Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 60

[p. 228]

Bijdragen tot de Middelnederlandse woord-geografie en woord-chronologie

VIII. Middeleeuws Vlaams en Brabants.

In de laatste jaren is verschil van mening gebleken over de oorsprong van onze oudste vóórhoofse epische gedichten. J.A.N. Knuttel betoogde in dit tijdschrift¹⁾ dat de oudste bewerkingen uit Lotharingen, bepaaldelijk uit Brabant afkomstig zouden zijn. J. van Mierlo²⁾ bepleitte nadrukkelijk de Vlaamse oorsprong. Of dit vraagstuk beslissend op te lossen zal zijn, valt te betwijfelen: zolang onderstelde oudere bewerkingen ontbreken, mist het onderzoek vaste bodem. Dat mag intussen geen beletsel zijn voor een poging om een oplossing te benaderen. Dialektische klanken of taalvormen hebben weinig bewijskracht, omdat een kopiïst die stelselmatig kan wijzigen. Studie van de rijmen is van meer belang, gelijk Van Mierlo reeds aantoonde bij zijn onderzoek van de Carel ende Elegast. Daarnaast wees hij ook op woord-geografische criteria en gaf daarvan enige treffende voorbeelden. Dat bracht mij tot de vraag: kunnen wij ook vaststellen welke woorden stellig of voornamelijk tot het taaleigen van Vlaanderen, welke tot dat van Brabant behoord hebben?

Allereerst dient men zich rekenschap te geven dat een dergelijk onderzoek zal stuiten op moeielijkheden van verschillende aard:

1^o Het mondeling taalgebruik dat aan de geschreven taal ten grondslag ligt is niet streng te splitsen in tweeërlei taaleigen: evenals nu waren er onderscheiden West- en Oost-Vlaamse dialekten, waarvan de laatste weer overgingen in West-Brabants, terwijl Oost-Brabants overvloeide in Limburgs.

1) Deel LVI (1937), blz. 185 vlg.

2) Versl. en Meded. der Kon. Vl. Acad. Oct. 1937.

[p. 229]

2^o Men heeft ook te letten op de ouderdom van de woorden. In de West-Vlaamse periferie werden oude woorden bewaard, die vroeger ook in Oostelijker streken bekend geweest zullen zijn, en die wellicht hier en daar als relicten voortbestonden. Bezaten wij een dialektgeografische kaart van de Zuidelijke Nederlanden van ± 1250, dan zou die er waarschijnlijk bonter uitzien dan wij ons nu, simplistisch, voorstellen.

3^o Bekend is de wederzijdse invloed van de geschreven taal, zodat men niet zonder reden spreekt van een Vlaams-Brabantse schrijftaal, sinds het einde van de dertiende eeuw. Het zal niet gemakkelijk vallen, de grondtaal van de auteur te onderscheiden van de vreemde inslag. Maerlant's taal is niet onvermengd West-Vlaams - men denke aan zijn verblijf in Holland en zijn keuze van rijmwoorden! - maar toch geen mengtaal: de woordvoorraad blijft in hoofdzaak West-Vlaams. Bij navolgers en bewonderaars moet men meer op zijn hoede zijn: Brabanders als Jan van Boendale en de Antwerpse didactici, Lodewijk van Velthem, Jan van Heelu en Hein van Aken zullen hun voordeel gedaan hebben met de rijke woordvoorraad van hun voorganger, al zal de tijdgenoot niet in twijfel geweest zijn omtrent het Brabantse karakter van hun woordgebruik.

4^o Hoe leerzaam de vergelijking met overeenkomstige hedendaagse dialekten ook kan zijn, men zal steeds in 't oog moeten houden dat het woordgebruik in de loop der tijden, door toenemend onderling verkeer, ingrijpende veranderingen kan ondergaan. Het is bekend dat de isoglossen van het woord veel minder constant zijn dan die van klanken. Daarbij komt dan nog, vooral in jongere perioden, de invloed van het boek: het aantal woorden dat men kent - ook oorspronkelijk uit andere streck - wordt groter dan het aantal dat men vlot gebruikt.

Welke wegen zou men nu kunnen volgen om betrouwbare gegevens te krijgen voor het bedoelde onderzoek?

[p. 230]

Het nauwkeurigst plaatselijk bepaald zijn de archivalia: oorkonden, rekeningen, rechtsbronnen en dergelijke dokumenten. Voor de klank- en vormleer is daaruit reeds veel belangrijk materiaal te voorschijn gebracht: voor het Vlaams door Jozef Jacobs, voor het Zuidwest-Brabants door A. van Loey. Ook voor woordvergelijking zal daar ongetwijfeld wat uit te leren zijn, al is de bestreken woordvoorraad betrekkelijk klein. In de rechtsbronnen treft men namen aan van misdrijven, wapens, ambten, en op het gebied van handel: scheepsnamen, namen van waren, maten, gewichten. Deze zullen deels gemeenschappelijk zijn in onderscheiden gewesten. Van belang is ook, te letten op de partikels (praeposities, conjuncties) die bij voorkeur gebruikt worden. Het is jammer dat bij de vele uitgaven van rechtsbronnen en rekeningen waarover wij reeds kunnen beschikken, geen uitvoerige glossaria bestaan. Dat zou een vergelijkend onderzoek zeer vergemakkelijken¹⁾.

Een tweede werkmethode zou daarin bestaan, dat men stellig-Vlaamse teksten ging groeperen en bestuderen, om daaruit de woorden te verzamelen die elders niet of zelden aangetroffen worden. Zulke teksten zijn, behalve Maerlant's werken, o.a. de geschriften van Jan de Weert, Jan Yperman, Jan Praet, Gillis de Wevele (Leven van S. Amand), Martijn van Thorout, de Reinaert, de Walewein, de Flandrijs, de Parthenopeus, Floris en Blancefloer, de Couchy-fragmenten, de Malegijs-fragmenten²⁾, de Spieghel der Sonden, de Seghelijn, de Vlaamse Rijmkroniek, Livre des Mestiers, het Kaetsspel, de beide Boëthius-vertalingen, om slechts de voornaamste te noemen. Wie nu het Middelnederlandsch Woordenboek raadpleegt, en bij een bepaald woord uitsluitend plaatsen uit deze bronnengroep vermeld vindt, kan er vrij zeker van zijn met een

1) Er is, naar wij menen, wel eens overwogen, bij de Oude Vaderlandsche Rechtsbronnen een algemeen glossarium te doen samenstellen. Voor het besproken doel zouden afzonderlijke glossaria, gelijk Mr. S. Muller er een voor Utrecht maakte, leerzamer zijn.

2) In deze door Verdam gepubliceerde tekst (T. en Ltb. VI) komt b.v. de enige plaats voor van carmyt = gekerm, lawaai, dat Kil. ‘vetus Fland’ noemt.

[p. 231]

speciaal Vlaams, meestal West-Vlaams woord te maken te hebben. Worden er meer plaatsen opgesomd, dan blijkt het woord soms algemeen Middelnederlands te zijn; maar merkt men op, dat Brabants-Limburgse bronnen ontbreken, dan kan daardoor de weg geopend worden om teksten aan te wijzen, waarvan het Vlaamse taalkarakter tot nu toe niet of weinig opgemerkt was.

Het is jammer dat wij naast de statige rij van zuiver-Vlaamse teksten niet een even lange rij kunnen plaatsen van Brabantse geschriften die vóór of buiten Vlaamse invloed tot stand kwamen. Met een zeker voorbehoud kan alleen gewezen worden op mystieke teksten in poëzie en proza: Hadewijch, Beatrijs van Nazareth, vooral Ruusbroec, Jan van Leeuwen en andere auteurs en vertalers uit de omgeving van Groenendael en het Rooclooster. Voor vergelijking met zo anderssoortige Vlaamse teksten is echter hun woordvoorraad enerzijds beperkt, anderzijds te speciaal geestelijk of persoonlijk. De andere, reeds genoemde Brabantse auteurs, die kennelijk onder Vlaamse invloed staan, moeten dus met voorzichtigheid geraadpleegd worden.

Op het belang van varianten in afgeschreven of omgewerkte teksten hebben wij vroeger reeds gewezen¹⁾. Sedert viel onze aandacht op een tekst die juist voor de onderscheiding van Vlaams en Brabants interessant is, nl. de Roman van de Roos. E. Verwijs bezorgde een uitgave naar het Amsterdamse handschrift (A) met zeer nauwkeurig vermelde varianten van het Comburgse handschrift (C), vroeger door Kausler volledig uitgegeven. Sedert is het derde (Brusselse) handschrift teruggevonden en door Verdam gecollationneerd. Terwijl nu A en B vrijwel overeenstemmen en waarschijnlijk het dichtst bij het verloren origineel staan, heeft de West-Vlaamse afschrijver van C meer een bewerking dan een afschrift gegeven, waarin

1) Het onderzoek naar de Mnl. Woordgeografie (Verz. Taalk. Opst. II, 423).

[p. 232]

tal van woorden door andere vervangen zijn. Zulke opzettelijke wijzigingen doen denken aan taalverschil tussen de Brabantse dichter Hein van Aken en de onbekende Vlaamse kopiïst.

De eerste vraag is nu: hebben wij zekerheid dat de tekst waarop A en B teruggaan oorspronkelijk en Brabants is? Immers, het auteurschap van Hein van Aken wordt soms als hypothetisch beschouwd, en op zichzelf zou het niet onmogelijk zijn dat de West-Vlaamse redaktie de oorspronkelijke was.

Een vergelijking met Hein van Aken's Roman van Limborch geeft hier de doorslag. In Rose vs. 2612 vindt men het spreekwoord ‘Niet en suet, niet en suert’, dat juist zo voorkomt in Limborch II, vs. 616, terwijl de Vlaming er van maakt: Niet ne bezoet niet ne bezuert’.

Er zijn plaatsen aan te wijzen waar C de woorden van het origineel òf niet begreep òf verhaspelde: in vs. 87 wordt besten = vastrijgen, veranderd in vesten; in vs. 6083 past rat beter dan raet van de omwerking. Er zijn woorden die C niet kent of liever vervangt, en dat dan tweemaal op verschillende wijze doet: vlincken = schitteren wordt in vs. 2420 in quincken, in vs. 5705 in blecken veranderd; musen (= loeren) wordt in vs. 12462 vervangen door mercken, en te voren (vs. 11354) verknoeid; het adj. lodder = losbandig wordt in vs. 2057 vervangen door quade, in vs. 3893 door het substantief lodder; dompheit wordt soms tot dulhede, soms tot sotheit. Opmerkelijk is ook dat er woorden zijn, die uitsuitend in Rose en in Limborch voorkomen, b.v. ernesse (vs. 145), of buitendien in duidelijk-Brabantse teksten, b.v. fadde (vadde) vs. 6073 ook bij Boendale en in de Vierde Martijn, mesmogen, vs. 4555, ook bij Ruusbroec.¹⁾ Bovendien komen in de Brabantse tekst enige zeldzame, nergens elders aangetroffen woorden voor, die in C door meer gewone vervangen zijn. De twijfelachtige woorden binsen (vs. 5822, vervangen door bruuschen)²⁾ en boebaert (vs. 8030, vervangen door fobart) ter zijde latend,

1) Het zeldzame ongearent komt voor in Limb., maar ook éénmaal in Walewein.

2) Hs. B heeft in plaats van binst: buischt.

[p. 233]

kunnen wij wijzen op verdornet (vs. 1608 > bewrocht), cretten (vs. 1610 > craken), wrage (vs. 5931 > quade), blasse (vs. 12844 > blessaert), ontbruden (vs. 12979 > ontjoyen).

Wij vermelden nu eerst enige woorden uit A die bij onderzoek in het biezonder Brabants bleken te zijn, en geven daarnaast het Westvlaamse (of mogelijk meer algemene) aequivalent.

vessemen (vs. 85): een naald in de draad steken, is nog in Antwerpen bekend. Boendale gebruikt ommevessemen. Hs. C heeft hiervoor vademen, door Plantijn en Kiliaen in deze betekenis bekend, maar in het Mnl. Wdb. uitsluitend op deze plaats aangetroffen.

verswinde (vs. 310). Als dit de verleden tijd is van verswinden zou het Oost-Mnl. zijn. Waarschijnlijker behoort het bij verswinen, dat niet uitsluitend, maar wel overwegend Brabants schijnt, (o.a. bij Ruusbroec) tegenover verdwinen (C verdwijnde B verdween), dat vooral in Vlaamse teksten voorkomt (o.a. bij Maerlant).

gecronkelt (vs. 759), van het haar gezegd, komt behalve hier alleen voor in een latere Brusselse druk (Scep v.W.). C heeft kersp, dat volgens Kiliaen Vlaams is, en o.a. uit Maerlant en Walewein opgetekend is.

haestelinge (vs. 2053) is vooral Brabants. Hoewel het in rijm staat, is het in C vervangen door het gewonere (h)aestelike. Op een vroegere plaats (vs. 1172) heeft A haestelike, maar daar vervangt C ook dit woord door varinghe, dat volgens getuigenis van Kiliaen speciaal Vlaams is.

timbre (vs. 2159), aan het Frans ontleend, schijnt C onbekend te zijn. Hij vervangt het hier en elders door orghelen.

nodich (vs. 2170), met de betekenis: karig, schaars, gierig (vgl. carich) wordt in C vervangen door vrec.

anegroeten (vs. 2365) wordt in C eenvoudig: groeten.

onsticheide (vs. 2476) wordt ook aangetroffen in de Limborch en bij Ruusbroec. De lezing van C: meer dan zeerichede wijkt sterk af.

verwassen (vs. 2493). Ook dit woord is weer voornamelijk

[p. 234]

uit Brabantse bronnen opgetekend. Daarmee is in overeenstemming dat C de voorkeur geeft aan verlangen = te lang vallen.

bolgen (vs. 2964) zal wel Oost-Brabants geweest zijn. Het komt ook voor in Lutg. en Limb.-Serm. C heeft: vergrammen. Hetzelfde geldt voor bolgenscap (vs. 10037), dat vervangen wordt door gramscap. Een bewijs dat C bolgen vermijdt biedt ook vs. 1562 - waar het verbelgen betekent - en door de omwerker verwijderd is.

runsen (vs. 3000 in B; A heeft, waarschijnlijk foutief runchen) is in C vervangen door het vooral Vlaamse rompelen. Op een vroegere plaats (v. 345) is vol ronsen in C geworden: verroest, dat speciaal Vlaams is. Parallel hiermede is zowel gerunst (vs. 11070) als verrunst (vs. 11866 en 11918) vervangen door verroest.

ontswimelen (vs. 3725) komt verder alleen voor in het Limburgse L.v.J., en zal dus ook Oost-Brabants geweest zijn. C heeft voor: ontswimelt: in dole.

hereheit (vs. 6220) o.a. ook bij Ruusbroec en Limb.-Serm. staat naast het meer algemene heerscap, dat men in C aantreft.

ermoedicheit (vs. 6334). Het kan wel toevallig zijn dat het Mnl. Wdb. van dit woord geen tweede plaats vermeldt. C schijnt het echter te vermijden en heeft keytivicheit.

genemicheit (vs. 6890) een zeldzaam, slechts hier voorkomend woord, ook blijkens de umlaut niet-Vlaams. Reeds B heeft een ander woord: geveinstheit en C het blijkbaar meer Vlaamse lievelicheit, dat ook in vs. 7588 voorkomt, waar A vriendelichede heeft.

duvelheit (vs. 7290) is in het Mnl. Wdb. alleen uit de Lsp. opgetekend. In C is het vervangen door dulheit.

oeft (vs. 7720) is in het Mnl. vooral vertegenwoordigd door Oostelijke, meest Noord-Oostelijke plaatsen. C heeft frute.

sloien (vs. 8577, 12441, 12956). De meeste plaatsen wijzen naar Brabant (Ruusbr., Boendale, Velthem). C heeft het algemene woord slepen.

[p. 235]

gewranc (vs. 8601). Een vrij zeldzaam woord voor pijn, dat weliswaar ook in Parth. voorkomt. In de zin van strijd wijzen de plaatsen naar Brabant. C vindt het blijkbaar ongewoon en vervangt het door vernoy.

hore (vs. 8832). Alleen op deze plaats. Door Verdam gissenderwijze verklaard als schram, op grond van Antwerpse volkstaal. De variant van C: clute is nog onverklaard. De onderstelling van Verwijs (= slag) is ongegrond.

eren (vs. 8833) = vloer komt alleen hier voor (C heeft neren).

bladen (vs. 8960). Hyperkorrekt voor blaeyen = zwaaien, heen en weer gaan. C heeft besen, dat Verwijs gelijk wilde stellen met het door Kiliaen vermelde baesen (= errare, vagari), een betekenis die in het verband goed past. Verdam echter twijfelde aan de betrouwbaarheid van de lezing: het woord is nergens elders aangetroffen.

vloge (vs. 10211) = vleugel, komt verder alleen bij Velthem voor; een derde plaats is onbetrouwbaar.

verleesten (vs. 10098). Uit de plaatsen (o.a. bij Ruusbroec) zou men opmaken dat het Brabants aan deze vorm de voorkeur geeft boven geleesten of volleesten. C heeft hier overlach doen, dat in 't Mnl. Wdb. ontbreekt.

plike (vs. 10752) = plooi. Hoewel dit zeldzame woord in C staat (de overeenkomstige plaats in A ontbreekt) is het waarschijnlijk uit de oorspronkelijke tekst afkomstig, aangezien het ook in de Limb. voorkomt.

capen (vs. 12429) = kijken werd door Verwijs als foutieve lezing verworpen: C heeft namelijk gapen. Daardoor ontbreekt deze plaats in het Mnl. Wdb., maar Verdam vond later een andere plaats, in de Lsp., dus ook in het Brabants.

liërde (vs. 12861) = liaert. Dit Franse woord, uit Brab. en en Holl. bronnen opgetekend, kan ook wel Vlaams geweest zijn: het komt in de Walewein voor. Toch vervangt C het door blaerde = blaer.

verwelkeren (vs. 13003). Voor deze, door Kiliaen vermelde bijvorm van verwelken ontbreekt een bewijsplaats in het

[p. 236]

Mnl. Wdb. C heeft de twijfelachtige lezing verwalket (l. verwelket?)

vulen (vs. 13839) = verrotten komt in vele Brabantse teksten voor, maar schijnt niet uitsluitend Brabants geweest te zijn. Niettemin vervangt C het door vorten, door Kiliaen als speciaal Vlaams vermeld en o.a. in de Sp. der S. en bij Jan Yperman aangetroffen.

De opgesomde oogst is in een zo omvangrijke tekst niet rijk. Het aantal door mij opgetekende woordparen is zeer veel groter, maar daarbij leidde het naslaan in het Mnl. Wdb. niet tot een vaste uitkomst. In de meeste gevallen hadden beide woorden een verbreiding over geheel Zuid-Nederland en vaak ook in latere Noordelijke bronnen.

Na wat reeds opgemerkt is over een Vlaams-Brabants letterkundig taalgebruik behoeft dat niet te verwonderen. Enige van zulke woordparen zijn: greinzen en gremmen, criten en criscen, serichede en droefhede, anscijn en ansichte, hatië en haetscap, reine en suver, die in het mondeling gebruik plaatselijk waarschijnlijk wel uiteenliepen. Meer vastheid geeft het Brabantse tonen, dat sporadisch voorkomt, en in C steeds plaats moet maken voor togen, al kent A dit ook soms in het rijm. Bij synoniemen merkt men ook wel bepaalde voorkeur: A gebruikt b.v. de adjektieven door en domp, waar C liever sot en dul zet; A verkiest tornich en erre al kent hij waarschijnlijk ook wel gram, dat telkens bij C opduikt. A heeft voorliefde voor het praefix mes-, (b.v. meshope) tegenover wan- bij de Vlaming. A gebruikt het adverbium sint: C liever sident.

Opmerkelijk is ook dat de Vlaming langer vertrouwd blijft met ouderwetse woorden als bedi, dwaen, vlaen, cume, die in het veertiende-eeuwse Brabants mogelijk al minder gangbaar waren. A heeft ten minste dies, wasschen, willen, nauwe.

Om het aantal reeds vermelde speciaal-Vlaamse woorden te vergroten, kunnen we ook van een ander standpunt uitgaan,

[p. 237]

namelijk van de omgewerkte tekst C. Omtrent het West-Vlaamse karakter van deze tekst, in het Comburgse handschrift bewaard, behoeft men geen ogenblik in twijfel te verkeren. Afgezien van de klanken en vormen wijzen wij op het pronomen soe = si, het suffix -ighe (tavernierighe, vs. 6373, meesterighe, vs. 9530, clappighe, vs. 13859), op samenstellingen met -tiere (menigertiere), op de s van meersen, op de umlaut in gevlegen.

Wij verzamelden uit C een aantal woorden die corresponderen met een weinig opvallend, algemeen woord uit A, of die voorkomen in passages die geheel vrij bewerkt, dan wel ingevoegd zijn, en zich dus aan een vergelijking met A onttrekken. Vooral in het laatste geval blijft het mogelijk dat C woorden bewaard heeft die thuis behoren in het Brabantse origineel, en dat reeds in A (en B) afwijkingen voorkomen van de oudste tekst.

varinge of vaerinx (vs. 1172 A haestelike; vgl. vs. 5152 A saen) is volgens Kiliaen Vlaams.

luussen (vs. 1879 A bliven; ook in vs. 2116, waar A een geheel andere lezing heeft), door Kiliaen vetus Flandricum genoemd, wat door de plaatsen in het Mnl. Wdb. bevestigd wordt.

ridering (vs. 2243 A rede) komt ook bij Jan IJperman voor. Dat rede het oorspronkelijke woord van Hein van Aken is, blijkt uit vs. 13455, waar het in het rijm staat.

quincken (vs. 2420 A het reeds genoemde vlincken) is een zeldzaam woord, dat alleen nog in de Minnenloop voorkomt, dus niet in Brabantse teksten.

gewimpelt (vs. 3638 A anders maar in 3640 het woord wile = sluier). Wimpel schijnt vooral Vlaams geweest te zijn; wile (dat door C ontweken wordt) vooral Brabants en Limburgs.

betunen (vs. 3685 A ommuren) komt voor bij Maerlant en verder vooral in Noord-Nederlandse teksten.

seilscot (vs. 3845 A aremborst) is vooral Vlaams. Het komt

[p. 238]

ook voor in de tweede, Vlaamse Rose-vertaling (vs. 424).

mordade (vs. 6090 A mesdade) werd reeds door Van Mierlo als Vlaams aangeduid, wat klopt met de plaatsen in het Mnl. Wdb.: vooral Maerlant, Walewein, Flandrijs, St. Amand, en archivalia in Brugge en Aardenburg.

harentare (vs. 6099; niet in A) eveneens door Van Mierlo aangewezen, is minder zeker. Men vindt tal van Vlaamse plaatsen maar daarnaast ook Lsp. en Brab. Yeesten.

bewaenen (vs. 6183 A moeden op B vermoeden) komt in de Reinaert, bij Maerlant en andere Vlamingen voor.

vleeuwen (vs. 6875 A vleien) door Kiliaen als vetus Flandricum aangewezen, wat door het Mnl. Wdb. bevestigd wordt.

ne bore (vs. 6911; geen overeenkomstige plaats in A) is oud-Vlaams.

spu (vs. 6969; A spekele) komt o.a. bij Maerlant voor.

dorken (vs. 7469; geen overeenkomstige plaats in A) is een zeer zeldzaam woord (zie Mnl. Wdb. i.v. durken), dat alleen nog in L.o.H. voorkomt, een tekst die - gelijk bekend - herhaaldelijk omgewerkt is.

begilen (vs. 7720; A maken sceren), o.a. bij Maerlant bekend.

loddinge (vs. 7695, var. loddige; in A geen overeenkomstige plaats) o.a. in Cron. v. Vlaenderen en de Boëthiusvertaling.

verscroven (vs. 8027 A verscoven). Uit de plaatsen waar dit woord voorkomt (o.a. Reinaert en Maerlant) en de herhaaldelijk voorkomende variant verscoven, uit andere streken afkomstig, mag men wel opmaken dat het woord in Vlaanderen thuis hoorde.

vetselen (vs. 8740 A broeken), vervorming van vestele, dat evenals vestelinc en vestelkijn in Vlaamse teksten aangetroffen is.

verleefde (vs. 8803 A verleide) = afgeleefde. Behalve deze slechts één plaats bij Maerlant.

ontblauwen (vs. 9612; A ontbleven). Verdam twijfelt aan het bestaan van dit woord, dat alleen hier voorkomt, al

[p. 239]

vergelijkt hij het met ontvechten. Het is echter gedekt door het rijm op entrauwen, dat door C opzettelijk in de tekst gebracht is.

blecken (vs. 10809; A plecken) = villen. Behalve deze plaats slechts één bij Maerlant.

gersem (vs. 11170 A gecrouwen l. grouwen?) = grof, dat door Verdam gelijkgesteld wordt met gorsem, komt slechts hier voor.

joyere (vs. 12977 A brudere). Verdam, die het woord wel noemt, geeft geen bewijsplaats. In vs. 12979 is eveneens ontjoyen in de plaats gekomen van ontbruden. Dat de Brabantse dichter wel het ww. joyen gekend heeft blijkt uit A vs. 12973. Toch wijzen de plaatsen in het Mnl. Wdb. meer naar Vlaanderen dan naar Oostelijker streken.

De Vlaamse omwerking verschilt nog in een ander opzicht van het origineel, namelijk door het groter aantal aan het Frans ontleende woorden. Daarvan vermelden wij: gheacemiert (vs. 3527 A scone), kaytyf (vs. 5989 A arm), meisniede (vs. 6238 A arme liede), faveel (vs. 6802; ontbr. in A), fortse (vs. 7184; ontbr. in A), glottoen (vs. 7317; ontbr. in A), ioye (vs. 7370 A bliscap), praierie (vs. 9264; ontbr. in A), ariveren (vs. 9753 A comen), acorderen (vs. 9759 A versoenen), precieuste (vs. 10373 A beste), limoghen (vs. 10997 A hasen), rentier (vs. 12988 A rentemeester), conterfait (vs. 13090 A wedermaect), maysiere (vs. 14332 A rosere).

Een naoogst zou, bij nauwkeuriger lezing, nog vrij wat meer materiaal kunnen opleveren. Het opgesomde is echter voldoende om aan te tonen dat de studie van dergelijke varianten voor het taalgeografisch onderzoek van belang is.

Dat de vergelijking van teksten, zelfstandig uit één origineel vertaald, voor taalgeografisch onderzoek vruchtbaar kan zijn, behoeft niet meer betoogd te worden, vooral na de rijke oogst,

[p. 240]

door Dr. C.C. de Bruin in zijn proefschrift uit bijbelvertalingen ingezameld. Men zou dus kunnen onderstellen dat een vergelijking van de beide vertalingen van de Rose, de Brabantse van Hein van Aken en de Westvlaamse van een onbekende auteur, nog meer voor ons doel zou opleveren dan de varianten van hs. C. Het tegendeel is het geval, om begrijpelijke redenen. Een berijming eist grote vrijheid van woordkeuze. Bovendien was het allerminst de bedoeling van deze Dietse dichters, het voorbeeld woordelijk weer te geven: de Westvlaming vooral werkte uit of besnoeide naar eigen inzicht. Zelden zal men dus met zekerheid kunnen vaststellen hoe een of ander Frans woord in het Brabants en in het Vlaams vertaald moest worden. Bij de lektuur van de Vlaamse fragmenten wordt men wel meermalen herinnerd aan varianten uit C. Men vindt b.v. een voorkeur voor het adj. gram, voor vertrecken (niet: vertellen), voor gemoeten (niet: ontmoeten) voor hem wachten (niet: hem hoeden); men vindt varinc, haetscap, mergen (= meyen), juist als in de varianten van het Comburgse handschrift.

Al ontbreken dus reeksen van parallellen, de vergelijkende lektuur van de beide teksten kan onze kennis van het Vlaams tegenover het Brabants verrijken. Misleidend is de aanvankelijke indruk dat de Vlaamse vertaling veel ouder is dan de Brabantse. Jonckbloet sprak al van de ‘ouderwetse taal’, daarin door Verwijs gevolgd. Verdam meende dat de dichter aan zijn taal ‘een zeker archaistisch tintje’ gaf. Aan opzet is hier m.i. niet te denken; veeleer aan het behoudende karakter van het Westvlaams, waardoor wij hier telkens herinnerd worden aan de dertiende-eeuwse taal van de Reinaert en de oudste ridderromans. Men vindt er b.v.: te scerne driven, een gestille maken, gelove liën, gomen, goem nemen, bersen, bederve, diet, gemanc, argertiere, degenlike e.d.

Verdam werd ook verrast door een aantal tot nu toe nergens aangetroffen woorden, die wel inheems Vlaams geweest zullen zijn: altoewaert, evencaf, gedagelike, ingedochte, ver-

[p. 241]

kevesaken¹⁾, waaraan nog toegevoegd kan worden bi gebelge = in toorn (vs. 570)²⁾.

Het zuiver Westvlaamse karakter van deze verdienstelijke bewerking - het is te betreuren dat er niet meer van bewaard bleef! - blijkt ten duidelijkste uit de woordvooraad. Wij wijzen b.v. op: beniemaren (= in opspraak brengen), hem genoten (= hem gesellen), gerade (= dadelijk, snel; nog Vl. grat), getouwe (= scheepsgereedschap), hubbelen (= springen), glotternie, liebaert en liebaerdinne, ouderinc, pertich, riote, stappans, tenement, tume; op de conjuncties so weltijt dat = wanneer en alse sniemen alse = zodra. Opmerkelijk zijn ook de samenstellingen met onder, met wederkerige betekenis: hem ondergramen, hem onderdragen, hem onderminnen; vgl. ondercopen (= onderling verkopen), hem ondergeven (= afranselen), onderhaten (= elkander haten), die ik mij in de Brabantse tekst niet herinner aangetroffen te hebben³⁾.

Met behulp van dergelijke teksten zou het mogelijk zijn, een lijst op te stellen van eigenaardig Vlaamse woorden uit de dertiende en veertiende eeuw die òf niet òf zelden door Brabantse tijdgenoten overgenomen werden.

Voor dit doel kunnen speciale woordenlijsten bij teksten diensten bewijzen, b.v. David's glossarium op de Rijmbijbel, dat van Blommaert op het Leven van Sinte Amand, dat van Verdam-Leendertz op de Strofische Gedichten van Maerlant, van Van Leersum op Jan Yperman, e.a. Bij Blommaert streepte ik b.v. aan: swike slaen, die helsce kiele, stide, sonder lem en lem driven, luusscen, oodelijc, sark (= kleed), die helsce drochten, sille.

Uit andere teksten o.a. guf, gufheit en guflike = overdadig,

1) Voor dit woord in vs. 671, wist hij geen verklaring te geven. Zou het niet een versmelting zijn van verkevesen en versaken?

2) Dit woord ontbreekt in het Mnl. Wdb. De andere vertaling heeft: bi torne (vs. 9164).

3) In het later door M. de Vries gepubliceerde fragment (Tschr. VII) trof mij alleen het woord buseloren = bedrieglijke beuzeltaal, waarvoor het Mnl. Wdb. geen andere bewijsplaatsen heeft, maar dat in het Hand-Wdb. opgenomen is.

[p. 242]

mild; snoeken naast snoeyen, verenen = bang zijn, tsompe = knuppel, sparke naast het Brabantse genster en het Oostelijke en Hollandse vonke, oversprake en oversprakich, die in twee typisch Westvlaamse teksten voorkomen: de Flandrijs en de Boëthius-vertaling. Ten slotte het voegwoord jof en het relatieve henof = hiervan en wanof = waarvan.

Zelfstandig in Brabant en in Vlaanderen vertaalde, berijmde teksten zijn zeldzaam. Mij is er slechts nog één bekend: de novelle van Die borchgravinne van Vergi. De volledige tekst is door een Brabander bewerkt; reeds in de aanhef leveren rijmen als steet: geet, maar vooral waerde (woorden): ongebaerde daarvan het bewijs. Van een Westvlaamse bewerking is ons slechts een fragment, waarschijnlijk de kleinste helft (501 vss.) bewaard. Hiervoor geldt hetzelfde wat reeds bij de twee Rose-vertalingen gezegd is: de teksten hebben, door vrije bewerking, zo weinig aanrakingspunten, dat er zelden woordparen aan te wijzen zijn. Wel kunnen wij op enige woorden wijzen die karakteristiek zijn voor de plaatselijke taal.

In de Brabantse tekst: gemeet (vs. 32), dat o.a. bij Hadewijch voorkomt, ter oren gaen (vs. 215), meswanen (vs. 530), in de betekenis van wantrouwen, enen feesten (vs. 815) = iemand eer bewijzen. Onzeker zijn twee woorden die alleen in deze tekst aangetroffen zijn: spannen na (vs. 670) = zich toeleggen op, dat Plantijn nog kent, en anhangel (vs. 674), in de betekenis van vasthoudend.

Opmerkelijk is het gebruik van gesubstantiveerde infinitieven met een, dat ook veelvuldig bij Hein van Aken voorkomt, en wel vooral Brabants schijnt geweest te zijn: een suchten, een weenen (vs. 722, 723)¹⁾.

In de Vlaamse tekst: verminken (vs. 18) = krenken, enen an talen setten (vs. 43) = aanspreken, stappans (vs. 61), of ander side (vs. 79; of = ob = aan); bedichte (vs. 114) =

1) Vgl. in de Rose: een sien (vs. 2175) = een blik, en een cussen (vs 2470) = een kus.

[p. 243]

onophoudelijk, het zeldzame deiminge (vs. 179) = duisternis, merchte (vs. 230) = vreugde; vgl. mergen (vs. 352), greien (vs. 246) = bevallen, belanc (vs. 246) = voordeel, genot, wouke (vs. 247) = weke, vroescepe (vs. 323), dat volgens Kiliaen Vlaams was, ofdinken (vs. 397) = deren, verwenen (vs. 414) = opnieuw wenen, sident (vs. 478) = sedert, verden (vs. 494) = bevrijden, meesterigge (vs 498) = meesteres. Een aantal twijfelachtige gevallen laten wij ter zijde¹⁾. Evenals in de Vlaamse tekst van de Rose vinden wij ook hier een ruimer gebruik van bastaardwoorden dan in het Brabants, b.v. noyael, meskief, otroyéren, paléren, baléren, dangier, samblant.

Aandacht verdienen ook twee teksten die wel niet rechtstreeks te vergelijken zijn, maar die over dezelfde onderwerpen handelen. De bekende Yperse heelmeester Jan Yperman, die zijn chirurgische ervaringen beschreef²⁾ werd gevolgd door de Brabander Thomas Scellink, van Thienen, met zijn Boeck van Surgiën³⁾. Het is bekend dat Jan Yperman's eenvoudige taal zuiver West-Vlaams is. Dat Scellink zuiver ‘Brabants Diets’ schreef, is in de veertiende eeuw allerminst zeker. Zijn autograaf is verloren. Van Leersum koos ter uitgave niet het oudste handschrift L., met de meest betrouwbare tekst, maar het jongere handschrift H.,⁴⁾ uit de vijftiende eeuw. Wat de taal betreft, staat dit laatste dichter bij het Brabantse origineel dan hs. L., dat blijkens de varianten een Westvlaamse bewerking ondergaan heeft. Maar juist daardoor kan een vergelijking voor ons onderzoek nuttig zijn, al zal men er niet

1) Wellicht ook termine (vs. 260) = tijdstip, dat m.i. ook te herstellen is op een bedorven plaats, nl. vs. 29, waar ten minen te vervangen is door ten terminen (t'minen).

2) Zijn Cyrurgie werd in 1912 uitstekend uitgegeven door Dr E.C. van Leersum, met hulp van Verdam.

3) Eveneens uitgegeven door Dr E.C. van Leersum, opnieuw met een breed opgezet glossarium, in de Opuscula selecta neerlandicorum de arte medica (Amsterdam 1928).

4) Vgl. mijn bespreking in het Museum van Mei 1932.

[p. 244]

licht in slagen uit de beide overgeleverde teksten de oorspronkelijke taal van de auteur zuiver te reconstrueren.

Dat de moedertaal van de schrijver Brabants is, blijkt ook uit zijn woordgebruik. Men vindt b.v. tonen (L. togen), nase (L. nose), broseme en gebroesemt (vooral Oostelijk, in L. briselinge) en gebriselt), cleesen (in L. eenmaal vervangen door claersen, andermaal door siën)¹⁾, savel (L. sant), medesuete (vooral Oostelijk, in L. matelieve). Men vindt ook het reeds bij Hein van Aken opgemerkte haestelinge (L. haestelike) en de voorkeur voor hem wachten (L. hoeden). Onzeker blijven wij bij woorden die uitsluitend in deze tekst voorkomen, en dus in het Mnl. Wdb. nog bijna alle ontbreken²⁾.

Mogen wij aannemen dat het jonge handschrift niet te zeer afwijkt van Scellinck's woordgebruik, dan heeft hij een opmerkelijke voorkeur voor afwisseling. Waar hij dan twee of meer woorden kent, is het niet gemakkelijk uit te maken - tenzij met hulp van oudere of jongere taalgeografische gegevens - welk woord in zijn naaste omgeving het meest gebruikelijke was. Wij lezen b.v.: verkenssmout, swinensmout, bargensmeer, (L. kent roet in de variant scapen roet); seighen, sighen, siën, teemsen en het bovengenoemde clesen; broeien en verscouden; lijtse, lussche, veesche = band, windsel (L. vaessche); vademen en vessemen³⁾; mesel en laserich; nocken en singlotten; ogenbrade en wijnbrauwe; in de betekenis van ooglid ook ogescedele; weet, weede, weeute = pijn. Soms komt zijn terminologie - misschien niet toevallig - met die van Jan Yperman overeen (b.v. drinten = zwellen, huuf = huig, butse = bult), maar daarnaast vindt men weer woorden die blijkens andere

1) Van clesen kent het Mnl. Wdb. slechts plaatsen uit het begin van de zestiende eeuw.

2) In het Hand-Wdb. nam Verdam nog op: beschiter (bedrieger) en mormael, maar hij zag over 't hoofd: beblecken (L. geplacken) gedrontenis (= zwelling), clibberachtich (= kleverig), singlotten (= hikken), sluyf (= huid; L. slove), tarwendonst (tarwebloem), vergrillen = koud worden, uitbroddelen (= bordelen). Verder hebben wij in deze tekst bewijsplaatsen voor mesel = melaats, en nocken = hikken, die in het Mnl. Wdb. alleen genoemd worden.

3) Uit de variant van de Rose blijkt het laatste meer Vlaams te zijn.

[p. 245]

plaatsen meer in de Noordelijke gewesten of in Saksische streken thuis horen (b.v. brein, coren = braken, stiptich = wrang, swimelinge = duizeling, wederspenich).

Het zal wel nooit uit te maken zijn, hoeveel van die doubletten voor rekening van een afschrijver komen. Belangrijker lijkt het, aandacht te schenken aan de varianten van het Westvlaams gekleurde handschrift L. In de tekstuitgave, die niet met taalkundige bedoeling geschiedde, zullen ze wel niet alle opgenomen zijn¹⁾. Slechts een volledig onderzoek van alle varianten zal doen blijken wat uit deze teksten taalgeografisch te leren valt.

Ten slotte de vraag: Kan Kiliaen ons ook helpen bij de onderscheiding van Vlaamse en Brabantse woorden in het Middelnederlands? Men weet immers dat deze Brabander tal van woorden die hij als speciaal Vlaams beschouwt, met Fland. of vetus Fland. kenmerkt²⁾. Een grondig onderzoek naar deze groep van woorden zou omvangrijk en zeer tijdrovend zijn. Bovendien is dat beter toevertrouwd aan een Zuid-Nederlandse vakgenoot³⁾. Wij beperken ons, op grond van een voorlopig onderzoek, tot enkele opmerkingen, die voor verder onderzoek van nut kunnen zijn.

Uit het gehele Woordenboek tekenden wij ongeveer 1150 ‘Vlaamse’ woorden aan. Daaronder zijn er vele die alleen om een andere klankvorm vermeld worden, als: berespen i. berispen, exel i. hecksel, kammen i. kemmen, pit i. put, up i.

1) Behalve de reeds genoemde vermelden wij er nog enige: vlus × vollike; ghemortelt × ghemorselt, hoeck × hornec, cuse × maetsuwe, tinten × tasten joecsele × jocte, plaesteren × puustelen (niet in het Mnl. Wdb. vermeld), spekele × speeksel, evene × havere, water × borne, swimelinghe × swindelnesse, vergrillen × couden, donderblaen × donrebaert, tarwendunst × tarwenbloeme, scaermessen × scaersen, geellicheit × glotheit, wegebladeren × weghebreden, verscout × verscroyt, prye × proye, knoppen × botten.

2) Hoewel Verdeyen betoogd heeft dat Vetus Fland. wel zou kunnen betekenen: verouderd, maar nu nog in Vlaanderen in gebruik, blijft het mij waarschijnlijker lijken dat hij bedoelt: verouderd Vlaams.

3) Voorzover het de verouderde woorden betreft is indertijd een begin gemaakt door Jozef Jacobs: De verouderde woorden bij Kiliaan (Gent 1899), die reeds op Kiliaen's inkonsekwenties wijst.

[p. 246]

op enz.¹⁾. Daarnaast ook afleidingen en samenstellingen, al wordt menigmaal slechts eenmaal Fland. geplaatst. Naar ruwe schatting zouden er ± 1000 woorden overblijven die voor het onderzoek in aanmerking komen. Een doorlopende vergelijking met het Mnl. Handwoordenboek toonde weer aan, dat het aantal woorden waarvoor Mnl. bewijsplaatsen te vinden zijn, en daartegenover het aantal niet in het Mnl. opgetekende woorden, niet ver uiteenlopen. De laatste groep, hoe belangwekkend op zichzelf, kan voor ons doel ter zijde gelaten worden: het zijn woorden die òf in de ME-se periode schuil gebleven zijn, òf die in de loop van de zestiende eeuw in gebruik gekomen zijn. Er is veel kans dat Kiliaen's lokaliseringen even betrouwbaar als leerzaam zullen zijn, als men ze vergelijkt met de gegevens van de Zuid-Nederlandse dialektwoordenboeken en met het Nederlandsch Woordenboek²⁾.

Om na te gaan welke waarde de ± 500 woorden van de eerste groep kunnen hebben, dient allereerst de vraag gesteld te worden: uit welke bronnen zal Kiliaen deze gegevens verzameld hebben? Vroeger wezen wij reeds op een Vlaams woordenboek van Joos Lambrechts (1562), waarvan het enige exemplaar in het Plantijn-huis bewaard is³⁾, dat ongetwijfeld door Kiliaen geraadpleegd werd.

De door Verdeyen toegezegde nieuwe uitgave zal daaromtrent wel meer licht brengen. Er is nog een Vlaams woordenboek dat voor een onderzoek in aanmerking komt, namelijk dat van Joannes Paludanus (Gent 1544), door Kiliaen in zijn Index genoemd. Bij het vluchtig doorbladeren viel mijn oog op cruud lochtyngh (= hof) en boterschete (= papilio), door

1) Afgezonderd moeten ook worden volksetymologische monstra als hand-bacht = ambacht of vier-tael = viertal. Waarschijnlijk ook Franse woorden als goete, hoelie, hoepe, hotte, jongleur, lard = spek, poetre = poutre.

2) Een paar voorbeelden: bekrotten komt voor bij De Casteleyn, dreel bij Anna Bijns en Everaert, hoelen bij Justus de Harduijn. Opmerkelijk is ook dat Kiliaen geringschattende woorden op aard als speciaal Vlaams beschouwt: nl. daesaerd, koenaerd, krampaerd, kuwaerd, ledigaerd.

3) Een belangrijk Vlaams woordenboek uit de zestiende eeuw in Tijdschr. XLIII, blz. 196 vlg.

[p. 247]

Kiliaen als Fland. aangeduid. Het schijnt echter dat hij het boek van Paludanus niet volledig geëxcerpeerd heeft: anders had hij b.v. ook wel elsteke opgenomen, dat Paludanus als synoniem van schaepluus noemt, en dat bij de Bo als elsteek nog vermeld wordt. Een nader onderzoek is dus gewenst.

Of Kiliaen ook zijn voordeel gedaan heeft met mondelinge inlichtingen, is nog steeds onzeker, al lijkt het waarschijnlijk. Specialisering van de Vlaamse dialekten komt maar zelden voor. Eénmaal tekende ik aan: Fland. orient. (nl. bij katerrol), éénmaal Fland. occident. (nl. bij seule, suyle). Verder noemt hij ongeveer twintig keer speciaal Brugge en ruim vijf keer Gent. Mogelijk duidt dat op plaatselijke bronnen - voor Brugge zijn het b.v. namen van stadsambten of biezondere produkten - maar soms is het de volksuitspraak van een elders volledig genoemd woord, b.v. pusseme = perseme, dat hij als ‘Gents’ opgetekend heeft¹⁾. Dergelijke verhaspelde woorden als overre = oyevaer, perselie = petercelie, spaeyeniren = pionnieren, eeffrouwe = joffrouwe zouden bewijzen kunnen zijn voor optekening uit Vlaamse volksmond²⁾.

Noodzakelijk voor dit onderzoek was ook een vergelijking met Plantijn. Men zou kunnen menen dat Kiliaen de bedoeling gehad had, ook in al wat reeds door zijn patroon met zijn medewerkers te boek gesteld was, een schifting te maken tussen het oorspronkelijk-Brabantse en de Vlaamse bestanddelen. Dat blijkt niet het geval geweest te zijn. Ongeveer alle met Fland. getekende woorden zijn nieuw toegevoegd. Onder de letters a-d vond ik er slechts drie (nl. bemoren, ter aerde besteden en wellicht dwael) die ook in het oudere woordenboek voorkomen. Was nu Plantijn's woordvoorraad uitsluitend Brabants, dan kon Kiliaen's aanvulling taalgeogra-

1) Eénmaal noemt hij een ‘Dendermonds’ woord, nl. oudken = avia.

2) Het wegvallen van de r, b.v. ook in kespe = kerspe, veusen = veursen, kan Kiliaen dus bij Vlamingen geconstateerd hebben, maar os-baere = orsbaere = rosbaere was ook bij Joos Lambrechts te vinden (vgl. bovengenoemd artikel). Stellig is dus dit bewijs niet! Eigenaardig is ook het scheldwoord putten sone, d.i. het uit de Reinaert bekende puten sone.

[p. 248]

fische parallellen verschaffen, maar het behoeft geen betoog dat de taal van de zestiende-eeuwse handelsstad Antwerpen, met een gemengde bevolking, volstrekt niet onvermengd-Brabants geweest kan zijn, te meer wanneer schriftelijke bronnen geraadpleegd werden. Trouwens, ook Kiliaen geeft tal van woorden, vooral die hij alleen met vetus tekent, van typisch-Vlaamse oorsprong. Al zou dus, bij vergelijking met het Mnl. Wdb., blijken dat alle woorden die hij als gangbaar of verouderd Vlaams beschouwt, inderdaad in Vlaanderen thuis horen, dan stelt deze uitkomst de gewekte verwachting teleur. Voor een taalgeografische onderscheiding van dertiendeen veertiende-eeuws Vlaams en Brabants is Kiliaen geen betrouwbare getuige. Het komt mij dus voor, dat langs deze schijnbaar uitlokkende weg voor de vroeg-Middelnederlandse taalgeografie minder te bereiken is dan langs de te voren aangewezen wegen.

c.g.n. de vooys