Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 74

[p. 259]

Naschrift op het voorgaande

Het schrander maar naar mijn smaak ietwat spitsvondig betoog van Dr. Mak heeft mij niet overtuigd.

1. vs. 910, gecocht. Is er aangaande her Wouters redding werkelijk een verschil van voorstelling tussen kroniek en spel? Ik geef toe, dat de kroniek niet expressis verbis het gecocht worden van Wouter aanduidt als een wonder door het sacrament bewerkt. De zeer summiere formulering ‘Ende her wouter waert ghecocht’ laat dit in 't midden. De dichter, die overal van de kroniek uitgaat, geeft op dit punt een nadere uitwerking, waarbij hij aanneemt, dat de gehele redding van Wouter met hulp van het sacrament geschiedde. Hij weet echter met de niet-gedetailleerde kroniekmededeling niet veel te beginnen; vandaar dat hij, in de scène der pelgrimage, op handige wijze Wouters relaas over zijn bevrijd-worden wegwerkt, zoals ik uitvoerig aantoonde. Hij zou echter wèl nadrukkelijk van de kroniek zijn afgeweken, in strijd dan met zijn gehele werkwijze, als hij die bevrijding op een andere wijze voorstelde dan als een ‘gecocht’-worden. Mak verklaart wel heel boud: ‘als iemand door een mirakel uit de gevangenis komt, is dat sinds het N.T. nooit door een losgeld’. Waarom zou de hulp van het sacrament niet daarin blijken, dat de heidenen, na aanvankelijk losgeld geweigerd te hebben, tenslotte toch bewogen worden er in toe te stemmen? Ik vind dat heelemaal geen ‘onzin’, die men ‘zelfs de onhandigste dichter niet toeschrijven’ mag. Zijn taalkundig bezwaar tegen gecocht formuleert Mak: ‘copen ute in de zin van “vrij-, loskopen uit”, is tot dusverre in onze taal niet aangetroffen’. Of die absolute uitspraak juist is, durf ik niet beoordelen, maar het gaat m.i. niet om de combinatie van copen met het in talloze verbindingen voorkomende ute, maar om de vraag of copen gebruikt wordt in de betekenis loskopen. En dat is aan geen twijfel onderhevig. In het Mnl. Wdb. vindt men onder copen zelfs aangehaald: ‘Als God uwe ziele wilde copen ende lossen ute den helschen gloede’ (Praet 1087), waar copen en lossen ute als synoniemen staan.

[p. 260]

Natuurlijk is Maks sterkste troef de kreet van Belet van Duechden (vs. 911/12):

Heeften de duuel daer vut gebrocht
En den kercker was alsoe sterck

hetgeen, op zichzelf gesteld, aan een gewelddadige bevrijding doet denken. Deze woorden zouden dan ook de emendatie gecocht → gerocht aannemelijk maken, als het gecocht niet - ook voor Mak op onvervangbare wijze - in de kroniek stond. Immers in details waarover de kroniek zweeg, nam de dichter zijn vrijheid, maar wat de kroniek geeft wijzigt hij niet. En is nu de uitroep van Belet noodzakelijk in tegenspraak met de vermelding van vrij-kopen? Men kan het ook zo lezen, dat Belet, ontdaan, op het hoe der bevrijding helemaal niet ingaat, maar alleen zijn verbazing uitspreekt over het feit, dat heer Wouter, die zo stevig gevangen zat, verlost werd. Als men al te logisch lezen wil, zou men zich er ook over kunnen verwonderen, dat Belet vraagt of de duvel Wouter er uit gehaald heeft. Daarom, de gouden regel volgend, dat men alleen amenderen mag bij een manifeste fout, zou ik gecocht willen handhaven.

2. Veel zwakker staat Maks redenering in het tweede geval, dat van ghescorde in het opschrift in de kroniek ‘Van eenen ghescorde kinde’ en van gescoirt en gescuert in de vss. 585 en 905. Hij gaat nu verder dan in zijn eerste artikel. Betwistte hij daar de uitleg van gescoirt als ‘geopereerd’ en wilde hij verklaren ‘met een breuk’, nu amendeert hij in de kroniek ghescord tot ghestord en neemt aan dat de dichter dit woord verkeerd las en daardoor iets ongerijmds schreef.

De emendatie ghestord is geheel overbodig en dus te verwerpen. Het opschrift, zegt Mak, behoort aan te geven waarin het wonder bestond. Dat is in dit geval het genezen van de verstoring van de mictie, niet het snijden van de steen. Maar ten eerste is het duidelijk, dat die functie-verstoring in de voorstelling van de kroniekschrijver met de operatie samenhangt, dat het hier dus één ziektegeval is van het kind dat aan niersteen leed en door de aanvankelijk gelukte operatie niet werkelijk genas, en ten tweede geven de opschriften ook in andere gevallen niet aan waarin het wonder bestond maar slechts in welke positie een man,

[p. 261]

vrouw of kind verkeerde aan wie het wonder geschiedde of zelfs eenvoudig wat voor een persoon het was. In Maks zin ‘De kwaal, waarvan het door het Sacrament wordt verlost, behoorde zoals overal elders in het opschrift vermeld te worden’ zijn de door mij gecursiveerde woorden eenvoudig niet waar. Zo staat boven het mirakel verteld in r. 75 vlg. eenvoudig ‘Van eender vrou’; boven het vermelde in r. 134 vlg., handelende over een schipper met vrouwen in nood in de storm, eenvoudig: ‘Van eenen scipman op de zee’; boven het verhaalde in r. 625 vlg. ‘een mirakel van eenen kinde tot Brugge geschiet int jaer LVI’, zonder enige aanduiding van wat het kind scheelde Bij het mirakel aan een kind bewezen, dat van nierstenen geopereerd ‘gheene vrine en conde ghemaken’ is dan het opschrift ‘van eenen ghescorde kinde’ volkomen aannemelijk, mits men ghescord verklaart als geopereerd en niet als een breuk hebbende. Maar nu de dichter! Als hij een c las voor de t en daarom in zijn tekst van een gescoird kind sprak, dan heeft hij toch ook het verhaal gelezen, dat in de kroniek onder het opschrift stond. Dat deed hij ook bij de mirakels die in de kroniek betiteld zijn ‘van eenre siecker vrouw’ (zonder details) en daaronder ‘van eender vrouw’ (naar het toegevoegde verhaal de moeder van de vorige). In zijn spel schreef hij (vs. 577/8):

Het heeft een vrouw in aerbeyt verlost
Ende harer moeder ooc doen bescermen
Op de wille zee.

Mak schijnt aan te nemen dat de dichter in ons geval, bij de weergave van de kroniek in zijn spel, alleen maar naar de titel van het mirakelverhaaltje keek, daar verkeerd las en zo een nergens vermeld kind-met-een-breuk ten tonele bracht. Zulk een suffer was Jan Smeken niet en zo gaat hij nergens te werk bij de verdichting van zijn bronverhalen. Ik herhaal hierbij, dat hij alle mirakels uit de kroniek (vóór de overbrenging van de hostie naar Breda) vermeldt en géén andere. Hij geeft dus ook geen zelf-verzonnen extra geval. Als hij gescoird en gescuert schrijft, heeft hij het relaas uit de kroniek voor ogen en kan hij dus niet bedoelen ‘een breuk hebbende’, maar alleen geopereerd zijnde.

[p. 262]

Mak zet zijn gehele gecompliceerde en spitsvondige betoog op, omdat hij op taalkundige gronden voor de verklaring van gescoird (gescuert) als geopereerd terugdeinst. Dat terugdeinzen kan ik goed begrijpen. Het Mnl. Wdb. geeft in zijn lang artikel over schoren geen enkel citaat, waar het opereren betekent in de technisch-medische zin. Dat deze variatie van de grondbetekenis mogelijk is (en misschien bij nazoeken in teksten over medische onderwerpen ook te vinden is) acht ik te verdedigen. Het Wdb. noemt als betekenissen o.m.: splijten, een gat in iets maken, verwonden, scheiding maken tussen de delen van-, open doen gaan. Meest in ongunstige zin, maar ik lees ook van een geneesmiddel: ‘es seer goet op sweeren ende op clieren in den hals, si scuertse ende heelse’ (Lanfr. hs. 12a). Dat komt er al heel dicht bij.

Bij de tekstverklaring is het bekende woordgebruik een belangrijke factor, maar niet de enige. De uit de context blijkende zin is even gewichtig. En waar hier (tot driemaal toe!) een nieuwe variant van de grondbetekenis verschijnt, mag men die niet vernuftig trachten weg te redeneren, maar heeft men die als winst te aanvaarden.

P. Minderaa

Discussie gesloten

Redactie