Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 71

[p. 120]

Laan en verwanten (II)

Mijn artikel over laan, verschenen in Ts. 70, 40 vgg., is in Indonesië geschreven en ik heb daar niet alle woordenboeken die in een Nederlandse bibliotheek aanwezig plegen te zijn, bij de hand gehad. Na mijn terugkeer in Nederland bleek het mij, dat mij hierdoor een en ander ontgaan is. Daarom moge hier nog een kleine nalezing volgen.

1. ‘Buiten Nederlands, Fries en Engels is laan, “zijweg”, onbekend’, schreef ik op blz. 41. Dit is niet juist. Het woord komt niet alleen in oostelijk Nederland voor (Gallée, Broekhuysen), maar ook op Nederduits gebied. Zowel Stürenburg als Ten Doornkaat Koolman geven het op voor Oostfriesland, de eerste met de betekenisomschrijving ‘enger Durchgang, kleine Gasse’, de tweede met die van ‘Durchgang, Durchfahrt, Gasse oder Gang, Weg’. Dit is weinig verrassend, maar opmerkelijker is het dat het woord in Sleeswijk-Holstein blijkt voor te komen als waterbouwkundige term. Het Deutsche Wörterbuch citeert i.v. lahne uit Jacobsson, Technologisches Wörterbuch 6, 408 [1781-1795]: ‘Im schleswig-holsteinischen deichbaue werden lahnen oder lahnungen die dämme genannt, die man zur sicherung der watten anlegt’. Dit wordt bevestigd door Mensing 3, 400 [1931], waar lahnung omschreven wordt als ‘schmaler Damm aus Erde und Buschwerk, der vom Strand ins Meer hineingebaut wird um das anschlicken zu fördern’. Hieruit blijkt dat de vijfde betekenis die het W.N.T. onder laan (I) opgeeft ‘dijkje op een kwelder aangelegd’, met als eerste voorbeeld een citaat uit Stratingh en Venema, De Dollard [1855], reeds tamelijk oud moet zijn. Waarschijnlijk zal deze vakterm door de Nederlandse kolonisten die zich in de 12de eeuw in Holstein hebben gevestigd uit hun land van herkomst zijn meegenomen. Hij moet dan, ofschoon hij in het Mnl. W. ontbreekt, als voor- of vroeg-Middelnederlands worden beschouwd.

De betekenis ‘uitgestrektheid water waarin men de zalm- en elftnetten laat afdrijven’, die ik eveneens op blz. 41 uit Van Dale (laatste druk van 1950) heb geciteerd, bleek daarentegen bij nader onderzoek

[p. 121]

uiterst mysterieus te worden. De betekenisomschrijving komt al precies zo voor in de eerste door Van Dale bewerkte druk van 1872, maar ontbreekt in Calisch [1864] of een van de oudere woordenboeken. Het vertaalwoordenboek van Heremans [1869] kent wel naast laan ‘avenue, allée’ een tweede betekenis die wordt aangeduid als ‘(pêch.) lane’. Dit bracht mij er toe Larousse du XIXe Siècle [1873] na te slaan en inderdaad vond ik daar een woord lane met een betekenisomschrijving die uit Van Dale vertaald had kunnen zijn, nl. ‘nom donné, sur la Dordogne, à une étendue d'eau dans laquelle on laisse dériver les filets, pour prendre les saumons et les aloses’. Dat men aan de Dordogne een Nederlands woord ontleend zou hebben lijkt wel uiterst onwaarschijnlijk. Blijft dan het raadsel hoe het gewestelijke Franse woord lane in de Nederlandse woordenboeken is terechtgekomen. Bij de behandeling van het Germaanse woord laan ‘zijweg’ kan het echter gevoegelijk buiten beschouwing blijven. Voor het aannemen van een grondbetekenis ‘afgepaald gedeelte, perceel, vak’ vervalt daarmee vrijwel ieder argument. In verband met de betekenis ‘ruimte voor een stal’, die voor Zweeds lana wordt opgegeven, kan men beter wijzen op de door Mensing vermelde betekenis ‘als Viehtrift benutzter Weg’, waaruit de Zweedse zich kan hebben ontwikkeld.

2. Bij de behandeling van het tweede woord laan ‘steun’ heb ik uit Ter Laan de vorm loanns geciteerd met de betekenis ‘dwarsbalkjes onder de planken van de bedstee’ en ik heb aangenomen dat deze betekenis ouder was dan die door Boekenoogen en Karsten werd opgegeven voor lanings, lanissen ‘losse planken waarop het beddegoed of het stro ligt’ (blz. 42). Deze planken kende Ter Laan ook, maar bij hem heetten ze tielns. Mijn hypothese dat in het hele Ingweoonse kustgebied de tielings oorspronkelijk op de lanings hebben gelegen, wordt nu bevestigd door de opgaven in het Tesselse woordenboek van Keyser [1951]. Deze omschrijft de laaninge als ‘onderlagen van een bedstee’ en een tieling als een ‘plank in een bedstee of ledikant, waarop de matrassen rusten’. De toestand op Tessel is dus volkomen gelijk aan die in Groningen en er bestaat dus alle reden om aan te nemen dat die op het vasteland van Noord-Holland ook eenmaal zo geweest is.

Bij het schrijven van mijn artikel heb ik over het hoofd gezien, dat

[p. 122]

Bezoen, Taal en Volk van Twente 39 voor Twente ook laonen vermeldt als ‘balkjes in de bedstee’. De constructie was daar blijkbaar iets anders dan in het kustgebied. Van tielings rept Bezoen niet, maar hij zegt: ‘op de laonen komt het stro te liggen’. Uit het vocalisme van het Twentse woord blijkt ten overvloede dat laan ‘steun’ inderdaad een ander woord is dan laan ‘zijweg’. Het laatste woord luidt in het oosten van Nederland lane, wat wijst op een gerekte korte a, terwijl laonen de vocaal heeft die voorkomt in woorden met gm. ê¹. De Ingweoonse â uit gm. ai wordt bijv. ook in klaover gepresenteerd door de vocaal die de regelmatige voortzetting is van de ê¹ (verg. Taalatlas 2,5). Met Bezoens laonen zijn we dus een interessant ingweonisme in Twente rijker geworden en wordt het weer wat gemakkelijker te geloven dat heel Nederland benoorden de grote rivieren Ingweoons is geweest.

Bezoen bevestigt mijn gedachten nog op een ander punt. Hij schrijft: ‘Oude boeren kennen ook: et läöntje, dat was een plankje achterin de kleerkist; op 't läöntje kwam het kerkenboek te liggen of het horloge.’ Op blz. 46 had ik geschreven over het Noordhollandse laantje in de uitdrukking hij heeft nog wel een laantje ‘hij heeft nog wel geld achter de hand’, dat Boekenoogen bij een verondersteld laan ‘bedrijfskapitaal’ en het WNT bij laan ‘zijweg’ had willen brengen. Ik had betoogd dat laantje hier wel ‘steuntje’ zou betekenen en dit blijkt nu, uit Bezoens mededeling, inderdaad juist te zijn. Onjuist was daarentegen mijn uitwerking van het begrip ‘steuntje’ als ‘vloertje of bodempje waarop men kan staan of steunen’ of als ‘steunbalk waarop een brug of bedstee rust’. Het blijkt veel eenvoudiger te zijn, want het is het plankje achterin de kleerkist waarop de kostbaarheden liggen, de ‘reserve’.

In Twente is laon een typisch boerenwoord. Mijn betoog op blz. 43 dat laan een speciaal schipperswoord is geweest en de bedsteeconstructie een navolging zou kunnen zijn van de constructie van de scheepsvloer, is dus onjuist en moet geschrapt worden. De algemene neiging om Ingweoons met litoraal-maritiem te vereenzelvigen heeft mij parten gespeeld. Waarschijnlijk zullen er, als men het Nederduitse gebied zorgvuldig gaat uitkammen, nog wel meer binnenlandse

[p. 123]

voorbeelden van laan ‘steun’ te voorschijn komen. In de door mij geraadpleegde woordenboeken vond ik intussen alleen een lahn ‘Lehne’ bij Mensing.

3. Het derde woord laan ‘dwarsbalk waarop de kap van een hooiberg rust’, dat ik op blz. 47 heb behandeld, blijkt evenals het tweede (verg. blz. 43) in het Fries de bijvorm lading te hebben. Uilkema, Het Friesche Boerenhuis 24 [1916] schrijft, dat de balken waarop de kap van de hooiberg steunden in het Friese dorpje Wartena vroeger ladings werden genoemd. Van der Molen heeft in zijn boek over het Friese boerenhuis de beschrijving van Uilkema, en daarmee ook het woord ladings, overgenomen (blz. 25 en 149). Volgens een persoonlijke mededeling kent hij het woord echter ook uit de volksmond. Er is dus, ofschoon de hooiberg in Friesland zeldzaam is, geen reden om aan het bestaan van een Friese boerenterm lading te twijfelen. De gegevens zijn nu de volgende: Middelnederlands laen gedocumenteerd voor Holland en Gelderland (Hattem), Nieuwnederlands laan bekend in Zuid-Holland, lan bekend in Kampen en anderhalve eeuw geleden ook in Zuid-Holland, Nieuwfries lading. Ik neig ertoe om laan ‘dwarsbalk’ te identificeren met laan ‘steun’ en in lan en lading jongere vervormingen te zien. Voor identiteit pleit de semasiologische verwantschap van ‘steunbalk’ en ‘dwarsbalk’ en het feit dat beide woorden, blijkens gelijke vervorming, in Friesland als één gevoeld zijn. De vorm lan, met zijn zo op het oog willekeurige verkorting van een vanouds lange â, blijft echter vreemd.

Oegstgeest, Februari 1953.

K. Heeroma