Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 62

[p. 219]

Richard van St. Victor en Hadewijchs 10^de brief

In een reeks artikelen hebben J. van Mierlo, A.C. Bouman en Mej. M.H. van der Zeyde een polemiek gevoerd over de verhouding tussen Hadewijchs 10^de brief en het 41^ste Limburgse sermoen.

Van Mierlo's conclusie luidde: ‘Ook uit de onderlinge vergelijking van beide teksten staat buiten allen twijfel de prioriteit van Hadewijch vast. Het klassieke voorbeeld voor de L.S., als voor alle excerpten uit dezen brief, is dus uitsluitend Hadewijch’.¹⁾

Dit was zijn antwoord aan A.C. Bouman, die van mening was, dat òf het L.S. ‘de meest authentieke tekst uitmaakte’, òf dat ‘de tekst in de L.S. teruggaat op een ouder origineel, dat waarschijnlijk zeer dicht staat bij H.’²⁾ Tenslotte waagde hij het te veronderstellen, dat de 10de brief wel eens niet van Hadewijch zou kunnen zijn.

Daarna wierp Mej. van der Zeyde zich in de strijd en pleitte voor Boumans opvatting. In haar proefschrift³⁾ formuleerde zij haar oordeel als volgt: ‘Hiermee zijn we dus op het spoor gekomen van een eersterangs-prozaist, wiens werk in de L.S. het volledigst, en in onze Hadewijch hss. het zuiverst bewaard is’.

Ik zou deze tere quaestie niet hebben durven aanroeren, als ik niet toevallig, speurende naar een Latijnse bron voor een Middelhoogduitse tekst, in Caput VI van Richard van St. Victors Explicatio in Cantica Canticorum⁴⁾, het voorbeeld had ontdekt, van wat we voorlopig voorzichtigheidshalve Hadewijchs 10de brief zullen blijven noemen.

1) J.v. Mierlo, De 10e Brief van Hadewijch en het 41ste der Limburgsche Sermoenen, Med V A 1932, blz. 373 vlg.

2) A.C. Bouman, Het 41ste der Limburgsche Sermoenen en de 10de brief van Hadewijch. Ts 49, blz. 26 vlg.

3) M.H. van der Zeyde, Hadewijch. Een studie over de mens en de schrijfster. Groningen 1934. In 1936 voegde zij hier nog bewijsmateriaal aan toe in: De tekst van Hadewijchs brieven. Ts 55, blz. 291 vlg.

4) Migne, P.L. 196, kol. 421-423.

[p. 220]

Dit was de reden waarom ik hierboven de stand van zaken nog eens meende te moeten opgeven. Alvorens echter zelf, aan de hand van dit nieuwe gegeven op de vraag van prioriteit of originaliteit in te gaan, druk ik de drie teksten naast elkaar af. Hierbij ben ik als volgt te werk gegaan: De zinsvolgorde van het Latijn is gehandhaafd en omwisselingen hiervan in het Middelnederlands zijn door cijfers aangeduid. Voor het verband noodzakelijke passages, welke echter geen directe afhankelijkheid vertonen, zijn tussen haakjes geplaatst. Volkomen afwijkende stukken zijn weggelaten en door streepjes aangegeven. (In het Latijn zijn zij meestal niet langer dan één regel.) Tenslotte heb ik die plaatsen gecursiveerd, waar de vertalingen in H. en L.S. verschillend zijn.

R.v. St. V. (Migne, P.L. 196, kol. 422).	Kern, L.S. XLI, blz. 568.	v. Mierlo, Had. Br. X, blz. 187.
1 (Manet in illa anima Christus, qui virtutes ejus possiderit, humi- litatem, mansuetudi- 5 nem, patientiam, obe- dientiam et charita- tem. Et item qui man- data illius servat, - Talis ergo et vere di- 10 ligit, et Christum in domum mentis intro- ducit.)	(Di Gode mint, hi sal minnen sine werke, dat sin dogede, bi dien die heme mint, hi mint dogede.)	(DJe gode mint hi mint sine werken. Sine werken sijn edel doghede. Daer omme die gode mint, hi mint doechde. Dese Minne es ghewarich ende vol van troeste.)
Affectuosa dilectio, qua superius dilectio- 15 nem animae significari diximus, interdum plus afficit minus dili- gentem et minus per- fectiorem. Non enim 20 tantum diligit quis- que, quantum hanc sentit, et quantum in illo statu sibi diligere videatur, sed	Dogede die pruuen minne, nit sutecheit, want het geschit sulke wile dat dergene die men mint, mere sutecheit gevult, dan dergene die meer mint.	Doghende prouen de Minne ende niet soeticheit /: Want het ghesciet selke wile dattie minsche die min mint, meer sueticheiden gheuoelt.
	Na din dat elc sutecheit gevult, en es minne in hem nit, mar na dien dat hi es	Na dat elc gheuoelt, daer na en es Minne in hem niet; Mer na dien dat hi ghefundeert es in doechden Ende ghe-

[p. 221]

25 quantum in virtutibus et charitate fundatus fuit, (et in servandis mandatis fidelis habe- tur).	gefondert in dogden ende gewortelt in caritaten.	wortelt in caritaten.
30 Dulcis in Deum af- fectus quodammodo carnalis est, et fallax et humanitatis inter- dum potius quam gra- 35 tiae, cordis quam spi- ritus, (sensualitatis quam rationis;) ita ut magis accedat aliquan- do ad minus bonum, et 40 minus ad majus, et ad aliquid quod sapit am- plius quam quod expe- dit. - - - - - - - 45	Begerde es sulke wile sute te Gode wart, ende en es nogtan nit al Got, mar meer purende uten gevulne der senne dan van gratien, ende meer van naturen dan van Gode.	Begherte es sulke wile suete te gode waert; Nochtan en eest niet al god/: Want het es meer porrende vten gheuoelen der sinne dan van gracien, Ende meer van natueren dan van gheeste.
	Desesutheitberuert sulke wile die sile metten menren gude, ende valt diper op dat har smact dan op dat hare nůt es; (want si naturt na die sake darse vt wert geboren.)	Dese suetheit beruert de ziele meer ten menderen goede, Ende min ten meeren goede, Ende si ualt diepere op dat hare smaket dan op dat hare nutte es: (Want si natuert na die sake, daer si vte gheboren es.)
50 Sic affectuose inter- dum carnalis aliquis et imperfectus ad Deum afficitur, non quod valde diligat, sed quia 55 dulcedinem gratiae de- gustat, quae quantum durat, tantum juvat, quandiu durat dulcedo, durat et dilectio. (Sed 60 non agnoscetur in bo- nis amicus.)	Dusgedaen sutheit gevult als wale die onuolmacde als die volmaecde, ende waent wesen in grote minne dis hi eenre cleenre sutheit gesmact - (blz. 569:) Als dese geuůlen sutecheit, so minnense; ende alse tegaet, so tegaet har minne.	Dus ghedaenre suetheit gheuoelt alse wel de onuolmaecte alse de volmaecte, Ende waent sijn in groter minnen, om dat hi sueticheiden ghesmaket - - (blz. 190:) alse die suetecheiden gheuoelen, soe minnense; Ende alse die sueticheit te gheet soe te gheet oec hare Minne. Jnden daghe der gratien sijn si coene, ende inder nacht der tribulatien
In die namque ista Dominus quidem mi- sericordiam suam 65 mandat, sed in nocte tentationum et labo-	In den dach der gratien sinse kůne, mar in der nagt der tribulatien so kerense den rughe. - -

[p. 222]

rum in praeceptis de- clarat, quantum quis- que diligat.		keren si den rugghe. - - - - - - -
70 (1) Visitatione gratiae consolatur Deus pusil- lanimitatem nostram, juvat infirmitatem, excitat voluntatem. - 75 (2) Itaque contingit ut pusillanimis, et di- lectionis avidus, dilec- tione hac magis move- atur, (et in quo sen- 80 sualitas et carnalis ap- petitus potius quam ratio dominatur.) (3) Interdum hanc magis sentit levis cor- de 85 et inops gratiae: facilius enim movetur qui levior fuerit, ex- pers consolationis de- lectabilius oblatam re- 90 cipit. 95 100	(3) Hir bi geschit sulke wile dat die lighertege meer wert berurt dan die wegende, ende die arme van gratien dan die rike. (1) Want als Got comt met sinre gratien ende hi troesten wilt har armhertecheit ende sterken har crancheit, (2) so sinse Gots lustech ende sutheit begerende, (3) ende werden meer berurt ende in ruren dan degene die met gewonden sin metten gude Gots dorgaen. - - - -	(3) Hier omme ghesciet sulke wile dattie lichte herten meer werden beruert dan de weghende, Ende de arme van gratien dan de rike. (1) Want alse god comt met siere gratien ende hi troesten wilt har armeherticheit ende hulpen hare crancheit Ende porren haren wille, (2) soe sijn si gods lustich ende sueticheiden gherende, (3) ende werden meer beruert dan die met ghewoenten doergaen sijn metten goede gods. - Hier omme es sulke wile ghebreken van gode meer sake der suetheit / dan ghewande.
Hujus ergo dulcis affectus causa est in- 105 terdum, non gratiae copia, sed mentis ino- pia. - - - - - -	Hir ombe es bi wilen sutheit meer van gebreken dan van volheide.

[p. 223]

(kol. 423:) (Vocat 110 Deus per gratiam visi- tantem, et respondebit homo per mandatorum impletionem;) (4) vo- catio non facit perfec- 115 tum, sed obligat: (res- ponsio per mandata justificat.) (5) Fit enim aliquo- ties affectus iste dul- 120 cis a malo spiritu, ut dum nimis ei creditur, eique dum valde delec- tat inhaeretur, ad de- bilitatem cordis homo 125 perducatur. Item ut per illius occupatio- nem ab utiliori opere revocetur. Et item ut ejus abundantia fretus 130 aliquis se perfectum credat, et ad perfec- tum minus exerceatur. - - - - - - - 135 140 145 150

(5) Sulke wile es oec sake der sutheit quaet geest. Want als die mensche gevult sutecheit, so est hem genuglike, ende volgt der genugden sulke wil so verre dat hi velt in crancheide dis lighamen. Oec wert sulke wile sutheit gegeuen ombe dat mi dar bi late orberliker denc, ende oec dar bi, als die mensche heft volheit van sutecheide, so begint hi hem seluer te gueuulne van volmactheide, ende agt diste men te hoegene sin leuen. (4) (Hir ombe est orberlike dat elc besie sine gratie ende dat gut ons Heren (blz. 570:) wislic beware.) Want die gigte der gratien en mact den mensche nit gerecht, mar hi werter mede gepandůnt.

(5) Selke wile es oec die quade gheest sake der suetheit. Want selke wile alse de mensche sueticheiden gheuoelt, soe delecteert hi sere daer in ende volghet der delectacien soe verre dat hi valt in crancheiden van lichamen ende dat hi daer bi verlet orberleke dinghen. Ende oec daer bi alse de mensche siet dat hi guede ghewande sueticheiden heuet, soe beghint hi alleinskene hem seluen te ghelouene van volmaectheiden ende acht dies te min sijn leuen te hoedene. (4) (Hier bi steet wel, dat elc sijn gracie besie ende dat goet ons heren wiselike vorwart kere/.) Want de ghichten der gracien en maken den mensche niet gherecht, Mer si bendenne;

[p. 224]

ista gratia homini subjicitur, ut vel bene, vel male illa utatur: per hanc ergo offen- 155 dit qui usum ejus nes- cit, sicut etiam virtus in vitium vertitur, si nimie, vel extra tem- pus exerceatur. 160 165	Want werct hi met sinre gratien, so behagt hi Gode; en dut his nit, so wert hi besculget. Oec muet hi sine gratie vffenen met wesene; want gelic dat dogt wert mesdaet als mis vffent buten haren tit, son wert gratie nit gratie sin sie gericht met gratien. -	Want werct hi met siere gracien, soe behaghet hi gode; Ende en doet hijs niet, soe wert hi schuldich. Oec moet hi wise hebben, daer hi sijn gracie met oefene. Want ghelike dat de doghet mesdaet wert, alse mense buten haren tiden oefent, alsoe wert gracie niet gracie, sine werde bedect met gracien. -
Sponsa ergo affec- tuose, pariter et desi- deranter delictum quaesivit, inventum 170 vero ut ad se introdu- ceret non minus solli- cita fuit. - - - - 175	Hir ombe die Brut, dar mi af lest in Cantiken, en sugte haren Brudegom nit allene begerlike mar oec wislike; ende due sin vonden hadde, duůn wasse nit te men in sorgen wie sin behouden soude.	Hier om de bruut daermen af leset in de canteken, Si sochte haren brugom niet allene begherleke, Mer oec wiseleke; ende alsine vonden hadde, sone wasse niet min sorfhertich hem te behoedene.
Fervens vero ani- ma, in vacuum hanc recipiat, semper profi- cere laborat, et dili- 180 genter exercet agrum suum meliorando mo- res, et excolendo vir- tutes, ut edificet men- tis domum in quam 185 introducat dilectum. 190	Aldus souden duen al degene di in ruren waren van minnen: si souden altoes har gratie meeren met minnen, met begerden ende met wisheide, ende sorfagteglike vffen har velt, ut rodende die sonden ende in zayende dogde, ende maken een hus van suuerre ende van reinre conscientien, darse in ontfingen werdelike haren brudegom.	Dus soude doen elc vroede ziele die in roere ware van minnen. Si soude altoes hare gracie met begherten ende wiseleke meeren Ende sorfherteleke oefenen haren acker, vte treckende ondrachticheit ende, in sayende doghede; Ende maken een huus van suuere consciencien, daersi werdeleke in ontfa haer lief /.

[p. 225]

Laten wij allereerst vaststellen, dat deze zo duidelijk verwante vertalingen niet onafhankelijk van elkaar gemaakt kunnen zijn. Deze verwantschap (de vertaling ‘in ruren van minnen’ voor r. 176: ‘fervens’ bijvoorbeeld¹⁾) is tè opvallend, dan dat wij deze nog met verdere bewijzer behoeven te staven. Het is dus nu onze taak te onderzoeken of aan één van de twee vertalingen de prioriteit kan worden toegekend, of wel, dat wij het bestaan van een oudere tekst moeten aannemen, welke aan deze twee ten grondslag heeft gelegen. Slechts de verschilpunten kunnen dit bewijzen. Deze zijn naar hun, voor ons betoog mindere of meerdere belangrijkheid, onder te verdelen in drie groepen:

A.	weglating, toevoeging of betere (hetzij minder juiste) vertaling van gehele zinsdelen.
B.	dezelfde verschijnselen bij aparte woorden.
C.	onderscheid in gevallen, wanneer geen der beide teksten een letterlijke vertaling heeft.

A.r. 18 vult L.S. aan met: ‘dan dergene die meer mint’. Een voor de hand liggende, maar vrij overbodige toevoeging.

Anders is het gesteld in r. 39. L.S. is in dit geval beslist corrupt, terwijl tevens het: ‘Ende min ten meeren goede’ is weggelaten.

Ook voor r. 74: ‘excitat voluntatem’, geeft H. de juiste vertaling: ‘Ende porren haren wille’, welke in L.S. ontbreekt.

L.S. noch H. hebben r. 106: ‘mentis inopia’ letterlijk vertaald. Richard laat hier nog volgen: ‘Exigua enim laetificant pauperem’. Zijn ‘mentis inopia’ moet dus, vooral ook in verband met ‘inops gratiae’ r. 85 en ‘non gratiae copia’ uit r. 105, als armoede van gratie opgevat worden. Door in plaats van ‘gratie’ ‘gode’ te zetten, verheft de weergave in H. deze quaestie naar een ander plan. Het zuiver bespiegelend karakter wordt losgelaten, het wordt de onmiddellijke uitdrukking van een persoonlijke, mystieke ervaring; van het weten, dat zij die God het dichtst benaderd hebben en dus het rijkste aan God (aan gratie) zijn, minder zoetheid ontvangen, dan zij die nog op een lagere trap van de mystieke ontwikkeling staan.

1) Een 15de-eeuwse Richard-vertaling heeft: vuerighe. Hs. Leiden. Voss. G.G. 4^o 7¹. bl. 19b.

[p. 226]

r. 113-115: ‘vocatio nòn facit perfectum, sed obligat’ is de passage welke het kernpunt voor de betogen pro en contra de prioriteit vormde. Mej. van der Zeyde en A.C. Bouman achtten het ‘hi werter mede gepandůnt’ oorspronkelijker dan ‘si bendenne’. Het blijkt nu, dat L.S. en H. voor het: ‘non facit perfectum’ de letterlijke vertaling: ‘en maken den mensche niet gherecht’ bevatten en dat het ‘obligat’ door beide wel is waar in verschillende bewoordingen, maar even juist is weergegeven¹⁾.

B. Het is soms buitengewoon moeilijk uit te maken of er weggelaten, dan wel toegevoegd is!

Bijvoorbeeld r. 21: ‘hanc sentit’ is in L.S. vertaald met ‘sutecheit gevult’, in H. door ‘gheuoelt’. Een dergelijk geval levert r. 127 op: L.S.: ‘Oec wert sulke wile sutheit gegeuen ombe dat mi dar bi’ tegenover H.: ‘dat hi daer bi’. H. is hier zò beknopt, dat er mogelijk wat is weggelaten.

In L.S. ontbreekt ‘sake’ (r. 104: ‘causa’). L.S. heeft hier de gehele zin omgeworpen, zodat H. niet alleen letterlijker, maar tevens duidelijker is.

In H. mist echter ‘sulke wile’ (r. 38: ‘aliquando’).

Aan r. 55: ‘dulcedinem’ schijnt in L.S. ‘cleenre’ toegevoegd. Juist als in A.r. 18 vormt deze invoeging een tegenstelling. Hier met het voorafgaande ‘grote minne’.

Vrij overbodige toevoegsels lijken: L.S. ‘ende in ruren’ (onder 3) en H. ‘alleinskene’. (r. 136).

Letterlijker of betere vertalingen vinden we in H.:

‘gheeste’ voor r. 35: ‘spiritus’; L.S. ‘gode’.

‘hulpen’ voor r. 73: ‘juvat’. L.S. ‘sterken’, dat we waarschijnlijk op rekening moeten schrijven van de neiging tot het scheppen van tegenstellingen in L.S. (zie 18 en r. 55).

‘delecteert hi sere’ voor r. 122: ‘dum valde delectat’; L.S. ‘est hem genuglike’.

‘ghelouene’ voor r. 131: ‘credat’; L.S. ‘geuulne’. Dit kan echter slechts een verschrijving zijn.

1) Het Leidse Hs. heeft: ‘mar si verbinten’.

[p. 227]

‘oefent’, voor r. 159: ‘exerceatur’; L.S. ‘mis vffent’ dat iets sterker is.

‘ziele’ voor r. 176: ‘anima’; L.S. ‘degene’.

‘lief’ voor r. 185: ‘dilectum’; L.S. ‘brudegom’.

L.S. overtreft H. echter in de volgende lezing: ‘hoegene’ voor r. 131: ‘ad perfectum exerceatur’; H. ‘hoedene’.

C.r. 170: ‘ut ad se introduceret’ is in L.S. vrij vertaald met ‘behouden’, dat mij iets beter toeschijnt dan H. ‘behoedene’.

Over de vertalingen van r. 181: ‘meliorando mores’ is het lastig een oordeel te vellen. L.S. geeft met ‘ut rodende die sonden’ een tegenstelling tot ‘dogde’. H. houdt met ‘ondrachticheit’ het beeld van de akkerbouw sterker vast.

Overzien wij nu A.B. en C. dan blijkt, dat H. verreweg het volledigst en ook het letterlijkst is, maar aangezien ook in de H.-redactie een enkele keer iets mist, wat L.S. met het Latijn gemeen heeft, of ook een enkele minder fraaie vertaling vertoont, meen ik, dat wij de volgende conclusie mogen trekken: ‘Zowel het 41ste der Limburgse Sermoenen als Hadewijchs 10de Brief (welke echter geen wezenlijke brief is), gaat terug op een paraphrase van Caput VI van Richard van St. Victors ‘Explicatio in Cantica Canticorum’, welke in Hadewijchs brief het zuiverst bewaard is¹⁾.

De onbekende auteur stond, niettegenstaande dat hij Richard meestal op de voet volgde, toch bòven zijn stof. Hij heeft dit caput een volkomen eigen cachet gegeven. In de eerste plaats door zijn eenvoudige, heldere en krachtige stijl, in de tweede plaats door de vrijheid waarmee hij te werk ging. Hij heeft toegevoegd, weggelaten en veranderd, waar het hem goeddunkte en juist hierdoor blijkt zijn persoonlijkheid. Door de toevoegingen in r. 43 (diepere... want si natuert, enz.), r. 87 (weghende - rike), r. 105 (ghebreken van gode) heeft hij Richards woorden verdiept en geïntensiveerd. De lange invoeging²⁾ (r. 57) over de onvoorwaardelijke, niets eisende minne-

1) Reeds in zijn artikel: Vander Feesten: Sproke der mystieke liefde. Ts 58, blz. 25 wees P.N. van Eyck op verwantschap tussen Richard van St. Victor en Hadewijch.

2) Kern, blz. 568, r. 16 - blz. 569, r. 9.

[p. 228]

dienst kenschetsen hem als iemand, dien wij in onze gedachten naast Hadewijch kunnen plaatsen.

Met welk logisch inzicht en overleg hij te werk is gegaan, bewijzen ook de weglatingen. De Redactie van dit tijdschrift wees mij op de consequente verwaarlozing van r. 7: ‘qui mandata illius servat’, r. 27: ‘et in servandis mandatis fidelis habetur’, r. 111: ‘et respondebit homo per mandatorum impletionem’ en tenslotte r. 115: ‘responsio per mandata justificat’.

Richards stelregel: ‘de verplichtingen, welke de gratie oplegt delgt men door het vervullen van de geboden’¹⁾, wijst hij van de hand. Hoe kon hij ook anders? Hij, die louter en alleen de minne om de minne diende (zonder de voorafgaande of de in toekomst beloofde gratie). Hij, die schreef: ‘Dit weten wel die gude vrude die altoes na dogde staen: sin suken mar der minnen wille, sin bidden ander sutheit maer ligt, dasse mogen in allen dengen kinnen der minnen liftsten wille’²⁾. Deze man spreekt vanuit zijn eigen, onmiddellijke ervaringen, zijn mystiek beleven en daardoor verschuiven de verhoudingen in Richards geleerd betoog, daar zij geladen worden met een andere gevoelswaarde.

Richards tegenstelling: ‘dilectione hac magis moveatur, et in quo sensualitas et carnalis appetitus potius quam ratio dominatur’ wordt op de achtergrond gedrongen. Het tweede deel laat hij tot twee keer toe onvertaald (r. 36-37 en r. 79-82). In zijn gehele paraphrase ontbreekt het woord ‘Redene’, hetgeen hem zowel van Richard als van Hadewijch onderscheidt³⁾.

Zìj̀n grote tegenstelling is het bezit of het gemis van de deugden en caritate, welke den mens in staat stellen te voldoen aan de ene, alles beheersende eis van de belangeloze minnedienst.

Leiden

J.M. Schalij

1) Leidse Hs. bl. 18c: ‘God roept overmits gracie daer hi den menschen mede vant Ende die mensche antwoerdet mit dien dat hi die gheboden houdet’.

2) Kern, blz. 569, r. 2 vlg.

3) Wij vinden dit motief ook in Hadewijchs Twee-Vormich Tractaetken: ‘Ende hebben bi wile sueticheit, Ende sien bi wilen visioene, Ende dicke sijn in weelden /, Alse die ghene doen die op redenne niet en achten/.’ (v. Mierlo, Hadewijch, Mengeldichten. Leuven 1912, blz. 170).