Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 69-70

[p. 100]

Fries oes, uis

Stapelkamp heeft in Ts 68, 74 (1950) de aandacht gevestigd op het merkwaardige woord ooshout, dat in Zuid-Holland, Utrecht en de westelijke Veluwe gebruikt wordt als benaming voor het dwarshout waar de zelen van een trekpaard met lussen of stroppen aan vastgemaakt worden. Het eerste lid oos- identificeert hij terecht met Nederduits en Hoogduits öse, dat hij, met de etymologische woordenboeken, afleidt uit Germaans *aus-. Na geconstateerd te hebben dat het woord in het Middelnederduits ook zonder umlaut voorkwam, dus als ose, gaat hij verder: ‘In het tegenwoordige Fries treffen we 't substantief, ook zonder Umlaut, zij 't met andere vocaal, aan als oes, uis’. Over die ‘andere vocaal’ in het Fries geeft hij verder geen opheldering. Toch was dit niet overbodig geweest, want het is niet duidelijk hoe Fries oes, uis uit een Germaans *aus- kan ontstaan, met of zonder umlaut. We zouden regelmatig in het Oudfries *âse of *êse, en in het moderne Fries *eas of *ies verwachten. Als Fries oes inderdaad een Germaans *aus- representeert, moet de au eerst in een Frankisch dialect tot oo geworden zijn en moet dit *oos vervolgens in het Fries geïmporteerd zijn in een periode voor de Oudfriese ô zich tot oe had ontwikkeld. Een vrij ingewikkelde constructie! Maar groter bezwaar dan de ingewikkeldheid is dat het bestaan van *oos als Frankisch woord ervoor verzekerd moet zijn. Dit laatste nu lijkt mij moeilijk aannemelijk te maken.

Stapelkamp vermeldt Fries oes in twee betekenissen, ten eerste ‘lus, strop aan de strengen van een paardentuig’ (de betekenis die oos- in ooshout ook moet hebben) en ten tweede ‘oog om een haak in te doen’. Hij vertelt er niet bij dat de laatstgenoemde betekenis ook bij overeenkomstige Groningse en Twentse woorden voorkomt. Ter Laan geeft het woord dat met Fries oes correspondeert op in twee vormen, uitsluitend in het meervoud, nl. ouzn en houzn. De h in de tweede vorm is natuurlijk secundair en Ter Laan zal wel gelijk hebben als hij hem aan de invloed van hoakn toeschrijft, het woord waarmee ouzn steeds verbonden voorkomt. Als Gronings ous een regelmatig ontwik-

[p. 101]

kelde vorm is, kan hij evenmin als Fries oes uit een Germaans *aus- zijn ontstaan, wel echter uit *ôs-. Bezoen vermeldt in Dial. Enschede 19 het woord in de vorm euzn, eveneens uitsluitend in de verbinding haakn en euzn. Uit het feit dat hij het behandelt onder de gevallen van gm. ô met umlaut blijkt dat men ook buiten het Fries en Gronings om tot een grondvorm *ôs- kan komen. Naast Fries heakken en oezen, Gronings hoakn en ouzn en Twents haakn en euzn kan men wellicht ook nog een Noordhollands haken en (n)ozen stellen, weliswaar niet in het moderne maar in het 14de eeuwse Noordhollands. Verdam plaatst MnlW 4, 2550, i.v. nose (d.i. ‘neus’), het volgende citaat uit Rek. v. Egm. 26: ‘An haken ende an noosen xxiiii pont yserwercs’ (a^o 1388). Het ligt voor de hand hier aan ‘haken en ogen’ van groot formaat te denken. De voorgevoegde n in noosen kan evenals de voorgevoegde h in Gronings houzn verklaard worden uit de geïsoleerde positie van het woord in het lexicale systeem. Ondoorzichtige woorden staan aan allerlei spontane veranderingen bloot. De uitspraak van de oo in noosen blijft onzeker en kan dus oe zijn geweest als in Fries oes of oo als in Zuid-hollands ooshout. Voor de etymologie is dit echter van geen belang. Aangezien Holland, Utrecht en de westelijke Veluwe meermalen als Ingweoons relictgebied optreden (men denke bijvoorbeeld aan de pronominale vorm joe of jou) zou een representatie van Germaans ô door oo hier immers geenszins onverklaarbaar zijn. Samenvattend kan men zeggen dat het gebied waarin de verbinding haken en ozen (oezen, ouzen, euzen) optreedt (Noord-Holland, Friesland, Groningen, Twente) samen met het gebied waar ooshout voorkomt een Ingweoons relictgebied in ruimere zin vormt; dat althans in Friesland en Groningen de vormen wijzen op een Germaans *ôs-; en dat de vormen in Holland, Utrecht, de westelijke Veluwe en Twente zich niet tegen een verklaring uit een grondvorm *ôs- verzetten. Voor een Frankisch *oos uit een Germaanse grondvorm *aus- zijn daarentegen in het Nederlandse taalgebied geen aanwijzingen te vinden.

Aan het Nederduitse materiaal dat Stapelkamp in het geciteerde artikel bijeen heeft gebracht ‘kan ik niets toevoegen. Aangezien de Nederduitse dialecten een Ingweoons substraat bezitten, kunnen ose of öse zonder bezwaar verklaard worden als Ingweoonse relictwoorden. De vorm van ose, öse verzet zich niet tegen een grondvorm *ôs-.

[p. 102]

Wat het Hoogduitse öse betreft, dit is in het Oudhoogduits niet overgeleverd en treedt in het Middelhoogduits pas laat op. De hypothese is dus toelaatbaar dat het woord uit het Nederduits in het Hoogduits is binnengedrongen. In dit geval zou men dus uit een Ingweoonse grondvorm *ôs- alle latere vormen kunnen verklaren. Wanneer men inderdaad van Ingweoons *ôs- mag uitgaan, zou deze vorm niet geheel geïsoleerd staan in het Germaans, maar verbonden kunnen worden met Oudijslands aes ‘gat in de rand van een schoen waardoor een riem gestoken kan worden’ (uit *ansi-). Buiten het Germaans behoren hier o.a. bij Litauws ąsà ‘hengsel, oor, lus’ en Latijn ansa ‘hengsel, oor, oog in de schoenzolen waardoor de riemen getrokken worden’. De betekenissen van deze woorden uit zeer uiteenlopende talen zijn merkwaardig gelijk aan elkaar en ook merkwaardig gelijk aan die van Nederlands en Fries oes, ous, uis, oos-, Nederduits en Hoogduits öse.

Met deze betrekkingen moge het intussen zijn zoals het wil, de constructie van een Ingweoonse grondvorm *ôs-, hoe dan ook verder te etymologiseren, verdient vooral met het oog op Fries oes en Gronings ous toch wel ernstige overweging. Hij kan ons ook helpen de zonderlinge vorm uis te verklaren, die we tot dusver buiten bespreking hebben gelaten. Een Oudfries *ôse ‘oog, lus’ moest namelijk samenvallen met een ander, wel overgeleverd, Oudfries woord ôse ‘overstekende rand van een dak’ (uit een Germaanse grondvorm uƀisu̯o, Gotisch ubizwa). Ook dit woord luidt in het moderne Fries oes en heeft naast de klankwettig ontwikkelde vorm eveneens een bijvorm uis. Dit laatste uis kan zonder veel moeite verklaard worden en wel als een ontlening aan het hollands. Uit de citaten die Verdam geeft i.v. ose kies ik enkele Hollandse: ‘Een ladder... alsoo lanc... datse ii voet boven der oeysen van sinen huyse gaen sal’ (R.v. Brielle); ‘Een ladder also lanc daer hi mede op sijns selves oysen van sinen huse climmen mach’ (Wfri. Stadr.). Deze voorbeelden wijzen erop dat *ove- (in het woord *ovese) zich in het Hollands kon ontwikkelen tot een diftong die, als hij zich handhaafde, in de vergaarbak van het foneem ui² terecht moest komen. Hoewel de vorm uis, met ui², in het Hollands niet is overgeleverd, heeft hij er dus zeer waarschijnlijk wel bestaan. Een overeenkomstige ontwikkeling

[p. 103]

als uis vertonen haik, Zuidhollandse bijvorm van havik (het MnlW geeft voorbeelden van haik uit Bartholomeus Engelsman en van de afleiding haikier uit rekeningen van Gerart Potter) en de Zuidhollandse dialectvorm heit voor heeft (uit hevet). De palatalisering, of althans vocalisering, van intervocalische v is blijkbaar een klankontwikkeling geweest die soms in het minder verzorgde Hollands van de 14de of 15de eeuw is opgetreden, maar die zich maar bij uitzondering heeft kunnen handhaven en in geschrifte demonstreren, doordat hij in de meer verzorgde taal werd weggecorrigeerd. Daardoor ontbreken in het latere Hollands zowel voorbeelden van haik als van uis. In het Fries heeft uis zich wel gehandhaafd, omdat deze vorm daar niet als incorrect werd gevoeld. En niet alleen dat uis zich heeft kunnen handhaven, het heeft er zelfs een betekenis bijgekregen! Toen uis als bijvorm van het inheemse oes in het Fries ontleend werd, betekende oes er zowel ‘uitstekende rand’ als ‘oog, lus’. Het lag dus voor de hand dat het nieuwe uis er, naast de betekenis ‘uitstekende rand’ die het uit zijn land van herkomst had meegebracht, ook die van ‘oog, lus’ zou aannemen. Deze constructie steunt op twee premissen: ten eerste dat er inderdaad vroege (15de- of 16de-eeuwse) taalkundige Hollandse invloed in Friesland is geweest (zie argumenten hiervoor Ts 64, 137 en noot 15) en ten tweede dat de grondvorm van Fries oes ‘oog, lus’ vóór deze invloed is samengevallen met de grondvorm van Fries oes ‘uitstekende rand’. Het laatste kan alleen, wanneer beide ôse hebben geluid in het Oudfries. En dat sluit *aus- als Germaanse grondvorm voor oos-, oes, ous ‘oog, lus’ uit. Zo bevestigt de etymologie van uis die van oes.

Loont deze peuterige redenering over een zo gering detail wetenschappelijk wel de moeite? Ik meen van wel. Wij komen er immers waarschijnlijk een interessant ingweonisme door op het spoor - ieder ingweonisme is nog interessant in dit stadium van het onderzoek - en, als de verdere aanknopingen juist mochten blijken te zijn, vinden we er bovendien een representant van een Indogermaans woord mee dat verder maar zeer schaars in de Germaanse talen vertegenwoordigd is. Daar kan men wel wat etymologische heakken en oezen voor over hebben!

Djakarta, October 1951.

K. Heeroma