Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 76

[p. 129]

Ned. elk en dagelijks.

I. ELK. Schönfeld (‘Historische Grammatica van het Nederlands’, 5e dr. 1954, p. 255) noemt de verklaring van dit woord onzeker, hoewel hij zelf blijkbaar de voorkeur geeft aan de opvatting, dat het is gevormd met ie < eo < aiw, evenals dat met woorden als iemand e.d. het geval is. Hij geeft althans in § 46, opm. 2 alleen deze mogelijkheid, zij het slechts vragenderwijs.

De oudere opvattingen vindt men vermeld bij J. Holmberg, ‘Eine mittelniederfränkische übertragung des Bestiaire d'amour’ (Uppsala Universitets Årsskrift, 1925, Bd. 1), p. 61-2; gemakshalve citeer ik hem terzake: ‘Über den ursprung von elk ist man verschiedener ansicht. Vgl. Van Helten Mnl. spraakk. § 370: aus êwelc, ahd. iohwelîh; Franck Mnl. gr. § 42: aus io(gi)lîc oder io(gi)welîc (êngelîc doch in gewisser hinsicht “ein besseres etymon”); Verdam Taalk. bijdr. 2, 221 mit Brill: aus ie-lîh, ähnlich schon Grimm Gr. 3.54; Mnl.wb. wie Wb. der ned. taal: aus een + lijc; Franck-Van Wijk: “Niettegenstaande dial. nnl. (N. Brab.) ielk (ie naar ieder?) niet uit *eo-lîka maar blijkens 't mnl. vocalisme uit *aina- en lîka- samengesteld”.’ Holmberg voegt er zelf aan toe (p. 62): ‘Auch die syntaktische verwendung scheint mir am ehesten für *ên-lîk zu sprechen. Bei io(gi)lîc, io(gi)welîc setzt sich im mnl. wie im mhd. und mnd. der alte gebrauch des unbestimmten artikels in weitem umfang fort: een iegelic, een iewelc (mensche). Bei elk könnte man wohl dann, wenn es mit einer dieser formen identisch wäre, wenigstens spuren dieses gebrauchs erwarten. Die bildung *ên-lîk wäre mit man-lîk zu vergleichen. Auffällig bleibt allerdings, dass sie nur zusammengezogene formen hinterlassen hat.’

Volgens van Haeringen (Supplement op Franck-van Wijk's Etymologisch Woordenboek) echter wordt ‘beter dan met *aina- + lîka-... de bet. “ieder” verklaard met een grondvorm waarin het 2e lid = ohd. gihwelîh, os. gihwilîk, “ieder” zou zijn: Horn Festschr. Behaghel (1924) 80. De sterke verkorting is hiertegen geen bezwaar. Misschien ware echter *aina- + *ʒalîka- (zie -lijk) de juiste middenweg. Deze grond-

[p. 130]

vorm is ook voor ags. æ̂lc enz. mogelijk; het jonge mnl. eenghelijc, “elk”, dat wellicht naar (een) iegelijk is opgekomen, pleit er niet tegen, evenmin het minder sterk gereduceerde ieghelijc, dat trouwens wsch. vanouds geen westmnl. vorm was...’

Frings (‘Die Stellung der Niederlande im Aufbau des Germanischen’, p. 31) meent, dat ‘einem elc, “jeder” ... sich (vergleicht) fries. elk, ags. æ̂lc, engl. each = â-gihwilc, Sievers-Brunner Ags. Gr. § 347 nach W. Horn, Sprachkörper und Sprachfunktion, 2. Aufl. 1923, § 56, aber auch Heliand ên-hwilik, ahd. einhwelih (nur Is.M!), mndd. elc bietet sich an, während ndl. iegelijk, dial. ielk, mndd. i(e)lik, ahd. *eogihwelih fern zu halten ist.’

Het is merkwaardig, dat v.z.v. ik heb kunnen nagaan het Oudnederfrankische equivalent van elk, dat in de Karolingische psalmenfragmenten voorkomt, nimmer aan de orde is gesteld. Ik kan dit slechts toeschrijven aan de ongelukkige, maar wijd verbreide neiging om het dialect dezer psalmen wegens zijn oostelijke elementen te veel van het Nederlands te scheiden en voor vergelijkende doeleinden te negeren, hoewel men toch zelfs wel het (Oud-)Hoogduits daartoe raadpleegt en uiteraard ook moet raadplegen.

In psalm 61,13 wordt het Lat. ‘quoniam tu reddes unicuique iuxta opera sua’ weergegeven met uuanda thu geuen salt êinuuilikin bi uuerkon sînin. Dit êinuuilik komt dus overeen met Heliand ên-hwilik en Is. einhwelih en geeft aan de door Frings als tweede mogelijkheid gegeven verklaring al hierom krachtige steun, dat het Onfr. der psalmen, ook al wil men het niet als (oostelijk) Oudnederlands zien, toch het aan het Onl. naast staande dialect is. De vorm herinnert in structuur aan Got. ain-ƕarjiz-uh, ‘ieder’, en ain-ƕ aþ.ar-uh, ‘elk van beide’. Dat in het Got. nog een element -uh is toegevoegd, is geen bezwaar; het interrogativum kan immers veelal onveranderd (behoudens de toon) als indefinitum optreden. Brab. ielk kan dan geredelijk verklaard worden naar analogie van ieder, iegelijk e.d. Met deze verklaring is in overeenstemming, dat men wel zegt ‘een ieder’ en ‘een iegelijk’, maar niet, althans niet gewoonlijk, ‘een elk’. Daarmede wordt aan Holmberg's juiste syntactische bezwaren tegen een samenstelling met ie- recht wedervaren.

[p. 131]

II. DAGELIJKS. De gangbare opvatting (Schönfeld, o.c. § 134; vgl. ook Franck-van Wijk, Etym.Wdb. s.v. III -lijk) is, dat -lijk- is ontstaan door verkorting uit *gi-lîk < *gi-hwilîk, waarbij Mnl. elker dagelike < elker dage (ge)like en Ohd. allero tago gilîches worden vergeleken. De Onfr. psalmenfragmenten bieden echter in ps. 67, 20 dagauuelikis als vertaling van ‘quotidie’, waarin daga-, d.i. fonologisch /dagə/ = dago-, gen. pl. is, en -is de gen. temporis. Het tweede lid der samenstelling is dus waarschijnlijk niet gilîk of gihwilîk, maar, evenals bij elk, (h)wilîk. De Mnl. voorbeelden, die de adverbiaal gebruikte genitief -s missen, kunnen dan berusten op analogie van -lîke in gelîke e.d. Men vergelijke voorts nog Onfr. in souuilikin dage, ‘in quacunque die’, in psalm 55, 10.

Dr. H.K.J. Cowan