Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 68

[p. 296]

Adelen

In aflevering 4 van deel 65 (December 1948) van het Ts kan men onder bovenstaande titel een artikeltje aantreffen van de hand van Dr. J.J. Mak, waarin deze mededeelt, dat hem een eigenaardig gebruik van het werkwoord adelen is opgevallen.

Toevalligerwijze in gesprek gekomen met geëvacueerde Zeeuwse vlasboeren is hem gebleken, dat zij de vlasstengels, die bij het uit de grond trekken van het vlas nog in de bodem achterblijven adels noemen. Deze achtergebleven stengels worden dan tijdens de rustpozen van het werk verzameld en zowel het uittrekken en bij elkaar brengen van de vlasplanten als het rusten zelf wordt - naar mededeling van Dr. Mak - adelen genoemd.

Schrijver vindt dit gebruik van het werkwoord adelen vreemd; immers helemaal niet in overeenstemming met het oude spreekwoord: ‘arbeid adelt’; maar hij meent het toch te kunnen verklaren door adelen in het spreekwoord op de geest te laten slaan en in de betekenis van ‘rusten’ op het lichaam te betrekken. Dan zou het immers in beide gevallen betekenen: beter maken.

Wanneer men eenmaal van gedachte is, dat beide betekenissen met elkaar in overeenstemming gebracht moeten worden, dan is het zò inderdaad op niet onverdienstelijke wijze gedaan. Naar onze mening is hier echter heel iets anders aan de hand.

De bewerking van vlas, vroeger een gewoon onderdeel van het normale boerenbedrijf, is in de loop der jaren, door allerlei omstandigheden, binnen ons taalgebied beperkt tot een zestal streken t.w.: Vlaanderen, de Westhoek van Brabant, de streek tussen Dordrecht en Rotterdam, op Schouwen-Duiveland het gebied rond het plaatsje Dreischor, Zeeuws-Vlaanderen en - in veel mindere mate - N.W. Friesland. Min of meer kan men er ook nog bij rekenen het Noorden van de provincie Groningen, waar het daar verbouwde vlas een gedeelte van zijn bewerking krijgt, waarna het naar een van de andere centra verkocht wordt.

Bij een onderzoek in deze materie nu, is ons gebleken, dat in al deze

[p. 297]

gebieden - behalve West-Brabant - het gewone woord voor een losse, uit z'n verband geraakte vlasstengel, harrel is; onverschillig of die nu bij het plukken in de grond is achter gebleven of bij het laden en lossen van de wagens uit de schoven of ‘schranken’ is losgeraakt of bij het ‘repelen’ - het verwijderen van de zaadknoppen - is losgerukt. Een bundel van zulke, vaak beschadigde min of meer verwarde, vlasstengels heet in Groningen harrelschoof en ook vlassers uit andere streken kennen deze benaming wel, al gebruiken ze het woord zelf niet.

Het verzamelen van de bij het plukken achtergebleven vlasplanten tijdens de rustpozen heet in dezelfde streken harrelen of (in Groningen) harrels zoeken; welke namen dan ook wel zijn overgedragen op het rusten zelf.

In West-Brabant kent men met precies dezelfde betekenisinhoud als harrel en harrelen de woorden pijl en pijlen, terwijl men daar bovendien het afplukken van uitstekende vlasstengels van een bundel-vlas-inbewerking af pijlen noemt.

Hoe komt dan Dr. Mak in deze betekenis aan het merkwaardige woord adelen?

We vermoeden dat het volgende is geschied: De geëvacueerde vlasboeren van de schrijver waren afkomstig uit Dreischor of daaromtrent. Wanneer deze mensen het woord harrelen, dat wij bij hen mogen verwachten, in zijn dialectische vorm naar voren brengen, spreken zij ten eerste de h niet uit en bovendien rekken ze de a, zodat de woorden harrels en harrelen respectievelijk klinken als [a: rəls] en [a: rələn]. Wanneer nu de r sterk dentaal wordt gesproken is het niet vreemd meer dat iemand, die met de vaktaal van deze mensen niet op de hoogte is, dit interpreteert als ‘adels’ en ‘adelen’. De gehele Nederlandse vlasserij kent de woorden uit het artikel van Dr. Mak echter niet en zijn mededelingen moeten dan ook op foutieve waarneming berusten.

Dat dit deze bekwame en wetenschappelijke schrijver kan overkomen, zodra hij zich op vreemd terrein waagt, mag ieder van ons, die zich met het registreren en verklaren van taalverschijnselen bezighoudt, een waarschuwing zijn, dat hij steeds aan soortgelijke gevaren blootstaat. Vooral wie een streek- of groepstaal onderzoekt, die hij zelf niet beheerst, kan o.i. hierop nooit voldoende bedacht zijn.

A.P.J. Brouwers