Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 63

[p. 56]

Willem van St. Thierry:
Epistola ad fratres de Monte Dei

Over het leven van Willem van St. Thierry is niet bijzonder veel bekend. Wij weten, dat hij in 1120 abt van St. Thierrry werd, van dit ambt afstand deed en een teruggetrokken leven leidde tot hij in 1153 stierf. Hij was een groot vriend van St. Bernard en steunde hem in zijn strijd tegen Abélard.

Deze karige gegevens zijn ons overgeleverd in een fragment van een vita, vermoedelijk niet lang na zijn dood opgesteld¹⁾. Des te beter is hij ons bekend uit zijn werk. Juist over Willem van St. Thierry is de laatste twintig jaar het nodige geschreven in verband met zijn invloed op de Nederlandse mystiek. Van Mierlo toonde zijn invloed aan in een brief van Hadewijch²⁾, L. Reypens meent te kunnen bewijzen, dat zowel Ruusbroec, Gerlach Peters als Jan van Schoonhoven Willems geschriften gekend en ook verwerkt hebben. Vooral zijn Epistola ad fratres de Monte Dei schijnt door hen gebruikt te zijn³⁾. Dat deze brief inderdaad veel gelezen moet zijn, bewijst ook een zin van den Kartuizer Henricus van Coesfeld in zijn Epistola noviciorum:

‘daer om rade ic dy dattu dic wijl leseste dat spieghel der moniken. dat spieghel sinte bernaerts. die epistel totten broeders inden berghe godes. profectus ende sinte iheronimus steruen’⁴⁾.

Deze brief van Willem van St. Thierry is in het Latijn in vrij veel handschriften, in uiteenlopende redacties (vooral de proloog) bewaard

1) Uitgegeven door A. Poncelet in Mélanges Godefroid Kurth I, bl. 85, vlg. (1908).

2) J.v. Mierlo: Hadewijch en Willem van St. Thierry. Ons Geestelijk Erf. 1929, bl. 45. vlg.

3) Zie D.A. Wilmart: La préface de la lettre aux frères du Mont-Dièu. Revue Bénédictine. 1924, bl. 229.

4) Aangehaald naar Leiden Un. Biblioth. hs. B.P.L. nr. 2383, bl. 234. Dit hs. kan nog toegevoegd worden aan de reeks vertalingen, welke De Vreese van dit werk opgaf in Bijlage II, bl. 54 van zijn posthume uitgave van Geert Groote's: De Simonia ad Beguttas. 's Gravenhage, 1940. Het hs. behoort tot de nieuwste aanwinsten van de Leidse Univ. Bibliotheek.

[p. 57]

gebleven, onder de namen van St. Bernard, Guigo en Willem van St. Thierry. Mabillon schreef het werk aan den laatste toe in zijn uitgave van 1667-1690. Massuet beschouwde in zijn Admonitio van 1719 echter Guigo als de auteur van deze brief. Tegenwoordig neemt men echter vrij algemeen aan, dat ook de Epistola ad fratres de Monte Dei een werk van Willem is¹⁾.

Tot op heden was er nog geen volledige Middelnederlandse vertaling van Willem's beroemde brief ontdekt.

Willem de Vreese²⁾ vond in hs. Utrecht. Un. Biblioth. nr. 5 L 8 (Cat. nr. 1035), bl. 106^b-III^a een zeer verwaterd uittreksel, dat de naam ‘vertaling’ niet verdient (zie Migne P.L. dl. 184). Hier wordt de brief toegeschreven aan St. Bernard, evenals in een zéér kort fragment in een handschrift, dat toebehoort aan J.P. Bervoets te Arnhem: bl. 41^a ‘SUnte bernaert die scrijft totten brueders vanden berghe gods’. (Volgen enkele regels uit het eerste stuk).

Onlangs is nu echter door de Universiteits Bibliotheek te Leiden op de veiling-Hertzberger 9-11 Maart 1942, een handschrift aangekocht, dat de Middelnederlandse vertaling van de Epistola ad fratres de Monte Dei bevat.

Een zo zeldzame vertaling van een voor de Nederlandse mystiek uiterst belangwekkend werk verdient wel een nadere bespreking.

Het is een papieren hs. 12^o. 173 bll. (1 dipl.; 3 quat.; ½ sext.-1; 6 quat., waarvan het vierde en vijfde bij later binden verwisseld zijn; 1 quat.-2; 11 quat.; na het eerste quatern van deze 11, ontbreken twee quaternen met tekstverlies). De afmetingen zijn: c. 70 × 98 mm. (bladspiegel: c: 48 × 73 mm.). De afschrijving is geschied met bruine inkt, voor 15 regels per bl. Het is ongefolieerd, heeft geregeld reclamen, ook in de quaternen, maar geen signaturen. Voor- en achterin bevinden zich 3 schutbladen van ander papier. Het hs. is sterk

1) Zie over de nog voortdurende strijd over het auteurschap Wilmart's bovengenoemd artikel en het boek van P. Adam: Guillaume de Saint Thierry. Bourg. 1923.

2) W. de Vreese: De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken. Gent. 1902, bl. 495.

[p. 58]

afgesneden. De band is van perkament. Op de rug staat: ‘Epistolen van Bernardus’.

Het hs. is geschreven in een niet zeer fraaie, maar regelmatige en duidelijke bastarda van omstreeks 1470. De copiist schreef steeds op de regel. De initialen zijn rood met paars penwerk. De rubrieken zijn van de hand van den copiist. De hoofdletters zijn soms langgerekt en versierd met bruine en rode stippen, meestal echter rood doorstreept.

Omtrent de herkomst is het volgende bekend: Tegen de binnenkant van het voorbord is een rood etiketje met witte letters: S.W. geplakt. Hier is ook met potlood geschreven: ‘P.R.v. Heyst Waalwijk’.

De vertaling is in een Oostelijk Middelnederlands dialect, dat Overijsselse eigenaardigheden vertoont.

Het hs. bevat de eerste twee boeken van de brief, zoals deze bij Migne (P.L. 184) is uitgegeven. Hier ontbreekt dus terecht het derde boek, dat aan St. Anselmus moet toegeschreven worden¹⁾. Het heeft de korte proloog, echter zowel afwijkend van Massuet's uitgave in Migne, als van die welke Wilmart in zijn artikel heeft afgedrukt. Deze laatste geeft op bl. 237-238 een lange lijst van varianten van de ‘beruchte’ beginregel van de proloog, maar de redactie van ons hs. ontbreekt in deze opsomming! Deze zin luidt in het Leidse hs. ‘DEn heren vrienden ende bruederen. H. priori G ende W. begherende een verwende ruste Mijn alre lijefste brueders in cristo vol na onschamelic ende meer dan et betaemt is mijn mont apen tot di’.

De hss. welke Wilmart noemt hebben òf W. (Wilhelmus) òf G. (Guigo) en soms B. (Bernardus).

Duiden de letters in ons hs. inderdaad op de eerste twee namen, dan is het eenigszins vermakelijk, gezien de tot op heden durende strijd, Willem en Guigo hier zo broederlijk naast elkaar te zien staan.

Na ‘apen tot di’ ontbreekt in het Leidse hs. de vertaling van ‘Non possum tacere, deus scit’, waarvan Wilmart (bl. 242) de authenticiteit reeds betwijfelde.

Merkwaardig is ook, dat het ‘aliud quoddam opusculum’ (zie

1) Zie Wilmart: bl. 234.

[p. 59]

Migne. Proloog. 2. (12)), hetgeen volgens Wilmart slechts in drie handschriften is overgeleverd, in ons hs. wèl vertaald is: ‘Daernae heb ic ghedacht v te offeren een ander boecsken’. Wellicht kunnen deze korte aantekeningen voor den Willem van St. Thierry-kenner reeds een aanwijzing zijn om uit te maken, welke redactie aan onze tekst ten grondslag ligt.

De vertaling is over het algemeen bijzonder letterlijk. De vertaler heeft bekort noch uitgebreid. Wel heeft hij soms een lange, ingewikkelde zin in een reeks hoofdzinnen opgelost. Slechts een enkele keer (bijv. de eerste zin van hoofdstuk I) is hij er niet uit kunnen komen. De stijl doet ons vermoeden, dat het vertalen hem aanvankelijk lastig viel. In het begin houdt hij zich angstvallig aan de Latijnse tekst en volgt soms, tegen eigen taalgebruik in, de vreemde woordvolgorde. Daardoor is het eerste gedeelte minder soepel en hier en daar zelfs wat hortend en stotend. Maar in het tweede is hij het werk baas geworden. Nog is zijn stijl niet zeer vloeiend, maar hij schrijft vrijer en ook warmer, alsof hij zelf, al vertalend, ontroerd werd door de buitengewoon mooie climax in deze brief.

Ook treft hij ons soms door een aardige vondst. In ‘cum subito invenimus eam in campis silvae’, vertaalt hij het cum inversum zeer levendig met: ‘Ende siet wy hebben sy haestelicke ghevonden -’.

Tevens brengt hij enige variaties in het woordgebruik, zoals voor ‘Veteres ipsi et in veteri mente nescientes nova meditari’, ‘Want si syn olt Ende vercoldet inder herten die gheen nye dinghen en connen dencken’.

Misschien is het toeval, maar het is opmerkelijk hoe de vertaler vaak naar een min of meer gelijkluidend woord gezocht heeft:

offero - offeren (aanbieden, geven).

rectus - rechtop (braaf, oprecht).

proprie - properlic te segghen.

feriatus - vierdach.

imo - ummer.

Het is wel zeer te betreuren, dat ook deze vertaling niet volkomen volledig is. Na bl. 93^b ontbreken twee quaternen. De weggevallen

[p. 60]

tekst komt overeen met Migne. P.L. 184, kol. 331:36: ‘et abjecta sancta’, tot ‘Porro aliae historiae’. Kol. 335. 42.

Maar ook ondanks dit hiaat is het hs. een belangrijke aanwinst voor de Leidse Universiteits Bibliotheek.

Tot slot laat ik nu nog als voorbeeld van de eenvoudige vertaaltrant een korte passage volgen:

^+Vide enim quomodo tanquam omnia facientem, ordinantem, et vivificantem, in medio bonarum, virtutum sicut cor in medio corporis, constituit Spiritum sanctum.	Merct hoe dat hi den heilighen^+gheest int myddel der gueder doechden gheset heuet. die alle dinck maect schict. ende leuendich // maket. gelijc dattet herte^+is int myddel des lichaems.
Ipse est enim omnipotens artifex creans hominis ad Deum bonam voluntatem, Dei ad hominem faciens propitiationem, formans affectionem, dans virtutem, juvans operationem, agens omnia fortiter, et disponens omnia suaviter. Ipse vivificat spiritum hominis, et continet in unum: sicut et ille vivificat, et in unum continet corpus suum.	want hi is die aelmechtige meister die die guede wille des menschen tot gode wert schicket. ende toent die ghenaedicheit totten menschen hi maket dat toe neyghen ende gheuet die doecht. hi spoet dat werck. hi doet alle dinck machtelic ende schict alle dinck zuetelic. hi maket den gheest^1) des menschen leuendich. ende ontholdet in een ghelijc // dat die^+gheest des menschen leuendich maket, ende ontholt sijn lichaem in een.
Homines doceant Deum quaerere; Angeli adorare: solus ipse est qui docet invenire, habere, et frui.	Die menschen leren gode soecken. die engelen leren gode aen te beden. die heilige^2) gheest is alleen die gheen die gode leert vinden ende hebben ende ghebrueken.

Leiden.

J.M. Schalij

+ Migne, kol. 349.17

+ 151b.

+ 152a.

1) Na: gheest staat den gheest gheest, waarvan het eerste gheest met rood is doorgehaald.

+ 152b.

2) Heilige, eerste i gesubscribeerd.