Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 65

[p. 303]

Lexicographische aantekeningen

I. ‘Dorghinghe, duerghinghe, durghinghe’

In de ‘Middelnederl. geneesk. Recepten en Tractaten’ (W.L. de Vreese, blz. 58) vinden we onder nr. 193 het volgende voorschrift voor 't bereiden van een wonddrank: ‘Dits een dranc om alle wonden mede te ghenesene...: neemt sap van glorifilaten (= Kruidnagelen), tsap van dorghinghe, ende tsap van alsenen (= Alsem), ende tsap van herba roberte (= Geranium Robertianum, Ooievaarsbek). ende dese salmen minghen met wine enz’.

't Door mij gecursiveerde ‘dorghinghe’ komt in de vormen duerghinghe en durghinghe nog tweemaal in genoemde verzameling voor (blz. 26), resp. onder nr. 42 (bereiding van een wondzalf) en nr. 46 (bereiding van een wonddrank).

Nu geeft 't Mnl. Handwdb. bij ‘doreghinghe’, dat meestal als adjectief gebruikt werd in dezelfde zin als ‘doregaende’ (zie Mnl W. II, 323), ook op: ‘als znw., naam van eene plant’, maar welke plant er mee aangeduid werd, vinden we niet opgegeven en ook geen der door mij geraadpleegde woordenboeken geeft hierover enige opheldering. Toch lijkt 't mij wel mogelijk, de juiste betekenis van 't Mnl. ‘duerghinghe’ vast te stellen. Er komt namelijk ook in ons land een vrij zeldzame, oorspronkelijk uitheemse, plant voor, die de volksnaam Doorwas draagt. Het is de Bupleurum rotundifolium, die reeds door Remb. Dodonaeus in zijn Cruydt-Boeck (Ed. 1644, blz. 143) met de naam Perfoliata of Deurbladt of Deurwas aangeduid werd, een benaming (Doorwas), die de plant ook nu nog draagt en die haar ontstaan te danken heeft aan 't feit, dat het gewas ongedeelde, volkomen stengelomvattende bladeren heeft, zodat de stengel door die bladeren heen schijnt te groeien¹⁾.

1) Bij de 16de-eeuwse Duitse herbaristen, O. Brunfelsz, H. Bock, L. Fuchs, J.Th. Tabernaemontanus e.a. heet de plant Durchwachs; bij P.A. Nemnich (Allgem. Polyglotten-Lexicon etc.) Durchkraut en in de tegenwoordige volkstaal van 't Berner Oberland Dürwachs. - Kiliaen geeft alleen: ‘Perforata Herba: cuius ramuli folia crescendo penetrant = Deurwas.

[p. 304]

Welnu, dezelfde gedachte ligt uitgedrukt in 't bovengenoemde doreghinghe (d.i. lett.: de doorgaande), immers het verbum gaan, waarvan ginge een vorm is, kon in dit verband ongetwijfeld de betekenis hebben van wassen, groeien. Dit blijkt ook duidelijk in 't Mnd.; het Mnd. Wdb. van K. Schiller u. A. Lübben (I, 546) toch geeft de volgende aanhaling uit de Lüb. Z.R. (173): ‘vnnd dar befunden worde (bei Büttnerarbeit) durchgande telgen, durchgande gallen, soll der deder gestraffet werden’, terwijl bij 't gecursiveerde ter verklaring gezegd wordt: ‘d.h. durch die ganze Dicke des Brettes hindurchgewachsene Äste, Astknoten’²⁾.

Uit het bovenstaande kunnen we concluderen, dat doreghinghe dezelfde zin heeft als Doorwas en dat er dezelfde plant, Bupleurum rotundifolium, door aangeduid is. Deze conclusie vindt bevestiging in 't feit, dat onze Bupleurum in de vroegere medisch-pharmaceutische wetenschap in dezelfde zin aangewend is als de ‘duerghinghe’ volgens bovengenoemde Mnl. recepten; het was namelijk een wondkruid blijkens hetgeen Dodonaeus (t.a.p. 143) zegt: ‘Deurwas wordt gherekent onder de dingen die de wonden heelen ende genesen konnen’.

Bij M. Lobelius (Kruydtboeck, 1581, blz. 481) lezen we daaromtrent: ‘Dat cruydt wordt oock gheoeffent (= gekweekt) vande Chirurgiens om te ghebruycken tot breucken, quade seericheden ende ghescheurtheden’.

De Duitse kruidboekschrijvers als J.Th. Tabernaemontanus (Ed. 1687, S. 1140), Ad. Lonicerus (Ed. 1716, S. 494), G. Handsch (in zijn Dt. vert. van P.A. Matthiolus, S. 504) e.a. zeggen zakelijk precies hetzelfde omtrent de ‘Durchwachs’.

Uit een en ander blijkt m.i. duidelijk, dat we de ‘duerghinghe’ kunnen identificeren met de Bupleurum of Doorwas.

2) Vgl. ook in 't Nederl. ‘opgaand hout’.

II. ‘Grafenede’

In de bovengenoemde ‘Middelnederl. geneesk. Recepten en Tractaten,’ uitgegeven door W.L. de Vreese, vinden we op blz. 30 onder nr. 61 het volgende recept: ‘Jeghen kinder die ghescuert sijn³⁾, te

3) herniosus.

[p. 305]

teelne sonder snijden. men neme vriesewonde⁴⁾ ende grafenede, ende sietse in borne met groten walle⁵⁾; ende dan nemse uten borne ende sietse in melke; ende den borne salmen drinken nuchtens, ende de melc navens; ende dit salmen doen XVIIJ daghe lanc’.

Het door mij gecursiveerde grafenede is een plantnaam, die in 't Mnl W niet opgegeven is. Ook Plantijn en Kiliaen hebben 't niet en elders heb ik 't evenmin gevonden, noch in lexica noch in glossaria.

Wel kent 't Mnl W. het substantief graefnede, grafenede, gravenede - en Verdam geeft 't dan ook op met verschillende bewijsplaatsen - maar alleen in de betekenis van gravin.

Het Mnl W. IX, 1354 heeft ook een aanhaling (i.v. vriesewonde) uit het bovengenoemde recept, maar achter grafenede plaatste Verdam een vraagteken ten bewijze, dat hij er geen verklaring voor wist.

Welnu, deze plantnaam is zonder twijfel hetzelfde substantief als 't Mnl. grafenede⁶⁾ in de zin van gravin. In 't oudere Nederlands (17de eeuw) toch komen een paar plaatsen voor, waar de naam gravinne gebruikt wordt ter aanduiding van een geneeskrachtige plant, die o.a. als wondkruid gold en ook tegen ‘gescheurtheit’ (= hernia) aangewend werd, namelijk in De Moufe-schans van Petr. Hondius (1621). Op blz. 170 aldaar lezen we:

‘Zijn de Nieren ongestelt;
Vinden buyten op het velt
De Gravinne, en daerenboven
Peterselije in de hoven.’

Op blz. 504 komt de schrijver hier nog eens op terug, waar hij zegt:

‘Tot ghebroken⁷⁾ van de nieren
Soucke ick de Gravinne seer;
Die in 't wilde best wil tieren,
Plat ghestreckt ter aerden⁸⁾ neer.’

4) Sedum Teléphium, Hemelsleutel.

5) Laat die in water hevig koken.

6) Zie voor de verklaring van de afleidingsuitgang Mnl W. II, 655 en 1632.

7) Gebreken.

8) De bladeren staan namelijk in een, als tegen de grond gedrukte, wortelrozet.

[p. 306]

Ook in 't Nederd. gebied kwam de naam grevinne voor, blijkens de opgave van P.A. Nemnich, Allgem. Polygl.-Lexicon der Naturgesch. IV, 1000, als aanduiding van een Weegbreesoort nl. de Plantago coronopus. Ook hij kent de plant evenals Hondius als een ‘Mittel gegen den Nierenstein’⁹⁾.

Ook bij R. Dodonaeus, Cruydt-Boeck (Ed. 1644), blz. 151 vinden we deze naam, waar hij van de Coronopus zegt: ‘daerom heeftmense in Nederlandt oock den naem van Herts-horen ghegheven: hoe wel dat sy van sommighe oock Gravinne ende Gravinne-cruydt, ende op 't Latijnsch Herba Comitissae ghenoemt wordt’.

In Twente, Sall. en de Graafschap heet deze Weegbree ook nu nog Gravinnekruid (H. Heukels, Wdb. d. Ned. Volksn. v. Planten, blz. 186).

't Is dus wel duidelijk, dat in 't aangehaalde recept met de naam grafenede de bovengenoemde Plantago coronopus (Hertshoornweegbree) bedoeld is.

Hoe men er toe gekomen is, de plant met de naam gravinne of grafenede te sieren, is mij niet gebleken.

Groningen.

Chr. Stapelkamp

9) Alle Weegbreesoorten golden oudtijds ook als wondheelmiddel, zoals nu nog in vele streken van ons land en elders. [Vgl. o.a. R. Dodonaeus, t.a.p. blz. 149; voorts de Vlaamse term Geneesblaren (= Plant. maior) en de in Rijngebieden voorkomende namen Heilblatt en Heilkryt voor dezelfde plant. In de oudheid wordt de Weegbree reeds genoemd tegen verstopping der nieren (b.v. bij Galenus).