Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 76

[p. 126]

Middelnederlands (op-)terven.

Enige tijd geleden vestigde Fokkema¹⁾ de aandacht op het Oudfriese verbum terwa (terwia), dat, gelijk hij bewees, zijn voortzetting vindt in Nieuwfries teare ‘vouwen; kantelen, omvallen’. Toevallig vond ik, kort nadat Fokkema's beschouwingen verschenen waren, in een waarschijnlijk vroeg-vijftiendeëeuws Vlaams handschrift nu ook een Middelnederlands verbum (op-)terven, dat, wat zijn betekenis betreft, met Ofri. terwa (terwia) en Nfri. teare te vergelijken is. Het staat in de - waarschijnlijk Oost-Vlaamse - verklaring over het leenrecht, die ons is overgeleverd in handschrift 285 HS van de Provinciale Bibliotheek van Friesland te Leeuwarden²⁾, fol. 19r:

‘DJe manscepe doen sal die sal hem ontghorden ende zijn caproen wech doen ende teruen zine mauwen vp so dat hi zij bloot van wapenen bloots hoofts kele ende handen ende zine handen te ghader lecghen sonder knielen ende commen tote hem omoedelike. Ende danne sal zijn here nemen zine handen tusschen zijns selues handen aldus’.

Er wordt achter het woord aldus verwezen naar een tekeningetje, dat het manschapsgebaar afbeeldt: de armen van een leenheer komen uit ruches te voorschijn en zijn tot aan de vingers toe met mouwen bedekt; tussen zijn handen houdt de heer de van de pols af zichtbare blote handen van de vazal.

De betekenis van het woord terven in het hier gegeven citaat staat én uit het zinsverband én uit de parallel met Nfri. teare en Ofri. terwa volkomen vast: de vazal moet zijn gordel afdoen, zijn kaproen afzetten en zijn mouwen omvouwen, terugslaan. Verdam heeft onze plaats ten gevolge van een leesfout onder een verkeerd lemma gezet. Hij leest (MnlW. V, kol. 1886, s.v. opternen): ‘Die manscape doen sal, die

1) In Us Wurk, meidielingen fan it Frysk Ynstitút oan de Ryksuniversiteit yn Grins, Jrg. V, s. 55-57; VI, s. 6-8.

2) Vgl. MnlW. X, Bouwstoffen, art. 641. Ik druk de in de tekst volgende passage diplomatisch af.

[p. 127]

sal hem omghorden ende zijn caproen wech doen ende ternen zine mauwen up’. Opternen verklaart hij als ‘optornen, opentornen’³⁾.

Het compositum opterven: ‘omvouwen, terugslaan (gezegd van mouwen)’ vooronderstelt het bestaan hebben van een simplex Mnl. terven met ongeveer dezelfde betekenis als Nfri. teare: ‘vouwen; kantelen, omvallen’. Nu is ons het simplex terven inderdaad overgeleverd: Verdam geeft (MnlW. VIII, kol. 268) drie plaatsen uit de ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman op, waar het voorkomt. Het duidt daar echter een oogziekte aan, naar Verdam aanneemt: het leep zijn. Leest men de uitvoerigste van deze drie plaatsen in zijn context na in de editie van Van Leersum⁴⁾ - de andere twee plaatsen zijn slechts opschriften, die weinig zeggen -, dan krijgt men inderdaad wel de indruk, dat daar het ‘leep zijn’ (blepharitis) bedoeld is, maar helemaal zeker is het niet⁵⁾:

‘Cap. 19. Van leepen ogen of tervenden.

Het comen sulke lieden die haer ogeleden gelepen of terven. ende dat comt bi dat si tranen of lopen. ende dat comt biden souten humoren toe. die doge leden vlaen [= ontvellen] ende open maken. bi den welken datter wast wey [= wild] vleesch. ende werden die oge leden geswollen.’

De oogleden zijn gezwollen en ontstoken. Maar van vouwen, kantelen, omvallen van het ooglid is bij deze kwaal geen sprake. Het naar onderen en naar voren uitzakken van het (onderste) ooglid is een andere, van de blepharitis wel te onderscheiden ziekte, die de medici ectropium noemen.

3) In deze transscriptie zitten naar mijn mening drie fouten: ternen voor terven, manscape voor manscepe en omghorden voor ontghorden.

4) De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman, uitgegeven door E.C. van Leersum, Leiden (1912), p. 85, cap. 19.

5) Aan Dr. P.C.M. Donders, Hoofd van de oogheelkundige kliniek te Groningen, ben ik veel dank verschuldigd voor zijn duidelijke uiteenzettingen omtrent blepharitis en ectropium. De plaatsen, die het WNT. onder ‘Leep I’ opgeeft, identificeerde hij als beschrijvingen van blepharitis, een ziekte waarbij de oogleden ontstoken worden en opzetten. Ten aanzien van de plaats uit Jan Yperman's Cyrurgie was hij minder zeker. Wel achtte hij het hoogst onwaarschijnlijk, dat daar gedoeld zou zijn op ectropium, een ziekte, waarbij het onderste ooglid naar buiten en naar onderen zakt.

[p. 128]

Zien we nu naar de Ofri. plaatsen, die Fokkema voor terwa heeft aangevoerd⁶⁾, dan vinden we daar, als ik goed zie, de ‘missing link’ tussen de gepostuleerde grondbetekenis van het simplex Mnl. terven ‘vouwen, kantelen, omvallen’ en de speciale betekenis ‘leep zijn (gezegd van ogen)’. In de Oudfriese teksten is namelijk sprake van een verwonding van het (onderste) ooglid, ten gevolge waarvan het to dele terft: naar beneden vouwt. Dat ís inderdaad het ectropium (littekenectropium bij de medici).

We kunnen nu concluderen, dat:

1. Mnl. terven als grondbetekenis heeft ‘vouwen; kantelen, omvallen’;

2. daarnaast voorkomt de speciale betekenis ‘leep zijn (gezegd van ogen); aangetast zijn door blepharitis’;

3. de ontwikkeling van de grondbetekenis naar de speciale betekenis gelopen moet zijn via de in het Mnl. niet, maar in het Ofri. wel overgeleverde betekenis ‘lijden aan ectropium’, misschien bovendien nog via de betekenis ‘lijden aan een ziekte van de oogleden (welke dan ook)’⁷⁾.

Haren (Gr.)

P. Gerbenzon

6) Us Wurk, Jrg. V, s. 55 e.f.: ‘Ac wersa ene monne thet nithere lith to dele terft alwene skillingar’; ‘Huamsama vndat thet him sin ach hlid te deile terthal uen (lees: terth aluen) scillingar’.

7) De zeer netelige vraag naar de eventuele samenhang tussen Leep I ‘leep van ogen’ en Leep II ‘schuin, schuins, scheef’ moet hier blijven rusten. Vgl. WNT s.vv. Leep I en II; Frank-van Wijk s.v. Leep; MnlW. s.vv. Gelepen, Glepen, Leep (I en II), Leepheit, Lepen, Lepicheit. Het lijkt me a priori niet onmogelijk, dat de betekenis van leep: ‘lijdend aan blepharitis’ zich, op soortgelijke wijze als bij terven het geval is, ontwikkeld heeft uit die van leep: ‘schuin, schuins, scheef’ via een - bij mijn weten niet overgeleverd - leep: ‘lijdend aan ectropium’. Bij ectropium zakt namelijk het onderste ooglid wat scheef weg.