Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 65

[p. 161]

Twee fragmenten uit een berijmd Middelnederlandsch morgengebed

Ziehier hoe ze gevonden werden. Uit de afdeeling Varia der familiearchieven, op het Algemeen Rijksarchief te Brussel berustend, bracht men me een papieren codex uit het einde der vijftiende eeuw, die in de collectie varia-handschriften moest ondergebracht worden, waar deze nu nummer 4489 draagt. Het hs. moet hebben toebehoord aan een Brabantsch rechtsgeleerde, die zelf zijn rechtskundige notulen niet zal hebben ingebonden in de losse bladen van een Latijnsch psalter, dat naar het schrift te oordeelen bezwaarlijk ouder dan 1500 kan zijn. In die slordig aan elkaar genaaide flarden perkament, heeft de persoon die zoo weinig eerbied had voor de oude gebedenboeken, gelukkig veilig aan den binnenkant, twee stukken uit een Middelnederlandsche gebedenrol vastgenaaid.

De breedte dezer stroken is ongeveer 8,5 cm. De lengte der eerste ongeveer 20 cm, die der tweede 4,5 + 38 cm. Laatstgenoemde bestaat uit twee in zigzagsteek met dik blauw garen op elkaar genaaide deelen. Het deel van 38 cm is het eindstuk van de rol (eschatokol), want de tekst loopt door van recto op verso. De strook van 20 cm is echter niet het beginstuk der rol (protokol). De eerste twee verzen eischen voorafgaande rijmen en in het resteerend gedeelte van de afgebrokkelde bovenmarge ziet men nog één gaatje waardoor de naald is gegaan. Van de gebedsrol bezitten we dus enkel het voorlaatste en het laatste stuk. Daarvan is het voorlaatste deel onvolledig: tusschen de stukken van 20 en 4,5 cm heeft de schaar van den inbinder een fragment weggeknipt. Daardoor vielen 17 of 19 verzen weg, indien men aanneemt dat de voorlaatste strook oorspronkelijk de lengte had van het eschatokol.

Het schrift verwijst ons naar het begin der veertiende eeuw. De initialen der strophen zijn in rooden inkt, die van de woorden Oremus, Pater en Ave in gewonen donkerbruinen inkt doch gerubriceerd. De beginletter van ieder vers, die niet altijd een hoofdletter is, staat een eindje van het vers zelve af. De man die dit rolletje gebruikte, even-

[p. 162]

tueel ook afschreef, was, blijkens de fouten en weglatingen, niet de dichter zelf.

Het Oremus is genomen uit de primen van het Romeinsche brevier, dus hebben we een morgengebed voor ons. Zoo zette een Vlaming de traditie van Ambrosius en Prudentius in eigen morgenhymnen voort: de vrome en tevens ontwikkelde leek voor wien het morgengebed bestemd was, nam iederen morgen dit rolletje tusschen de vingers en wisselde het Pater noster, het Ave Maria en de oraties in het Latijn af met berijmde Vlaamsche smeekbeden.

Zooals wij reeds opmerkten zet zich de tekst op het verso der rol voort; de lezer keerde de strook om en begon het verso der rol thans ondersteboven verder te lezen. Het gedicht eindigt echter reeds vóór het kleine aangenaaide stukje. De rest is blank, de hele verso-kant van het eerste fragment ook. Echter heeft juist waar de schaar tusschen dat kleine stukje en het begin van het eerste fragment een stuk wegknipte, nog iets gestaan. Op het kleine stukje is nog de bovenhelft van den eersten regel van het evangelie van Johannes in het Latijn blijven staan^*).

Het merkwaardigste van deze ontdekking is de vorm waarin het gebed ons is overgeleverd: een gebedenrol. Zoo rijst de vraag: gaan de gebedenrollen aan de gebedenboeken vooraf, zooals de rekenrollen, de cijnsrollen, de gerechtsrollen de voorloopers zijn van de rekenboeken, cijnsboeken en ‘rollen’ in boekvorm? Om deze vraag bevestigend te kunnen beantwoorden, zouden wij moeten beschikken over meer materiaal; zooveel is zeker, eerst aan het einde der 14e eeuw treffen wij de eerste mnl. getijdenboeken aan, terwijl de oorspronkelijke Latijnsche horaria in navolging der liturgische kerkboeken natuurlijk sinds de oudste tijden (12e eeuw) den boekvorm hebben^**).

*) Men schreef die eerste verzen van het evangelie van Johannes gaarne af. Zij zijn als een soort van formule te beschouwen, misschien wel een bezweringsformule. Men vergelijke bijv. het beroemde Zutphens-Groningse handschrift, waar men ze op fol. 148 in mnl. vertaling aantreft. (Red.)

**) Er is in de literatuur nog één voorbeeld van zulk een getijdenboek als rol bekend, uit veel lateren tijd (in 1470) en in het latijn geschreven, opgeluisterd met twee miniaturen en gerold om twee beukenhouten ‘pijpkijns’ met fijn gesneden opschriften. Het berust in het Aartsbissch. Museum te Utrecht en is naar alle waarschijnlijkheid Frans werk. Het werd beschreven door W. de Vreese in Het Gildeboek V (1923), blz. 201. (Red.)

[p. 163]

Eerste fragment

1o

.....] t mi in elke stede^1.

 

[v]erleent mi bliscap ende ioie

 

van alre scandeliker doot

 

[v]an lachtere ende van mesualle

5

Hoed mi dor v omoet groot

 

so waer ic ga of walle

 

Van viere . van watre ende van brande

 

ende van quader heerscappie

 

Van onrechte in elken lande^9.

10

Behoud mi mijne .v. sinne

 

ende mine lede gans ende ghasont

 

Bewacht mi dor uwe minne

 

van scanden van scaden talre stont

 

Ende van uerliese in alre maniere

15

van gramscepen ende van nide

 

Houd mi ihesus goedertiere

 

dat ic alre quatheit ontganghe^17.

 

Herte.sin.ziele ende lijf

 

settic in uwen handen al.

20

V gheuic vp sonder blijf

 

minen lechame groot ende smal

 

Maect mine herte in v ghestade

 

vwen heleghen gheest sent mi

 

Bedect mi met sire scade

25

dat ic ten vtersten si vri

 

verleent mi voorsiene doot

 

Behoud mi mine ghesonde

 

verleent mi wijn ende broot

1. Voor de t waarschijnlijk het laatste beentje van h, (bewac)ht? Doch de eerste letter van het woord had een lang been, waarvan het onderste einde, in rooden inkt, tot op de hoogte van r. 2 afdaalde. Met r. 1 begon dus een nieuwe strophe.

9. Hierna schijnt een vers met rijm op -ie weggevallen te zijn.

17. Ontganghe lees ontvliede (Red.).

[p. 164]

 

Vp herdrike sonder zonde

30

behoud mi mine vrienden alle^30.

⁺acht

Altos spade vro ende betide
si het dach of si het nacht
nauens·nuchtens·tallen tiden.
vanden daghe·waer ic si
Eist in huse of der buten^6.
van allen vernoie bewacht mi^7.
Doet mi talre doghet spruten
verleent mi neringhe met heeren
ende sonder zonde met salicheden
doet mijne steken ten besten keeren^11.
so waer ic bem ende in wat steden
Maect mi van zinne so bekint
dat ic ghewinne tooghe rike
ende ghenadich iugement
verleent mi god van hemelrike·Amen·
Pater noster. Oremus.
DOmine deus pater omnipotens qui nos
ad principium huius diei pervenire fecisti
tua nos quesumus salva virtute ut in hac
die in nullum declinemus peccatum sed semper ad
tuam iusticiam faciendam omnis nostra actio tuo
moderamine dirigatur.Per christum dominum nostrum.
O vader·zone·helich gheest
v gheuic vp ziele ende lijf

30. Tusschen dit fragment en het volgende, zijn wellicht 18 verzen weggevallen.
Het verso van het eerste fragment is onbeschreven. Wel staan er van dezelfde hand als het recto een wijzende vinger en het woord puer, van een latere (15^o eeuwsche) hand de hoofdletter D en daaronder inomenirum.

+ r^o

6. Hiertusschen valt de zigzagsteek in dik lichtblauw garen.

7. Hiertusschen valt de zigzagsteek in dik lichtblauw garen.

11. De e van steken is onduidelijk.

[p. t.o. 164]

 

fragm. a recto
Brussel, Alg. Rijksarch. Coll.-Varia-hss. 4489, tot op minder dan de helft verkleind. Voorzijde.

fragm. b recto
Brussel, Alg. Rijksarch. Coll.-Varia-hss. 4489, tot op minder dan de helft verkleind. Voorzijde.

[p. t.o. 165]

 

fragm. a verso
Brussel, Alg. Rijksarch. Coll.-Varia-hss. 4489, tot op minder dan de helft verkleind. Achterzijde.

fragm. b verso
Brussel, Alg. Rijksarch. Coll.-Varia-hss. 4489, tot op minder dan de helft verkleind. Achterzijde.

[p. 165]

 

v willic dienen sonder blijf

 

Jc biddi ghenaden verdrijf

 

vte mire herte daer ic meest

 

Jn mach dolen ende daer in scrijf

30

dine leringhe tsoete keest

 

daer ic vte bem verweest

 

dat ic niet ne si ghevreest

 

vanden viant den kaitijf

 

Pater noster.

35

O Maghet·moeder·dochter ons heeren

 

ziele ende lijf dat gheuic v

 

ic wille v dienen echt ende nu

 

Maect den viant van mi scu

 

dat ic niet come in sijn verseeren

40

No in den zonden blive ru

 

vant mi wisen ende leeren

 

daer ic oit vte wilde keeren

 

dat ic mi meide mach verweeren

 

dat ic niet come ins viants du

45

Aue maria.

 

O zoete god warachtich vader

 

Besceremt mi van allen rauwe

 

vult mi metten zoeten dauwe

 

des heilichs ghees daer onse vrowe

50

meide was vervult algader

 

zoete heere nu bescauwe

 

vp mi ic bem dijn mesdader

 

du best alre zondaren ghenader

 

Maect mijne herte bet ghestader

55

dat ic de bliscap dijn ghelauwe.

 

Pater noster.

 

O zoete moeder van hemelrike

 

hoed mi ieghen al ongheual

 

steict mi in terte groot ende smal

60

de passie die god vp den wal

[p. 166]

 

te montecaluarie ontfinc zwaerlike

 

zoete vrowe nu bescauwet al^62.

 

⁺Jc bem mesdadich grootelike^63.

 

du bescerems weeke ende rike

65

vp ghenaden omoedelike

 

biddic di beitere mijn mesual

 

Ave maria

 

O heilich vader ihesus kerst

 

verleent mi vorziene doot

70

ende berauwenesse bloot

 

van mijnen zuaren zonden groot

 

van zonden stelpet mi den derst

 

besceremt mi van alre noot

 

Jc biddu dat ghi mi niet ontferst^74.

75

No na mijn leuen gheberst^75.

 

brinct mijne ziele daer zoe herst^76.

 

verleent mi temelsche broot

 

Pater noster

 

O helighe moeder zente marie

80

voorziene doot so verleent mi

 

ende berauwenesse vri

 

van mijnen zonden waer ic si

 

houd mi van zonden maghet vrie

 

wacht mi van alre nood bidie

85

tuernoy comet varinghe rie

 

doet mi naer de doot sijn bie

 

brinct mi ter saligher paertie

62. Om voort te lezen, moet men het perkament ondersteboven keeren, een gebaar, dat iemand die gewoon is met rollen om te gaan, werktuigelijk maakt.

+ v^o

63. Om voort te lezen, moet men het perkament ondersteboven keeren, een gebaar, dat iemand die gewoon is met rollen om te gaan, werktuigelijk maakt.

74. dat... ontferst - dat gij mij niet ontgaat, dat gij u niet aan mij onttrekt? Zie MnlW 5, 1370 i.v. ontferren, sub 2 (Red.).

75. na mijn leven - als ik dood ben? Dus: dat gij mij niet in den steek laat in het hiernamaals? (Red.).

76. herst - Vlaamsche bijvorm voor heerscht? Dus: breng mijn ziel daar waar zij wil zijn? Zie MnlW 3, 229 i.v. heersen, Aanm. (Red.).

[p. 167]

 

daer bouen hoed mi van owy

 

Aue maria

90

O eneghe drievoudichede

 

gheift mi na ziele ende [liue]^91.

 

so dat ic behouden bliue

 

ende ic mi ten besten bedriue

 

dor huwe groote omoedechede

95

dor deere uwer wonden viue

 

besceremt mi van alre quatheide

 

van quaden gheselscepe tallen tijden^97.

 

helpt mi te miere zalichede

 

dat ic te uwer bliscap cliue

100

Pater noster

 

O eneghe moeder ende maghet

 

vant mi na ziele ende na liue gheuen

 

Mijne meeste salichede. AMEN.^103.

Brussel, Juni 1946.

P. Gorissen

91. Gaatje in het perkament. Er moet zeker liue staan.

97. tallen tijden is, menschelijkerwijze gesproken, een onmogelijke rijm op -he(i)de. Wellicht dus te lezen taller stede (Red.).

103. Het verso van het tweede fragment is verder onbeschreven. Onderaan echter, juist op de snede van het aangenaaide stukje, begon een nieuwe tekst; de bovenhelft van den eersten regel is nog te ontcijferen: IN principio erat verbum et verbum - Het verso van het eerste fragment dat na een lacune daarop volgt, is ook onbeschreven.