Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 76

[p. 95]

Nieuwe Middelnederlandse fragmenten

1. Barlaam en Josaphat.

In de jaren '90 van de vorige eeuw heeft De Vreese in dit tijdschrift een reeks kleine handschriftvondsten gepubliceerd onder dezelfde titel als ik hierboven heb gezet. Een daarvan, in Ts 14, 168 vgg., betrof een fragment van een berijmde bewerking van de geschiedenis van Barlaam en Josaphat. Het bedoelde fragment berust thans in de U.B. te Gent onder nr. 1592 en uit een toegevoegd afschrift van Snellaert blijkt dat deze het ook gekend moet hebben. Het is echter niet bekend, waar en wanneer het te voorschijn is gekomen. De Vreese heeft het beschreven als een strook perkament van 289 mm hoog bij 115 mm breed (grootste breedte, de strook is niet recht afgesneden). Aan elke zijde van de strook bevinden zich 45 regels, ‘blijkbaar de 3de kolom recto en de eerste verso’. Hierbij kan aangetekend worden, dat de strook eigenlijk bestaat uit twee, bij elkaar aansluitende stroken, die samen niet 115 maar 105 mm breed zijn. Het is mij niet duidelijk, waarom De Vreese het oorspronkelijke, tot stroken van plm. 5 cm breedte verknipte blad, waarvan ons in dit fragment het rechtergedeelte bewaard is, op 3 kolommen heeft geschat. Bij 2 kolommen van 45 rr. komt men op een bladspiegel van plm. 240 mm hoogte en 180 mm breedte, wat mij een alleszins aannemelijke indeling lijkt. Het schrift, ‘zeer regelmatig, van een geoefende hand’, wijst volgens De Vreese op het einde der 14de of het begin der 15de eeuw. De eerste letters van de regels staan 3 à 4 mm van de rest af en vormen dus een kolommetje voor de kolom. Ze zijn enigszins uitgewerkt, maar dikwijls toch nauwelijks hoofdletters te noemen en niet gerubriceerd. In de twee bewaarde kolommen beginnen geen nieuwe alinea's en er zijn dus geen initialen. De afkortingen zijn weinig opmerkelijk: een bovengeplaatst streepje voor weggelaten n of m of, in ende, de syllabe de, een krul voor weggelaten er, een gestreepte p voor per, en verder de tekens voor us en et. Jhesus wordt geschreven als Jhc met een krul na de h. De Vreese

[p. 96]

heeft in zijn uitgave de afkortingen opgelost en een moderne interpunctie toegevoegd, die bij r. 30-1 beslist onjuist is (achter r. 30 moet een punt gedacht worden en in r. 31 moet achter mensche geen puntkomma staan).

De Vreese heeft het fragment terecht toegekend aan een bewerking van Barlaam en Josaphat, ofschoon de overeenstemmingen met de overeenkomstige passages in de bewerkingen van Vincentius Bellovacensis en Utenbroeke niet bijster groot bleken. Het Gentse fragment was veel uitvoeriger. Ik heb evenmin als De Vreese kunnen vaststellen naar welk voorbeeld de Vlaamse dichter heeft gewerkt. Noch de door Carl Appel uitgegeven bewerking van Gui de Cambrai (Halle, 1907), noch de anonieme versie die Jean Sonet heeft uitgegeven (Namur-Paris, 1950-'52) bieden veel houvast. Een vergelijking met Migne, Patr. Gr. tom. XCVI, 1078, levert evenmin iets op. De twijfel die men nog zou kunnen koesteren, als men het Gentse fragment op zichzelf beschouwt, wordt echter volledig weggenomen, wanneer men er het fragment Ms. Theol. 98 uit de U.B. te Göttingen naast legt. Het is dit fragment dat tot dusver in de literatuur nog niet is genoemd, waarvoor ik hier de aandacht wil vragen. Het is een half blaadje perkament, dat als schutblad heeft dienst gedaan, zonder dat bekend is, wanneer en waar het voor de dag is gekomen. De boekbinder heeft het oorspronkelijke blad perkament niet alleen van zijn onderste helft beroofd, maar ook van zijn linkermarge, waardoor de beginletters van de linkerkolom r^o enigszins hebben geleden, echter niet zo dat zij onherkenbaar zijn geworden. De grootste hoogte van het fragment zoals het voor ons ligt is 110 mm, de breedte 161 mm. Aan beide zijden bevinden zich 2 kolommen van 22 rr. Hoeveel regels de kolommen oorspronkelijk hebben gehad, is niet vast te stellen, wel dat het een oneven aantal geweest moet zijn. De beginletters van de versregels staan apart, zijn hoofdletterachtig uitgewerkt en gerubriceerd. Op de rectozijde bevinden zich twee rode initialen, op de versozijde eenmaal een paragraafteken. Het schrift is uit de 14de eeuw. Aan afkortingen komen voor het weglatingsstreepje voor n en de tweede syllabe van ende, de krul voor er en de p met bovengeplaatst streepje voor pre. Op de rectozijde bevindt zich een cirkelvormige vlek met een middellijn van plm. 98 mm en in het middelpunt

[p. *1]

U.B. Gent, Ms. 1592 v^o (enigszins verkleind)

[p. *2]

U.B. Göttingen, Ms. Theol. 98 v^o (ware grootte)

[p. 97]

daarvan weer een ronde vlek met een middellijn van 15 mm. Deze vlekken zijn blijkbaar veroorzaakt, doordat er een voorwerp (kandelaar?) op het perkament is gezet. Op de versozijde bevindt zich een aantekening in een 16de- of 17de-eeuwse hand, waarmee ik niet veel kan beginnen¹⁾. De inhoud van de tekst is een episode uit de geschiedenis van Barlaam en Josaphat en wel een die overeenkomt met Migne, Patr. Gr. tom. XCVI, 902-3. De Vreese heeft bij een bezoek aan Göttingen ons fragment onder ogen gehad, maar de tekst ten onrechte beschouwd als behorende tot de bewerking van Utenbroeke. De overeenkomstige passage luidt daar heel anders. Het Göttinger fragment heeft dezelfde uitvoerigheid als het Gentse en ook dezelfde taalkundige kenmerken. Er heeft dus onbetwijfelbaar een uitvoerige Middelnederlandse berijming van de geschiedenis van Barlaam en Josaphat bestaan in tenminste twee handschriften. Van het oudste is het Göttinger fragment over, met viermaal 22 rr, van het jongste het Gentse fragment met een aaneengesloten passage van 90 rr.

Ik wil hier enkele voorbeelden geven van overeenstemmende dictie in de beide fragmenten. De dichter heeft de gewoonte om, als hij een zin begint met een ander zinsdeel dan het onderwerp, dit laatste te doen voorafgaan door het voegwoord dat:

Gö 1,11	Wijf ende kinder dat hi nam
Gö 1,12	Tsconincs paleyse dat hi quam
Ge 25	Vte hemelrike dat hi quam
	Hier neder...
Ge 31	God ende mensche dat hi ginc
	Vp erderike...

De dichter heeft verder een voorkeur voor een overbodig so:

Gö 2,15	Maer noch soe wildi doen verstaen
Gö 4,2	Daer na so dedi bringhen sciere
Ge 2	Hier bi so wart hi also saen
	Van gode gesteken also lise
	Vten erdschen paradyse
Ge 5	Aldus so moeste adam deruen
	Derre weelden...

1) Men meent de woorden Babel, Adam en terra te herkennen.

[p. 98]

Onder de voorzetsels valt mids op:

Gö 1,8	Mids der businen die hem vermaende
Ge 24	Mids sire groter ontfarmicheden
Ge 44	Al wart hem mids sire dooet te sure
Ge 52	Om dat hi ons weder ter eruen
	Bringen wilde die wi te voren
	Mids adame adden verloren.

De rijmen zijn in overeenstemming met de normale Vlaamse dichtpraktijk van omstreeks 1300. De fonemen oe, ô (uit gm. au) en ō (uit gm. u en o in open syllabe) worden zorgvuldig uit elkaar gehouden. Alleen voor r kunnen ô en ō op elkaar rijmen (Ge 17-8 verloren: gehoren). Evenzo worden de fonemen ê (uit gm. ai) en gm. ē (uit gm. e en i in open syllabe) nooit gelijkgeschakeld. In het Göttinger fragment wordt ê in open syllabe tamelijk consequent gespeld als ee en op deze wijze onderscheiden van de als e gespelde ē. In het Gentse fragment worden de ê en de ē in de spelling niet onderscheiden. Het enige opvallende rijmpaar is Gö 1, 1-2 conste: moeste, waarvoor de dichter wel coste: moste zal hebben geschreven. Opmerkelijk als woord is vtersche (Gö 3,12), ‘uitwendig’, in plaats van het te verwachten uterste (niet in Mnl. W.).

Ik laat hier nu een diplomatische afdruk volgen van het Göttinger fragment. De afkortingen zijn opgelost. Onduidelijke of ontbrekende letters zijn cursief gedrukt. Voor het goed begrip van het verband voeg ik het overeenkomstige gedeelte van de latijnse tekst uit Migne toe. Wat in de Vlaamse tekst niet bewaard is, zet ik tussen vierkante haken.

r^oa Ende peinsde wel alsoe hi conste Dat hi emmer steruen moeste Dus was hi in wannopen groet Van sinen liue ende vander doot 5 Binnen der nacht screef hi ghenent Sine scult ende siin testament Alse een man die steruen waende Mids der businen die hem vermaende Maer tilike es hi vp ghestaen . 10 Ende quade cleeder an ghedaen . Wijf ende kinder dat hi nam . Tsconincs paleyse dat hi quam .

[Mos enim regi erat ut cum aliquem morte multaret, praeconem cum tuba, quae quidem mortis idcirco dicebatur, ad ipsius fores mitteret, atque ex tubae illius clangore omnes ei moriendum esse intelligebant. Itaque cum advesperasset, lethalem tubam ad fratris sui fores clango-

[p. 99]

Beuaen met rouwen ende met seere Hi riep ghenade coninc heere 15 Jc ben doot ghine helpt mie Want ic vwe bosine ontsie Hare luut es teekiin vander doot Nu helpt mi broeder vut deser noot 20 DIe coninc was van goeden seden Ede vul van oetmoedicheden Ende sach sinen broeder seere Beuaen met rouwen ende met seere	rem edituram rex misit. Ut igitur ille hanc tubam audivit], desperata salute per totam noctem domesticis rebus consuluit. Mane autem atra ac lugubri veste indutus, cum uxore ac liberis ad palatii fores flens ac lamentans profectus est. Cum autem rex ipsum ad se admisisset, atque ita ejulantem vidisset, [his verbis usus est: O stulte ac demens, si fratris tui, cum quo idem tibi genus et par honor est, in quem nullius omnino sceleris tibi conscius es,] praeconem ita extimuisti; quonam modo mihi reprehensionis notam idcirco inussisti, quod Dei mei praecones, qui mortem, ac Domini in quem me multa et gravia scelera perpetrasse scio pertimescendum adventum mihi quavis tuba vocalius altiusque denuntiant, humiliter ac demisse salutarim? En igitur ut tuam dementiam coarguerem, hac ratione usus sum, quemadmodum etiam eos qui tibi ut me reprehenderes, in animum induxerunt, statim stolidos et amentes esse demonstrabo. Atque ita curatum et utiliter instruc-
r^ob Ende mine gramscep laten uaren Maer alsoe du mine bosine Seere ontsaghes entie pine Soe moetstu oec vele meere 5 Ontsien den coninc enten heere Die di heuet in sine macht Want sonder hem heuestu ghene cracht Ende oec doen eere sinen boden mede Waer datsi comen in elke stede 10 Dus leerde die coninc openbare Sinen broeder met groeten vare Hoe hi soude die bode ons heeren Met oetmoedicheden eeren Dus liet hine thuus waert gaen 15 Maer noch soe wildi doen verstaen Sinen ridders hare dulhede Dat sine begripen in elke stede Daer hi den aermen dede eere Dit deerde den coninc seere 20 DAer omme dedi alsoe saen Viere somme vate wel ghedaen Die twee met goude beslaen buten

[p. 100]

v^oa Jn dese twee mach men sconincs crone Legghen seidsi: si siin soe scone Dandre twee vate metten pecke Bestreken waren: ende metten strecke 5 Waren ghebonden: ne achten si twint Het docht hen stubbe ende wint Die coninc die antworde doe Ende sprac den ridders toe Ghi heeren seiti dit wistic wel . 10 Dat ghi dit segghen soudt ende niet el . Want metten oeghen siedi van buten . Vtersche dinghe die niet besluten Ende dit bouft niet dat men doet Want en es altoos niet goet 15 Men moet metten oeghen van binnen Besien om vrome ende vandense ghewinnen Om vrome ende eere ende ghenen lachter Die anders doet het settene achter Want doeghen van binnen wel dic bedrieghen 20 Den mensche . ende oec dicwile lieghen Die ghelike bi caritaten Salic v toeghen bi desen vaten

tum fratrem suum, domum remisit. Jussit autem e ligno quatuor arcas effici: quarum cum duas undique auro contexisset [fetidaque cadaverum ossa in eas injecisset, aureis seris eos obfirmavit; reliquis autem duabus pice ac bitumine oblitis, pretiosisque lapidibus et exquisitis unionibus. omnique unguentaria fragrantia impletis, asperisque funibus constrictis proceres eos, a quibus ob virorum illorum occursum reprehensus fuerat, ad se accivit, ipsisque quatuor has arcas proposuit, ut quanti hae, quantique illae pretii essent aestimarent. Illi autem duas eas quae inauratae erant, maximi pretii esse asserebant,] neque enim aliter fieri posse inquiebant, quin in ipsis regiae coronae ac cingula recondita essent. Eas contra quae pice ac bitumine oblitae erant, viles omnino ac nullius pretii esse aiebant. Rex autem ipsis dixit: Ne me quidem fugiebat, vos hoc dicturos esse; nam sensibilibus oculis ea quae in sensum cadunt perspicitis. Atqui non ita facien-

[p. 101]

v^ob Binnen stinken si dats openbaere Daer na so dedi bringhen sciere Dandre twee vate die scenen ondiere Ende metten peke waren bestreken . 5 Ende dedese beede vp breken . Doe si beede waren ontploken . Quamen daer vute soe soete roken . Dat si alle ghemeenlike Die roke gheerden arme ende rike 10 Si vonder in precieuse steene Van groeter cracht groet ende cleene Dat si verlichten alte male Die hoeghe liede binder sale Die coninc sprac ghi heeren siet 15 Weeti wat dese dinc bediet Oetmoedicheit dat seggic v Alse ghi scouwen moghet hier nv Bi desen vaten die buten siin Leelic seere . ende binnen venijn 20 Also es al die ghelike Biden tween armen sekerlike Daer ic ghistren omme beette vp deerde

dum est; verum interioribus oculis sive pretium, sive utilitatem et foeditatem, quae intus condita sunt, spectare oportet. [Ac protinus inauratas arcas aperiri jussit. Quibus patefactis, gravis quidam ac teter odor exhalavit, atque injucundissimum spectaculum oculis objectum est. Ait itaque rex: Hic eorum typus est qui cum splendidis et illustribus vestibus utantur, atque ob ingentem gloriam et potentiam insolenter se efferant,] intus tamen fetidis cadaveribus ac flagitiis pleni sunt. Post autem, cum eas quae pice ac bitumine oblitae erant, aperiri jussisset, omnes eos qui aderant, splendore atque odoris suavitate quae in ipsis recondita erat oblectavit. Dixitque eis: Scitis cuinam rei hae arcae similes sint? humilibus nimirum atque abjectis illis viris, vilibusque vestibus indutis, quorum vos externum habitus intuentes, contumeliae ac probo mihi duxistis, quod ante eos in terram me abjecissem.

De vouw van het schutblaadje heeft gelegen op r. 20 en heeft veroorzaakt, vooral doordat er kleine stukjes perkament zijn afgebrok-

[p. 102]

keld, dat juist hier enkele woorden ontbreken of moeilijk leesbaar zijn geworden. In kolom r^ob is op de initiaal na de hele r. 20 geconstrueerd. Van r. 20 in kolom v^oa is gelukkig iets meer leesbaar gebleven. In r. 8 van r^ob is het derde woord nog wel vagelijk als doe te herkennen. Er kan, gezien de staat van het perkament, boven de e gemakkelijk een weglatingsstreepje zijn uitgesleten, maar het is ook mogelijk dat men hier een imperatief doe moet lezen. In r. 3 van v^oa is na vate mogelijk een relativum die weggevallen (verg. v^oa r. 3). In r. 17 van v^oa lijken de eerste drie woorden wel bij vergissing (door nawerking van de vorige regel) neergeschreven. Er zou hebben kunnen staan Dus hebdi eere ende ghenen lachter. In r. 19 van dezelfde kolom moet men in plaats van binnen stellig buten lezen. In kolom v^ob moet men in r. 11 wellicht lezen Van sulker cracht. De afschrijver kan bij groeter zich hebben laten beïnvloeden door het verderop in de regel staande groet. In r. 19 van dezelfde kolom staat ook stellig een fout: in plaats van venijn verwacht men ander woord op -ijn. Men kan tenslotte nog twijfelen aan de juistheid van r. 22 van kolom r^oa, die identiek is met r. 13 van dezelfde kolom. Te oordelen naar de beide bewaarde fragmenten beperkt de dichter immers het rime riche tot -like en -hede(n). Men krijgt bij het Göttinger fragment in het algemeen van de nauwkeurigheid van de afschrijver geen bijzonder gunstige indruk. Het handschrift waaruit het Gentse fragment afkomstig is, lijkt wel van betere kwaliteit te zijn geweest.

K. Heeroma