Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 65

[p. 263]

Nog eens Abrahams Uytganck

De bewijsvoering van Dr. van der Meulen (Ts LXV, 86 vgg.) is de voortzetting van onze gedachtenwisseling tijdens zijn promotie in 1945. Daar had ik de uiterlijke criteria (pag. 189) voor de datering van genoemde comedie als ontoereikend afgewezen.

Hier zal ik me hoofdzakelijk bepalen tot de rijmen.

Als gepaard rijm een bewijs was van 't zich losmaken van de rederijkersvormen, dan waren ongeveer alle mededingers op 't landjuweel te Gent in 1539 nieuwlichters geweest. ‘Ingewikkelde’ rijmen waren daar een geliefde dichtfiguur voor de opening van een spel, en ook in de mond van voorname of verheven personen, terwijl ‘gewone’ wezens spraken in gepaard rijm. Zo was 't ook in Holland. Men zie bijv. Jesus onder de Leraars (N-Ned. Red. spelen in de Bibl. der Ned. Lett.). Nog in de 17de eeuw laat Hooft de verlichte koning en diens beschaafde hoveling Tisiphernes zich door hun kunstig berijmde reden onderscheiden van de andere spelers (Granida, 2e deel). Voor Dr. van der Meulen ‘gaat het echter niet om de 16de en 17de eeuwse vormen in 't algemeen, maar om Coornherts comedievorm, zoals die zich in de loop der jaren onder allerlei invloeden heeft ontwikkeld’ (pag. 189-'90). Voor hem staat het n.l. vast, dat C. begonnen is met comedies te schrijven met ‘ingewikkelde’ rijmen (pag. 193). Maar weet hij wat C. bewoog tot het schrijven van 't spel van de Rijkeman? Ik denk aan Jan van Hout, die zijn Loterijspel in rederijkersvorm schreef veel jaren nadat ‘Neerlands maatklanksvoorbeeld sproot uit Hout in Leiden’. Uit de voorreden op 't spel van de R. blijkt, dat C. niet best te spreken was over het zedelijke gehalte der rijmers van ± 1550. Hij zal hun een lesje geven en een voorbeeldig spel schrijven. Was hij daartoe uitgenodigd? We weten er niets van, maar mogelijk is 't. Blijkbaar had hij als ‘rijmer’ al enige naam, en 't viel hem als rijmkunstenaar gemakkelijk, ook naar de vorm een rederijkerskunststuk te leveren.

En wat blijkt nu bij onderzoek van C.'s comedies, die naar Dr. v.d. M.'s datering verschenen of geschreven zijn na de comedie van Abr. Uytg.? De opdracht van 't spel v.d. R. en L. (1550), ± dertig jaar

[p. 264]

na 't spel geschreven voor een Leids student in de klass. talen, heeft ingewikkelde rijmen zo ‘ouderwets’ als de eerste 150 verzen van R. en L.

Aan de Comedie van Israël (1575) gaat vooraf een argument van C. in 't rijmschema abba abba ccd ccd. ‘Een sonnet’ zegt wellicht iemand, maar de vrije rederijkersverzen hebben niets van Van Houts ‘maatklank’. -

De Comedie van de blinde voor Jericho (1582) heeft als voorwerk een monoloog in 't rijmschema aab ccb bb, en een dialoog in 't schema aab ccb dde ffe, telkens in groepen van 2½ versregel, dus in de versvorm, die een halve eeuw terug al geliefd was in 't voorwerk. - De genoemde spelen zijn overigens geschreven in gepaard rijm.

Dr. v.d. M.'s opmerking (diss. 124): ‘Zeer ongunstig was in zijn jonge jaren zijn oordeel over de rederijkers’ is dan ook slechts ten dele juist: van 't rederijken sprak hij geen kwaad. Dat blijkt o.a. uit de verontschuldiging in 1582 (voorafgaande aan Tweeling) over zijn felle uitval tegen de immorele ‘rijmers’ van 1550. De ‘edele geesten’ van ± 1580 echter hebben zich die hatelijkheden niet aan te trekken:

Wat zoudt gij, eel geesten, u daarom verstoren?

Had ik die schamp allen Rijmers toegeschreven,
Waar waar Coornhert gebleven?
Waar die niet zelf gestraft? Rijmde die niet mede?

Hoe hij dacht over zijn eigen werk, leze men in de Rijmerijen aan den rijmlievenden leser, voorafgaande aan de Comedie van Lief en Leedt (diss. pag. 141 vlgg). Dat C. hier niet met de gemaakte nederigheid van den humanist spreekt, gelijk Dr. v.d. M. onderstelt, neem ik niet aan. Ook 't verzoek aan zijn broer Frans in 1582 om zijn Comedie van de blinde voor Jericho in bescherming te nemen tegen ‘'t geklap van hatelijke lieden’ beschouw ik als ernstig gemeend. Tot zijn dood toe bleef hij critisch tegenover wat hij schreef. Uit 1589 of '90 dateert het volgende: ‘Mij is niet onbekend, hoe zwaarlijk het valt de gedachten eigentlijk met woorden uit te beelden. Ik bekenne ook gaarne, dat in deze schilderije (van de doling der Calvinisten) mijn ongeleerde penne

[p. 265]

nog nooit mijns herten verbeeldingen zo eigentlijk heeft konnen afmalen, dat des pinceels verwen mijnen zinne genoeg deden, vele min dat het werck den voorbeelde gelijk was’ (WW III 266, d. Predestinatie).

Ik deel dan ook niet geheel de mening van Dr. v.d. M. dat C. Abr. Uytg. aan Van Wachtendonk opdroeg omdat hij dit voor zijn beste werk hield. (Naar de vorm of naar de inhoud?) Dat hij zijn Liedekens en A.U., zijn meest persoonlijke dichtwerk, getuigende van zijn bekering, opdroeg aan mensen, die hem als balling gastvrijheid hadden verleend en met wie hij zal gesproken hebben over geloofs- en levenskwesties, beschouw ik als de daad van een man, die zijn verleden blootlegt aan zijn weldoeners.

En nu de omstreden woorden uit de opdracht (pag. 188), waar C. de comedie van A.U. noemt ‘de eerste vrucht mijns onledigheids in 't rijmen’. Dr. v.d. M. leest hieruit, dat deze comedie ‘de eerste rijmvrucht was die in 't licht kwam’. Maar hoger in de opdracht had C. al gezegd, dat hij A.U. ‘totten eersten uitganger geschikt’ had. 't Is niet aan te nemen dat hij dit tweemaal zou zeggen. In ‘de eerste vrucht mijns onledigheids in 't rijmen’ kan ik niets anders lezen dan: mijn vroegste comedie.

't Vijfde deel der comedie (de uittocht, met Loth als reisgids) heeft Dr. v.d. M. me niet aannemelijk kunnen maken. Dat A.U. ‘de comedie is van de volstrekte gehoorzaamheid’ is geheel in strijd met C.'s wezen. Loth en Sara volgen geheel vrijwillig. Abraham verwondert zich zelfs over Loth's onmiddellijke bereidheid. Ik kan in dat laatste deel weinig anders zien dan een uitstalling van geleerdheid door Loth.

Dat C. voor Abrahams vocatief prinses tot zijn vrouw een verklarend woordenboek nodig had, gelooft Dr. v.d. M. waarschijnlijk zelf niet meer. Ten overvloede zou hij in de Liedekens de bewijzen kunnen vinden, hoe zeer de rederijker Coornhert vertrouwd was met prinsen en prinsessen.

Dr. v.d. M.'s vergelijking der verschillende drukken heeft de aannemelijke verklaring gebracht van wat C. bedoelde met ‘suvering’. Enig licht heeft zijn artikel voor mij wel ontstoken, maar 't heeft de nevels niet op doen trekken, die voor mij nog om A.U. hangen.

A. Zijderveld