van ieder 35 regels. Deze constructie moet met de andere

[p. 274]

gegevens van de strookjes gecontroleerd worden. Het rechterstrookje heeft op zijn 140 mm hoogte iets meer dan 30 of iets minder dan 31 regels. Het linkerstrookje bevat iets meer dan 26 regels. Tussen de tekst van het linker- en die van het rechterstrookje zouden, als de kolomhoogte inderdaad 35 regels is, maar 6 à 7 regels ontbreken. Is dat aannemelijk te maken? De inhoud van A correspondeert min of meer met r. 166 tot 294 van de 4e zang van de Baudouin in de editie-Bocca. Dus iets minder dan 130 Franse verzen zijn weergegeven in ongeveer 140 Vlaamse. De verdeling van de stof over de verschillende kolommen is echter geheel ongelijk. De 26 regels van kolom r^ob (die evenwel, zoals straks nog uiteengezet zal worden, in feite maar 20 regels representeren) komen overeen met r. 225-235 van de Franse tekst, daarentegen de 26 regels van kolom v^oa met r. 243-270. De passages die in de Vlaamse vertaling ontbreken zijn in het Frans echter nooit groter dan 6 à 7 regels (nl. r. 218-224, r. 236-242, r. 271-276). Dit levert dus zeker geen bezwaar op tegen de hypothese van 35 regels per kolom, al is het er natuurlijk ook geen bewijs voor. Het is wel, min of meer, te bewijzen, dat het aantal regels per kolom oneven moet zijn geweest, want een, blijkens het rijm, even regel van kolom a staat over 't algemeen naast een oneven regel van kolom b. De even regel 74 van v^oa staat weliswaar naast de even regel 109 van v^ob, maar dat komt doordat er tussen 92 en 93 een regel is uitgevallen. De normale verhouding wordt spoedig weer hersteld, doordat de afschrijver na 109 opnieuw een regel heeft overgeslagen. Het is dus wel zeer waarschijnlijk dat de kolom een oneven aantal regels heeft gehad, maar dat kunnen er behalve 35 ook wel 37 zijn geweest. (Minder dan 35 is niet aannemelijk, want daarmee zou het aantal ontbrekende regels tussen de bewaarde gedeelten van de Vlaamse tekst al te klein worden). Laten wij echter de boekbindersschaar nu ook de rest van het blad zien verknippen. Het rechter- en linkerstrookje (in zijn oorspronkelijke vorm) hebben samen met de strookjes aan hun rechter- en aan hun linkerzij het, verticaal verknipte, horizontale middendeel van het blad gevormd. Wat weten wij echter van het boven- en benedendeel? Dit, dat zij zeker niet verticaal verknipt kunnen zijn tot strookjes van 140 bij 35 mm (want dan zou men een blad- en schrijfspiegel van onmogelijke verhoudingen krijgen) en dat

[p. 275]

zij dus wel horizontaal afgeknipt moeten zijn. Het is, gezien de gebruikelijke verhouding van boven- en benedenmarge, het waarschijnlijkst, dat de schaar aan de bovenkant een strook van 35 mm heeft afgeknipt en aan de benedenkant twee van 35 of één van 70 mm. We krijgen dan een blad van ongeveer 24,5 bij 18 cm, dat is weer ongeveer een verhouding van 4 tot 3. Het is bij deze verhoudingen van blad- en schrijfspiegel redelijk, dat de bovenmarge 3 en de benedenmarge 6 cm hoog is geweest. Dat betekent dat in kolom r^oa en v^ob de bovenste regel van het bewaarde strookje de tweede van de kolom moet zijn geweest. Bij r^oa zou dat heel goed uitkomen, want de bovenste regel van het strookje is een even rijmregel (en kan dus alleen maar 2de, 4de, 6de, enz. zijn). Bij v^ob verwacht men als tweede regel van de kolom een oneven rijmreger, maar, zoals ik al uiteengezet heb, klopt de zaak hier niet; de eerste regel van het strookje is een even rijmregel. Op een blad van 24,5 bij 18 cm zou eventueel ook wel een iets grotere schrijfspiegel dan de hier geconstrueerde van 16 bij 12 cm passen, maar de breedte van deze spiegel ligt wel vast en dit beperkt de mogelijke hoogte tot maximaal 17 cm (dat wil zeggen 37 regels per kolom). Bij de tekstuitgave die hierachter volgt ben ik echter bij de telling van de regels uitgegaan van de ‘ideale’ kolomhoogte van 16 cm (dus 35 regels). De hierbij gevoegde tekening geeft een schematische voorstelling van de wijze waarop het blad vermoedelijk door de schrijver is ingedeeld en door de boekbinder verknipt. Gegevens om de plaats van het blad in de codex vast te stellen, ontbreken natuurlijk ten enenmale.

De tekst van A is geschreven in een 14de-eeuwse textualis. De eerste letters van de regels zijn evenals bij M afzonderlijk geplaatst, van hoofdlettertype en niet gerubriceerd. Over de eerste letters van de kolommen is niets bekend. Gekleurde lombarden ontbreken. De afkortingen zijn dezelfde als bij M, alleen de gestreepte p en de z met waarde et ontbreken. Als bijzondere afkorting heeft A nog n met superscripte t voor niet. De afschrijver heeft zich nogal eens vergist, maar een corrector heeft verschillende plaatsen verbeterd. De belangrijkste vergissing vinden we bovenaan in de kolom r^ob. De eerste 6 regels zijn hier tweemaal geschreven. Waarschijnlijk heeft de afschrijver na de 6de regel gepauzeerd en is toen, misleid door het rijmwoord stede van de laatstafgeschreven

[p. 276]

regel, weer op een verkeerde plaats begonnen. De corrector heeft de vergissing opgemerkt en waarschijnlijk voor de laatste regel van r^oa en de 7de van r^ob, die hij bij elkaar wilde laten aansluiten, een letter a geplaatst, voor de eerste en 6de regel van r^ob daarentegen een letter b. De hand van de corrector is het duidelijkst te onderscheiden in het woord soop dat hij achter r. 59 heeft gezet. De letters van dit woord zijn iets kleiner, maar wel van hetzelfde type als de overige tekst. Misschien zijn corrector en afschrijver dus ook wel dezelfde persoon geweest.

[p. 277]

tekstkritische noten

1. in plaats van om heeft Golther dor; zo steeds waar het hs. ō heeft; wille: bij G. willen.
7. in plaats van coninc staat in het hs. steeds cō of cō..
8. de aanvulling staat op de plaats van een gat in 't perkament.
11. in plaats van coninginne staat in het hs. meestal cōginne.
16. Dan: bij G. Den.
17. Wie: bij G. Wien; zeree: verschrijving voor zeere (het afkortingsteken staat verkeerd).
18. Dan: bij G. Daerom (hij heeft een afkortingsteken achter de D gelezen).
19. Die: bij G Den.
28. ter plaatse van wijf is een gat in 't perkament.

Fragment M

⁺Dat god om onsen wille gaf
Laet ons der sonden comen af
Ende altoes na weldoen staen
Soe werden wi van gode ontfaen
Dese gaufort daer ic af seide
was onthouden dats waerheide
Met den edelen coninc arnoude
Hi mach doen al datti woude
Ouer dlant altemale
Die coninc was in sine zale
Met hem rose de coninginne
Gaufort hadde sine minne
Geleit an die ouerscone
Want men onder shemels trone
Geene scoender hadde vonden
Dan rose was te dien stonden
Wie dat gaufort minde zeree
Dan wiste arnout niet de here
Die verrader const wel decken
Hi peinsde altoes om trecken
Hoe hi den coninc vergeuen
Mochte ende nemen dleuen
Om de minne vander vrouwe
Die goet was ende getrouwe
Si dedem werdecheit ende ere
Wel was te moede den groten here
Ende soe maecht elken man
Die .i. wijf heeft daer hi hem an
Houden mach dat so es goet

+ r^oa

[p. 278]

30

J. wijf alte vele eren doet

 

Haren man es soe getrouwe

 

Soe mach heten .i. goede vrowe

 

Op dat so niet en ontweecht

 

Als haer .i. wijf ten man wert geeft

35

Soe dat si hem es getrouwe

 

.J. wijf gelijct den pellen van goude

 

Alsoe dede rose de coninginne

 

De vroedste vander werelt binnen

 

Dit mercte de felle gaufroot

40

de minne dedem zwaren noot

 

Maer hi sachse soe vroet van sinne

 

De goede vrouwe de coninginne

 

Dat hijs haer niet dorste gewagen

 

Hem zeluen moesti sijn noet clagen

45

Dic ente meneger vre

 

Ende pensde mocht dauonture

 

Noch soe comen datti soude

 

Sinen here den coninc arnoude

 

Enechsins ter doot bringen

50

Met mengen subtilen dingen

 

Hier an leidi sijn gedochte

 

Dicke peinsdi ofti mochte

 

⁺Diere vrouwen comen tspraken

 

Maer noit vant hi so de zaken

55

Dat hijt hadde dorren bestaen

 

Dies was hi herde zeree ontdaen

 

Ende moeste doegen sijn smerte

 

Maer altoes stont hem therte

 

Om te doeden sinen here

60

Verraders geue god onnere

 

Hi minde alte zere de vrouwe

 

Die cleine achte op sinen rouwe

 

Dat wetic wel in waerder dinc

+ r^ob

[p. 279]

 

Si sat bi haren man den coninc

65

Te nimagen in de zale

 

Daer sach men tien zeluen male

 

De scone vrouwe goedertiere

 

Comen haer scone kinder viere

 

Ermreit was out .vij. iaer

70

Dat weetic wel ouer waer

 

Sere besachse de coninc fijn

 

Ende den iongen baudewijn

 

Sach hi spelen in de zale

 

Jc segge v in waerder tale

75

Datti ionc was van .ij. iaren

 

Nochtan was hi meerder twaren

 

Dan sijn broeder van iaren .v.

 

Daertoe was hi so scone van liue

 

Dat elken mensche hulpen mochte

80

Hulp god here die ons cochte

 

Sprac de goede coninc arnout

 

Jc bidde v here menechfout

 

Dat gi dese .iiij. gracie moet geuen

 

Datse also moeten leuen

85

Datse beiagen eren ende prijs

 

Ende in dende tparadijs

 

Dats te seggen hemelrike

 

Hi hadde recht de coninc rike

 

Dat hi ouer sijn kinder bat

90

Want elc mach wel weten dat

 

Al eest dat de kinder ionc

 

Sijn op haren iersten spronc

 

Sochte ende wel geantiert

 

Nochtan moeten si bestiert

[p. 280]

95

Tenen tiden was geseten

 

de coninc arnout om eten

 

Jn sinen sale met bliden zinne

 

Bi hem sat rose de coninginne

 

Soe dede de verrader fel

100

Gaufoort dat weetic wel

 

De coninc sach sine kinder

 

Spelen in de zale ginder

 

Si liepen hem mergen alle .iiij.

 

Emereit de goedertiere

105

⁺Ende alexander ende gloriant

 

Ende baudewijn de ionchere valiant

 

Al haddi gad der iaren .x.

 

Soe was hi manlec te ziene

 

Seder was hi ridder vercoren

110

Entie beste die spien sporen

 

De coninc sach sijn kinder zere

 

Ende seide god lieue here

 

Wilt dese soe lange laten leuen

 

Dat si moeten wesen

115

Ontsien van den sarasine

 

Des biddic v met herten fine

 

Ende si toegen moeten de gedane

 

Vanden ridders metten zwane

 

Daer af datse comen sijn

120

Des biddic v hemels drochtijn

 

Met ooetmoede herde groet

 

Amen seide doen gaufoort

 

Al lachende met loeser herten

 

Sijn grinen ginc niet ter sterten

125

Stillekine hi weder seide

 

Her coninc bi mier manderheide

 

Jc sal v hulpen vanden liue

 

Om te sine bi dinen wiue

 

Die ic minne met herten zere

130

Ende bi onsen lieuen here

 

Dine kindere alle .iiij.

+ r^oc

[p. 281]

 

Salic morden herde sciere

 

Want haddic den vader doet

 

Jn liete leuen om geen noet

135

Baudewijn hi wert soe fel

 

Jc siet an hem herde wel

 

Hier mede datti besech sat

 

Daer de coninc ter tafelen at

 

Met genoechten herde groet

140

Op deen side sat gaufroet

 

An dander side de coninginne

 

Doen sach men comen ter zalen inne

 

Enen knape zere gewont

 

Cort hi vore den coninc comt

145

Ende seide god diet wel doen mach

 

Moete geuen goeden dach

 

Den coninc ende sijn gesinde

 

Mier vrouwen entie ic hier vinde

 

Beide clene ende groet

150

De coninc seide god die sijn doget

 

Om onsen wille int cruce gaf

 

Knape die geue v goeden dach

 

Segt wat hebdi vernomen

 

vte wat lande bestu comen

155

De knape die wel was beraden

 

Antwordem al bi staden

 

⁺Den coninc sonder letten mee

 

Ende seide ic was ouer zee

 

Geuaren met peter den ermite

160

Ende pelgrijn gewaerlike

 

Here hoort hier de waerheit fijn

 

Met vwen broeder baudewijn

 

Die van biauuaes es here

+ v^oa

[p. 282]

 

Hadde mi onthouden ende dede mi ere

165

Here ic was sijn bottelgier

 

Baudewijn ende menech prencier

 

Quamen met geselscape groet

 

Op den berch van kieueroet

 

Dus soe waren wi bestreden

170

Here hoort hier de waerheden

 

Van den coninc cormarant

 

Ende vanden coninc solomant

 

Die van nikes es here

 

Coninc arnout lieue here

175

Daer moestet alsoe vergaen

 

V broeder baudewijn bleef geuaen

 

Van cormarant den fellen hont

 

Ende ritchart van chamont

 

Harpijn van berges sijts wijs

180

Bouden ketelkijn iehan dalijs

 

Die bleuen daer ic segge v ditte

 

Entie bisscop vanden pitte

 

Pieter dermite die ontfloe

 

Soe dedic oec is bens vroe

185

Zeere soe was ic gewont

 

Als v noch mach wesen cont

 

Jc come v seggen van vwen broeder

 

Vus vader kint ende vwer moeder

 

Die paiene houden geuaen

190

Coninc here wilt verstaen

 

Hi leuet noch dat es waer

 

Maer hi heuet vangnesse swaer

 

Coninc noch hoort na mi mee

 

Een volc dat vaert ouer zee

195

Met herde menegen baroen

 

Godefert de here van bulioen

[p. 283]

 

Jden zone der goeder vrouwen

 

Esser af leids man in goeder trouwen

 

Coninc here prense fijn

200

Peinst om den lieuen broeder dijn

 

Vus vader kint ende moeder

 

Ende wilt hulpen dinen broeder

 

Ende peinst men sal v scande seggen

 

Op dat gine daer laet liggen

205

J. broeder die sinen broeder falgiert

 

Een vremt es wel vernoiert

 

Dat hine van sinen liue bescouwe

 

Hets recht dat hem oec betrouwe

 

Is de coninc arnout verstoet

210

⁺Des hem de bode maecte vroet

 

So lieti her menegen traen

 

Dat sijn broeder was gevaen

 

Want hi hads groten rouwe

 

Hi seide bi onser lieuer vrouwe

215

Van minen broeder es mi leet

 

Na dat ic de waerheit weet

 

Dat hi es in groter noet

 

Soe waric als .i. hase bloet

 

Wildic hem niet te hulpen varen

220

Jc wil gereiden sonder sparen

 

Beide bargen ende scepen

 

Minen broeder willic wreken

 

Ofte in den wille bliuen dooet

 

Als dit de coninginne hoort

225

Wart si recht vten kere

 

Ende seide lieue here

+ v^ob

[p. 284]

 

Dore god wilt v wort wenden

 

Soudi mi laten in alenden

 

Edel here edel wigant

230

Peinst wat gi laet in v lant

 

Ende genoech in hebt te doen

 

Ende coninc van herten coen

 

Ende siet op v kinder .iiij

 

Wie salse achter v bestieren

235

Ofte gi vaert vten lande

 

De coninc seide altehande

 

Vrouwe ic sal wel mijn lant

 

Laten bewaert bi S. amant

 

Werde vrouwe scone care

240

Jc moet emmer thulpen varen

 

Baudewijn minen broeder

 

Mijns vader kint ende moeder

 

Lietict het waer grote scande

 

Hi leit onder de gods viande

245

Doe ic om minen broeder ganc

 

God die sals mi weten danc

 

Jc meine te wreken sijn anden

 

Ende mi te loesen vanden banden

 

Daer ic mede ben gebonden

250

Dat sijn mine zwaren sonden

 

Daer omme soe moetic inder reesen

 

Vrouwe laetet v wille wesen

 

Want ic moeter emmer varen

 

Doen seide gaufoort sonder sparen

255

Die fel was ende quaet

 

Her coninc seiti nv verstaet

 

Vaerter hets wel ghedaen

 

Jc die sal wilt verstaen

[p. 285]

 

Vriende ende mage ontbieden

260

Ende in mijn lant so vele lieden

 

Dat gijs selt hebben ere

 

Jc wille met v ouer mere

 

⁺Op de felle sarasine

 

dor gods wille dogen pine

265

Ende om vwen wille mede

 

Vriendelec de coninc seden

 

Her gaufort hebt danc

 

Ende ic segge v sonder wanc

 

Wilt mi god mijn leuen sparen

270

Jc saels v dancken wet te waren

 

Gaufoort seide ic ans v wel

 

Maer stille seide de verrader fel

 

Biden here die mi wrochte

 

Anders ic niet en mochte

275

Comen te minen porpose

 

Jc heb wel in mijn gelose

 

Dat gi in dlant nemmermere

 

Weder comt bi onsen here

 

En doe zelue barlabaen

280

Jc sal v vercoepen saen

 

Soudaen coninc ofte amistant

 

Dan salic weder keren int lant

 

Ende dine kindere alle .iiij.

 

Met mier hant vermorden sciere

285

Dan salic hebben de coninginne

 

Wien ic bouen gode minne

 

Ende bouen zier moeder mede

+ v^oc

[p. 286]

 

Die dief dit stille in hem sede

 

Om de minne van zier amien

290

So brochti hem te verraderien

 

ie coninc en lette niet

 

hine beual ende hiet

 

Te gereiden wat men mochte

 

Want ouer zee was sijn gedochte

295

Om niemens wille wilt hijt laten

 

Gaufoort dien god verwate

 

Die voer na vrieselant

 

Daer hi sine magen vant

 

Die hi seide cleen ende groet

300

Hi seide wildense albloet

 

Wat hi micte te laten doene

 

Met arnoude den coninc coene

 

Het waer hemlieden alsoe goet

 

Te nimagen hi hem spoet

305

Ende quam te hulpen in ware dinc

 

Met sconen volke den coninc

 

Wel was hi ontfaen

 

Die coninc dede gereiden zaen

 

Scepe boenen ende baken

310

Ende al dat doech tselker saken

 

Ende dat den orloge behoort

 

Dedi gereiden rechte voort

 

Daer na dedi gebieden

 

Alle manieren van armen lieden

[p. 287]

tekstkritische noten

2-32. van al deze regels zijn de eerste letters afgesneden, bovenaan de kolom gemiddeld 2, onderaan gemiddeld 3 letters; de ontbrekende letters zijn hier aangevuld op grond van het zinsverband.
2. wen en de tweede helft van de u zijn afgesneden.
3. onstaen ‘ontsnappen’ zou een redelijke zin opleveren, maar de eerste letter ziet er eerder als d uit dan als een o; ook ontbreekt een afkortingsstreepje voor een n; st kan ook anders worden opgevat, de volgende letter is zeker geen complete a en het eind van het woord is afgesneden; men kan nog denken aan dorgegaen, maar dan kloppen de letters ook niet.
6. toren: lees toten?
9. in plaats van felle zou men ook alle kunnen lezen; verg. echter r. 117; van de eerste woorden staat alleen de eerste d van dede min of meer vast.
10. behalve van de afgesneden eerste letters zijn van alle andere wel sporen te vinden.
11. de eerste drie woorden zijn geheel onzeker.
12. het laatste woord is wel vrij duidelijk; die, adden en hem zijn met enige goede wil in de lettersporen terug te vinden; dat de laatste letter voor onkeert en m is, lijkt mij vrij zeker.
13. daerwert en conste (zonder n-streepje) worden gesuggereerd door lettersporen; het begin van de regel is ‘vrije’ aanvulling.
14. de s van Als laat zich wel herkennen en daarop volgt ontm, maar de volgende sporen zijn op verschillende wijzen te interpreteren; en lijkt wel weer zeker en eren is zelfs leesbaar.
15. omme zeer onzeker en de rest vrijwel onleesbaar op de h van hare na; de inhoud van r. 12-15 is mogelijk heel wat anders geweest dan hier staat.
16. de regel begint met iets dat wel een halve b kan zijn, daarna een vrij duidelijke e, terwijl het woord eindigt op de (of te), gevolgd door iets dat een r kan zijn; de tweede helft van de regel is bleek maar leesbaar.

Fragment A

⁺ 
Met rechte macht mi rouwen
Vele porters ebben onstaen
Hem began te iamerne saen
Vter maten arde sere
Wel.i.m. kerden toren here
Des esmereit was sere verblijt
Ende gaufrot droue seker sijt
Doe dede die ouer felle te hant
Blasen enen holifant
Ende ghinc weder ter steden wert
Maer die adden hem onkeert
Ende nemmer daerwert en consten bekeren
Als ontmaect ende sonder eeren
Saten omme hare stede
Men bestonder sonder bede

+ r^oa

[p. 288]

 

Die muer oueral bestriden

 

Men rechte ledren an allen siden

 

Men ghinker scieten met staelbogen

20

Quarele hadden goede vloge

 

Die van buten ende van binnen

 

Becochtent daer in allen sinnen

 

Doe die aefsce porters sagen

 

Die stat began hem wanhagen

25

Om dat gaufrot so hem dochte

 

Negheene mort niet scamen mochte

 

Elc andren seidsi met gheninde

 

Ons wijf ende onse kinde

 

Bliuen altemale verloren

30

Want gaudefrot god geuem toren

 

Hi salse vaen altemale

 

Soe datse steruen vander quale

 

 

 

 

[p. 289]

35

.a. .... ....stede

 

⁺.b. Dander helt dedi sonder bede

 

Endedem hare wapen of doen

 

Doe dede ghebieden die baroen

 

Sonder enich letten meere

40

Al die vitailge die was int here

 

.b. Dat mense brochte vonr die stede

 

.a. Dander helt dedi sonder beede

 

Endedem hare wapen of doen

 

Doe dede ghebieden die baroen

45

Sonder enich letten mere

 

Al die vitailge die was int here

 

Dat mense brochte vor die stede

 

Nar den ghebode men also dede

 

Doe ghinc mer eten ende drinken

50

Elc die wilde sins gedincken

 

Den nam ene henne dander enen capoen

 

Dander .i. harst van venisoen

 

Die vierde die nam enen pasteit

 

Van alre vitailgen was daer plenteit

55

Die vaten setten si ouer hooft

 

Van den wine des ghelooft

 

Ende sclouchem den bodem huut

 

Doe wart ghinder grot gheluutt

 

Die .i. dranc en die ander dranc soop

60

Die .i. seide brinc en dander loop

 

Deus welc .i. here es esmereit

 

Ghef hare caese nem hier enen pasteit

 

Ende laet ons wesen welteghemake

 

Wy sullen tauent int beste sclape

+ r^ob

[p. 290]

65

.... ...der steden

 

 

 

 

 

 

 

 

70

 

 

 

 

 

 

 

 

Besecgen onse sonden ripe weisen

75

Soe eist met onsen liue ghedaen

 

Die stede wert ghewonnen saen

 

Jof wij nebben andren raet

 

Doe was daer ghestaen .i. quaet

 

Gaufroy was sin maech

80

Ten verranessen was hi niet traech

 

Te gaufrote spraci ende seide

 

Neue sedi bi warede

 

Die stadt die nes noch niet verloren

 

Wildi nar minen rade horen

85

Spoet hu ghereet seide gaufrot

 

Geift ons raet wi hebbens noot

 

Doe seide die verrader hendri

 

Neiue sedi hort nar mi

 

Die porters dies hu of sin gegaen

90

Die hebbent hu altemale ghedaen

 

Dat wy aldus sin bestreden

 

Nu doet nemen sonder beden

[p. 291]

 

Die hem toe gaen ten .x. leden

 

En doese werpen ouer den muer

95

Al es tassaut nu swaer ende stuuer

 

Si sullent corts al laten staen

 

Ende dar nar als et es ghedaen

 

Ghi gheift elken clene ende grot

 

Geluc nar dat hi es ghenoot

100

 

 

 

 

 

 

 

 

 

105

 

 

⁺ 

 

.... .... int fosseit

 

Men brochtse te hem sciere

 

Van .m. nontginger .iiij.

110

Ghinder wart wel grot geween

 

Van den maechden en van den vrouwen

 

Si seiden gaufrot wel ongetrouwe

 

Vuul dief hoedaen gebot es dat

 

Dat se ons afwerpen vter stat

115

Ende wat hebben wi beraden di

+ v^ob

[p. 292]

 

Et ne diet hoe dat die sake si

 

Seide weder die felle gaufroot

 

Men werpse neder met haesten groot

 

En waser iemen dies ontfarmde

120

Jof die iet dar omme carmde

 

Stappans moesti varen met haer

 

Doe wart ghinder grot mesbaer

 

En si riepen met ghenent

 

Gaufrot in tuterst jugement

125

Dat god van hemel vten sal

 

Soe roepen wi vus verscijn v al

 

Doe seide gaufrot dans geen bediet

 

Te dien vonnisse ne comic niet

 

Jc weet mijn scauen gaen voren

130

Min pleit dats al verloren

 

Als ic vor gode sal doen payment

 

Jn wille toegen hem gene rent

 

Al wildict et ware ongereet

 

Ende omme dat ic dit wel weet

135

.... .... die helle

 

.... .... stelle

 

 

 

K. Heeroma

34. wert: bij G. uut (er staat in het hs. wt met een afkortingsteken boven de w).
48-50. het begin is onleesbaar door een vlek.
50. mengen: bij G. enegen (de drie gelijke pootjes aan het begin kunnen moeilijk en voorstellen, maar er is geen duidelijk afkortingsteken boven me).
56. zeree: dezelfde schrijffout als in r. 17.
57. sijn: bij G. sijnen.
63. waerder dinc: bij G. wederdinc (door Verdam. Mul. W. 9, 1912 terecht verbeterd).

72. baudewijn: in het hs. steeds in de verkorte vorm baudew'.
74. waerder tale: bij G. wedertale (door Verdam, Mul. W. 9, 1919 terecht verbeterd).
76. meerder: bij G. meer daer.
84. also: bij G. alsoe.
93. wel: bij G. wol (Verdam wil Mnl. W. 7, 1835 wal lezen); geantiert: Verdam wil t.a.p. genatuert lezen (: bestuert), wat mij echter, van wege het onvlaamse rijm, onwaarschijnlijk voorkomt; eerder leze men *getiert (niet in Mul. W.), dat op dezelfde wijze gevormd kan zijn als genatuert, geëeut, e.d.
94. si: bij G. sin (Verdam t.a.p. si sijn).

121. groet: in het hs. gt met superscripte o.
124. ginc niet ter sterten: door Verdam, Mnl. W. 7, 2443 verklaard als ‘was niet van buiten zichtbaar’; m.i. is ook het tegenovergestelde mogelijk, nl. dat zijn glimlach ‘niet diep zat, niet tot de keel ging’ (van de mond af gerekend).
126. manderheide: bij G. mandccheide; waarschijnlijk moet men lezen manlecheide.

133-4. ik kan niet uitmaken of er doet: noet dan wel doot: noot staat.
139. genoechten: bij G. genoechte; groet: er staat gt met superscripte o, die echter wat vreemd is terecht gekomen (G. heeft goet gelezen).
144. comt: wellicht een verschrijving voort stont, ‘ging staan’.
149. groet: er staat gt met superscripte o.
150. doget: misschien een verschrijving voor dooet.
155. De: bij G. Die.
157. mee: bij G. me.
162. Met: hij G. Of.

167. groet: in het hs. gt met superscripte o, door G. gelezen als goet.
169. Dus: bij G. Daer, dat er wellicht ook moet staan (in het hs. staat echter D met het afkortingsteken voor us).
179. sijts: bij G. fijnr.
180. Bouden: bij G. Boudewijn.
184. bens: bij G. ben; van vroe zijn de v en de e niet duidelijk.
185. Zeere: ter plaatse van de Z is een gat en de volgende e is niet duidelijk. (G. leest zere).
188. Vus: bij G. Uws.

201. Vus: bij G. Uws.
206. vremt: Verdam wil Mnl. W. 8, 2211 lezen vient, wat mij niet nodig lijkt.
207. het laatste deel van de regel is erg vaag, maar er zou m.i. wel bescouwe kunnen staan (met de bet. ‘terugziet’?).
208. ook hier is het laatste deel erg vaag, maar ik meen achter be wel een t met superscripte o te onderscheiden en de sporen daarachter lijken wel uwe voor te stellen; G. heeft noch hier, noch in 207 een gissing gewaagd; de betekenis van dat hem oec betrouwe is mij niet duidelijk.
209. de hoofdletter A is niet ingevuld.
211. her: l. herde; G. leest ten onrechte hem, er staat een h met r-krul.
214. lieuer: bij G. lieven.
224. coninginne: er staat gōin̄e, een verschrijving voor cōgīne.

232. Ende: lees, met G., Edel.
237. Vrouwe: de laatste letter is niet duidelijk.
238. S.amant: bij G. sainant.
243. waer: bij G. wi.
247. sijn: bij G. sijnen.
251. inder: bij G. inde.
254. Doen: bij G. Doe.
255. quaet: er staat qt met superscripte a
256. Her: bij G. Here.
257. Vaerter: bij G. Vaerti.

266. seden: ter plaatse van de s is een gaatje; het afkortingsteken boven de laatste e, hier opgelost als n, zal wel een verschrijving zijn.
268. wanc: hier is weer een gat, alleen de c en het afkortingsteken voor de n zijn te zien.
270. waren: de laatste drie letters zijn afgesneden.
271. ans v wel: hier is een gat, alleen de a en el zijn te zien: er kan ook wel wat anders gestaan hebben, want er is ruimte genoeg voor 5 letters.
275. porpose: een zeldzame vorm in 't mnl., waarvoor Verdam, Mnl. W. 6, 736 propose wil lezen.
277. in onduidelijk.
281. amistant: lees amirant; niet in Mnl. W.; soudaen is geschreven soud'.
283. kindere: bij G. kinder.
285. de: bij G. den.
287. mede: bij G. meer.

288. het laatste deel is onleesbaar en de aanvulling onzeker (misschien: Die dief dit in hem zeluen sede? maar van zeluen kan ik niets terugvinden).
289. het laatste deel is onleesbaar.
290. ter plaatse van hem te is een gat.
291. de hoofdletter D is niet ingevuld.
297. na vrieselant: bij G. int vrieslant.
299. groet: er staat weer gt met superschripte o.
300. wildense is m.i. wel zeker, al bloet kan er, gezien de lettersporen, gestaan hebben.
301. wat er na micte staat is zeer onduidelijk; in plaats van laten kan er ook wel een ander woord gestaan hebben.
310. tselker: bij G. tselken.
311-2. de laatste letters zijn niet te lezen; Dedi: bij G. deedi.

17. het woord dat als muer is weergegeven bestaat uit 5 streepjes (waarvan het vierde naar onderen uitsteekt), gevolgd door lettersporen die voor er kunnen doorgaan; het volgende woord is oual, zonder duidelijke r-krul na de u.
19. de a van staelbogen is middendoor gesneden en mede daardoor onduidelijk; stoelboge (dat zou er ook wel kunnen staan) is echter geen mnl. woord; het Mnl. W. geeft één voorbeeld van staelboogh (i.v. stalijn) uit het jaar 1447.
22. het eerste woord is voor mij onleesbaar; alleen lijkt mij de laatste letter wel zeker een t.
23. het woord porters is in 't midden erg vlekkerig, maar begin en eind zijn toch wel duidelijk.
24. het is wel vrij zeker dat het tweede woord met st begint.
25. als begin van het derde woord meen ik gau te kunnen lezen; verder is de regel vrijwel onleesbaar (hij ligt in een vouw van het perkament).
26. deze regel lijkt mij vrij zeker; van het eerste woord onderscheid ik ghe. ne, in het tweede schijnt voor rt wel een o te staan.
30. voor gaudefrot is nog een spoor van een t zichtbaar; van god is een d te herkennen; daarna volgt vrij duidelijk geue met een streepje erachter dat op een volgende n of m wijst; de rest is afgesneden.
31. de eerste s van salse is nog wel te herkennen; van altemale staan de eerste en de laatste letter vast.
32. deze regel is doorgesneden en de tekst moet dus gereconstrueerd worden uit (uiterst vage) sporen van de bovenhelft; ik meen in de uiterste rechterhoek wel iets als qle en daarvoor iets als der te onderscheiden; in de uiterste linkerhoek ziet men een spoor van een d en even verder een s; in plaats van steruen kan er echter ook wel een heel ander werkwoord hebben gestaan.

35-8. gezien het feit dat 39-41 identiek is met 45-7, moet 36-8 dezelfde inhoud hebben gehad als 42-4; de afschrijver heeft blijkbaar gepauzeerd na 41 en is daarna opnieuw begonnen met de regel die in zijn voorbeeld met r. 36 overeenkwam; r. 35 moet wel evenals 41 als rijmwoord stede hebben gehad; bij de correctie heeft de afschrijver blijkbaar r. 42 willen laten aansluiten bij 35 en dat aangegeven door een letter a voor beide regels; het tussenliggende gedeelte, dat bij het lezen overgeslagen moest worden, werd aangeduid door een letter b voor de eerste en laatste regel.
51. het laatste deel van capoen is afgesneden.
58. de eerste t van geluutt is door de corrector geëxpungeerd.
59. het woord dranc is door de enkele punt onder de middelste letter geëxpungeerd en de corrector heeft er het juiste woord soop achter geplaatst.
60. de tweede o van loop heeft veel van een e.
62. het laatste deel van pasteit is afgesneden.

65. deze regel is schuin doorgesneden, zodat er alleen aan het slot nog iets te herkennen valt; het laatste woord, ofschoon alleen voor de bovenste helft zichtbaar, is zeker.
74-99. van al deze regels zijn de eerste letters (of de eerste twee letters) afgesneden. 75. de halve o van Soe is nog zichtbaar.
77. ook de halve o van Jof is nog te zien; deze o kan onmogelijk de eerste letter van de regel geweest zijn en verg. ook Jof in r. 120.
78. de halve o van Doe is zichtbaar.
80. traech is opgelost uit tch met een superscripte a.
82. warede is waarschijnlijk een verschrijving voor wareide; nadat de schrijver warei had gezet, schreef hij een e en heeft toen de i laten functioneren als eerste haaltje van de d; hij is echter niet gewoon de onderkant van de d zo spits te maken. 83. niet is opgelost uit n met superscripte t.
91. de y van wy is gevlekt, maar toch wel zeker.
92. hierna is waarschijnlijk een regel weggevallen, bv. Alle vrouwen van der steden.

99. het is mij niet duidelijk of men het eerste woord als geluc of als geliic moet opvatten; er zijn trouwens nog andere mogelijkheden, omdat men in plaats van de c ook wel een t kan lezen en de eerste twee letters van het woord uit het verband moet opmaken.
107-36. van deze kolom zijn r. 107-8 en 135-6 alleen voor de tweede helft bekend van het sterk verbleekte en uiterst moeilijk leesbare smalle strookje; van alle andere regels, die in principe compleet zijn overgeleverd, staat de eerste helft op het brede strookje, dat behoudens een boekbindersvouw met enkele naaigaatjes, de tekst ongeschonden heeft bewaard.
108. de aanvulling van het afgesneden gedeelte berust uiteraard alleen op het zinsverband; in plaats van sciere kan men ook stiere lezen, maar dit geeft m.i. geen zin.
109. hierna moet een regel zijn weggevallen met rijm op een.
111. ter plaatse van het eerste den zit een naaigaatje, dat de heeft weggenomen.
112. de aanvulling lijkt mij wel zeker; tot en met onge meen ik alle letters te kunnen herkennen; het slot is onduidelijk en misschien zelfs ten dele afgesneden.
113. na dae kan ik de letters niet meer onderscheiden (behalve de t van gebot); het slot is echter weer duidelijk.
114. deze regel ligt in een vouw en is dus bijzonder vaag geworden; de lettersporen passen echter m.i. wel in de reconstructie; se valt in een naaigaatje en is daardoor onzeker; de eerste letter van het vierde woord is een a.

115-6. de reconstructie is waarschijnlijk niet juist, maar ik zie geen kans de lettersporen te interpreteren.
118. de spelling van het laatste woord is onduidelijk (misschien staat er gt met superscripte o).
121. duidelijk zijn van moesti de eerste twee pootjes (die dus ook een n kunnen voorstellen) en sti; daarop schijnen nog drie woorden te volgen waarvan het eerste 4 lettertekens heeft.
125. de hier gegeven lezing is wel waarschijnlijk, al kan ik vten, niet duidelijk onderscheiden; misschien staan er na sal ook nog sporen, in welk geval men kan denken aan vte sal spreken.
126. onzeker; men kan in plaats van vus ook ons lezen en in plaats van verscijn staat er wellicht aenscijn.
127. dans valt te herkennen en ter plaatse van geen staan nog vage sporen; bediet is aangevuld op grond van het rijm.
128. de aanvulling vangt de lettersporen goed op en lijkt mij vrij zeker.
129. onzeker; het vierde woord moet wel met sca of sta beginnen en op e of en eindigen; de eerste letter van het vijfde en zesde woord zijn onduidelijk; ook de n van gaen is de oplossing van een niet al te zeker afkortingsteken.
130. geheel onleesbaar; aangevuld uit het verband.
131. onleesbaar; alleen gode is zeker.
132. de eerste letter van het laatste woord is onduidelijk en de laatste kan ook een c zijn.
135-6. alleen die helle is duidelijk; stelle kàn er staan, maar is erg vaag.