Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 59

[p. 276]

Vanden Levene ons Heren

Als strofisch gedicht

Op blz. 109 vv. van deze jaargang heb ik de mening verdedigd, dat in het Roelantslied strofen verborgen zijn. Het Roelantslied, zo was mijn indruk, staat in dit opzicht niet alleen, maar ik meende voorlopig nog wat voorzichtig te moeten zijn met verdere experimenten op dit gebied: een voorbarige toepassing der strofentheorie zou onheil kunnen aanrichten. Hoe licht immers kan men in verleiding komen, de teksten naar een enigszins aprioristisch aangenomen strofenmaat te verdelen en ‘oneffenheden’ in de tekst weg te redeneren, die in werkelijkheid een gevolg kunnen zijn van de ondeugdelijkheid ener vermeende ‘maat’ staf. Om het bestaan van een werkelijke eenheidsmaat te bewijzen, is een klein stukje Roelant immers nog niet voldoende. Te meer, omdat ik elders ook achtregelige strofen meende te kunnen constateren, terwijl ik (mede gewaarschuwd door de studiën van Salverda de Grave) steeds rekening houd met de mogelijkheid, dat sommige vierregelige strofen eigenlijk verkapte disticha zijn. Kortom de zaak, en vooral haar historisch aspect, was mij niet geheel helder en ik besloot dus met de verdere uitwerking mijner denkbeelden te wachten, tot door anderen of door mijzelf enig overtuigend materiaal bijeengebracht zou zijn, waaraan men wat meer houvast zou hebben. Dat begeerde materiaal vond ik voorlopig nog niet in bevredigende mate waar ik het zocht (Frankische ridderromans of epische fragmenten), wel echter in een boek, waar ik zeker in de allerlaatste plaats verwantschap met het Roelantslied zou hebben vermoed, nl. in het gedicht Vanden Levene ons Heren. Zondert men het begin van de proloog van dit werk uit, dan vloeien ons na vs 34 de vierregelige strofen

[p. 277]

haast ononderbroken toe. Op blz. 162 en 163¹⁾ tel ik al dadelijk 12 strofen²⁾. Het volgende caput, juist 5 × 4 regels omvattend, kan ongedwongen in strofen worden verdeeld, wanneer de strofenscheiding daar geplaatst wordt, waar ook Beuken de zinnen laat eindigen³⁾. In het dan volgende stuk hokt het bij vs 124, terwijl ook 137-50 wat in de war blijken te zijn. Maar dan volgt ook een stukje met dialoog en vol levendige actie, dat ik uit Beuken's uitgave overneem, zonder de interpunctie te veranderen, maar wel met de strofenindeling, die aan deze passage m.i. toekomt.

[God belast Gabriël met de boodschap aan Maria:]

‘Vare dan, mijn inghel gabriel,
Doet mine boetscap ende wes snel,
Ter stat die hetet nazareth,

Oppenbaert daer ene nuwe wet.
Ene joncfrouwe saltu vinden daer,
Die maria heet, ic seggu waer;
Quedse inden name mijn,
Segt, ic wille van hare geboren sijn.
Dus salic mine creaturen
Quiten, daer si es inder hellen suere’.

Gabriel hi ne lette niet,
Hi dede dat hem sijn meester hiet;
Hi voer ter stat van nazareth,
Hi seide al dat hem was geset.

1) Ik citeer naar de uitgave van W.H. Beuken (Purmerend 1929) in wiens tekst ik in principe niets verander, omdat ik mij nog niet op zijpaden wil begeven. Zelfs Beuken's interpunctie laat ik ongerept, om daarmee de schijn te vermijden van een willen ombuigen van het overgeleverde materiaal naar een vooropgezette theorie. Daarbij zal trouwens blijken, dat de strofen veelal nog een bevestiging vinden in de door Beuken aangebrachte interpunctie. Alleen is Beuken voor mijn gevoel wat al te kwistig met kommapunten en dubbele punten.

2) Het is mij dus niet ontgaan, dat vs 43-50, ofschoon samen 8 verzen, niet twee strofen vormen. Maar vs 45-46, met een punt tussen twee rijmende regels, zijn in ons gedicht tamelijk opvallend (zie beneden blz. 296 noot 2). De strofe 91-96 is twee verzen te lang. Tegen schrapping van 91-2 zou trouwens geen bezwaar zijn. De dubbele punt aan het einde van vs 78 had natuurlijk evengoed een punt kunnen zijn. Hetzelfde geldt van de kommapunt in vs 82. Vgl. voor de daarop volgende regel Beuken blz. 120.

3) Over de kommapunten van Beuken (zie hier vs 108) zwijg ik nu verder.

[p. 278]

165

Vant hi marien ten venstren staen?

 

Vant hise achter straten gaen?

 

Vant hise in plaetsen, vant hise int spel?

 

Neen hi niet, die maecht pensde al el.

 

 

 

Hi vantse in eenre verholene stat,

170

Daer sie allene besloten in sat,

 

Daer sie allene daghelike

 

Aenbede gode van hemelrike.

 

 

 

Voer marien stont die bode

 

Gabriel, hi quam van gode;

175

Hi seide: ‘god houde v maria maecht,

 

Sijt in hoghen ende niet en claecht.

 

 

 

Maria, voer alle vrouwen vercoren,

 

Een kint sal werden van v geboren,

 

Het es die bloeme, gi sijt die doren,

180

Het sal quiten die siin verloren,

 

Het sal wesen de here dijn,

 

Ihesus es de name sijn’.

 

 

 

Als die joncfrouwe maria dat vernam,

 

Haer wonderde wanen dat groeten quam;

185

Si wert veruaert, sere ontdaen;

 

Te haer seluen quam si weder saen.

 

 

 

Maria antwerde: ‘en can versien

 

In welker wijs dat mochte gescien,

 

Dat ene maghet soude draghen kint,

190

Die noeyt ne was van manne bekint.

 

 

 

Minen magedom heb ic ghelouet

 

Den hoghen god; hier af es voghet.

 

Inne hoerde noeyt in boeke lesen,

 

In welker wijs het mochte wesen.

 

 

195

Hoe mochte gescien dat, scone bode?

 

Ic hebt ghelouet den hogen gode,

 

Dat ic met manne niet sal mesdoen;

 

Dies my gewaghen, si mesdoen’.

 

 

 

Gabriel antwerde: ‘maecht, hoert na my:

200

Die mogende god hi es by dy.

 

Sijn heileghe gheest sal in di sijn,

 

Dus sal comen de sone sijn.

[p. 279]

 

Maria, wes hoghelijc ende blide,

 

Voer alle wijf ghebenedide;

205

Dat seggic, dat saltu sien:

 

Du sult maecht bliuen, het sal gescien’.

 

 

 

Maria antwerde: ‘scone bode,

 

Ic weet wel dattu coms van gode;

 

Dattu segs, dat moete gescien,

210

Dat ic maecht bliue dat moetic sien.

 

 

 

Tote nv was hi die vader mijn,

 

Voert meer benic die moeder sijn.

 

Heylich vader, heylich god,

 

Doet van my al diin gebod’.

 

 

215

Gabriel die bode scone

 

Voer op weder ten hoghen trone;

 

Die heilighe gheest quam in hare saen,

 

Maria bleef met kinde beuaen.

 

 

 

Maria dancte dicke gode.

220

Sie hielt wel alle sijn gebode.

 

Maria seit: nv willic saen

 

Te lizabetten, mire nichten, gaen,

 

Hare vertellen mine bliscap,

 

Die my god sende ende sine boetscap’.

 

 

225

Alse te elizabetten quam,

 

Die comst hen beiden wel bequam.

 

Maria seide: ‘nichte, god houde dy,

 

Ic bringhe den heyligen kerst in mij’.

 

 

 

Elizabeth antwerde: ‘sijt willecome,

230

Dit en seggic niet doer eneghen roeme:

 

Tkint binnen my dat keert hem nv,

 

Als ghi hier comt, dat seggic v’.

 

 

 

Dat kint dat was baptista johan,

 

Dien elizabeth droech van haren man;

235

Vroech bekinde hi sinen god,

 

Tilic dede hi sijn ghebod.

 

 

 

Daer maria ende elizabeth

 

Waren, daer die heylige kerst met.

 

Deen en helt den anderen niet,

240

Sie seiden dat hen was gesciet.

[p. 280]

Deze strofenindeling is niet alleen om rhythmische redenen vereist, maar heeft ook een stevige logische grondslag. Elke strofe heeft een afgeronde inhoud, die men in telegramstijl aldus kan samenvatten: 151-4 Ga naar Nazareth, 155-60 Daar zult ge Maria vinden, 161-4 Gabriël gaat naar Nazareth, 165-8 Wat vond hij daar? (retarderende strofe, tot verhoging der spanning), 169-72 Maria biddende, 173-6 Gabriël groet Maria, 177-82 ‘Een kint sal werden van v geboren’, 183-6 Maria zeer ontdaan, 187-90 (schuchter aarzelend:) Ic ‘en can versien In welker wijs dat mochte gescien’, 1941-4 (met wat vaster houding:) Bovendien heb ik een gelofte afgelegd, 195-8 (directe vraag tot Gabriël:) ‘Hoe mochte gescien dat, scone bode?’ 199-202 ‘Sijn heileghe gheest sal in di sijn’, 203-6 Maar toch zult ge maagd blijven, 207-10 Maria: ‘Dattu segs, dat moete gescien’, 211-14 ‘Heylich god, Doet van my al diin gebod’, 215-8 Gabriël af, Maria ‘met kinde beuaen’ (een merkwaardig voorbeeld van beknopte beschrijving in één strofe, maar aesthetisch gerechtvaardigd: vertraging zou hier de spanning verslappen), 219-24 Maria op weg naar Elisabeth om haar het nieuws mede te delen, 225-8 ‘Nichte, Ic bringhe den heyligen kerst in mij’, 229-32 Elisabeth zegt: ‘Tkint binnen my dat keert hem nv, Als ghi hier comt’, 233-6 ‘Dat kint dat was baptista johan’, 237-40 Vertrouwelijke gesprekken van Maria en Elisabeth.

Men ziet, dat de bovenaangehaalde passage op ongedwongen wijze over 21 strofen kan worden verdeeld, waarvan er slechts drie meer dan vier regels bevatten. Het lijkt mij echter niet uitgesloten, dat de strofen 155-60, 177-82, 219-24 door toedoen van een schrijver zijn uitgedijd of wel stukken van volgende verminkte strofen mee omvatten. Verdenking zal men allereerst mogen koesteren tegen 159-60 (Dus salic mine creaturen Quiten, daer si es inder hellen suere), ook al zal men de onzuiverheid van het rijm niet als zwaarwegend argument willen laten gelden. Kunnen deze

[p. 281]

verzen zonder bezwaar voor de gang van het verhaal worden weggelaten? Men komt dan in conflict met vs 180, waar Gabriël zijn opdracht uitvoerende zegt: ‘Het sal quiten die siin verloren’. Dus, zo zal men onwillekeurig verder redeneren, heeft God deze woorden blijkbaar oorspronkelijk óók tot Gabriël gezegd; ze zouden dus niet geschrapt mogen worden. Volgens deze redenering echter zou daar dan de inhoud (zoal niet de woorden) van 181-2 op gevolgd moeten zijn (Het sal wesen de here dijn, Ihesus es de name sijn). Zoals het er nu staat, deelt Gabriël immers de naam van het kind op eigen initiatief mede. Schrapping van, of vermeerdering met twee verzen zal men in strofe 155-60 dus met dezelfde argumenten kunnen bepleiten als vermeerdering met of schrapping van twee verzen in 177-82. Thans is er echter een tegenspraak tussen opdracht en uitvoering, die men, vooral in een populair gedicht als dit, eigenlijk niet mag verwachten. In volkspoëzie pleegt men steeds alle punten ener opdracht zorgvuldig te onthouden en weer te geven, zelfs al wordt ze voor een tweede of derde maal herhaald.

Blijft over de te grote strofe 219-24. Kan een schrijver hier verzen hebben toegevoegd of weggelaten? Vs 220 ‘Sie hielt wel alle sijn gebode’ heeft wel iets van een stoplap en de dank van Maria (vs 219), hoewel niet misplaatst, zou ook verklaarbaar zijn als uitvloeisel van de mentaliteit van een schrijver, die zich bij al te spontane uitingen van echte volkskunst telkens afvraagt, of wel alle Christelijke regelen behoorlijk in acht zijn genomen¹⁾.

1) Beuken zegt op blz. 108 ‘dat de apocriefe geest 'n instinktmatige afkeer en groeiend verzet tegen dit volkse gedicht heeft aangekweekt’, ‘Kerkelike achterdocht, in zich trouwens heel begrijpelik, zal dit gedicht in later tijd hebben onderdrukt’.
Een vermakelijk, tevens karakteristiek, staaltje van schoolmeesterachtige vitzucht heeft Verdam medegedeeld in Tschr. XXV (1906) blz. 212 (vlg. 208). De maker van Ons Heren Passie opponeert daar tegen het feit, dat in Vanden Levene ons Heren ten onrechte van Maria Magdalena is gezegd: ‘So sondich wijf en was nye gheen’ (in ons gedicht vs 1399) en voegt daar de verzekering aan toe: ‘Want Jezabel, die vule queen, Ghinc haer in boesheit verre boven’.

[p. 282]

Op blz. 168-9 volgen dan naar 't mij voorkomt 16 vierregelige strofen; de interpunctie van Beuken wijst ons ook hier weer de weg. Tekstveranderingen zijn onnodig behalve schrapping van 261-2 (Hoe si mochte draghen kint, Die noeyt ne was met manne bekint), die, ook voor Jozefs gedachtengang, ‘overscharig’ zijn. Ook aan het eind van het caput zijn nog eens twee verzen te veel (of te weinig?).

In het volgende caput haalt men de vierregelige strofen echter weer (aansluitend bij Beuken's interpunctie) zonder grote moeite te voorschijn. Op de eerste tien (309-48) is niets aan te merken. Dan echter hokt het. De verklaring vinden we bij Beuken blz. 123: ‘Waarschijnlik is de tekst bijgewerkt; men lette ook op 't weesrijm 351’. Op blz. 172 komen 382-3 (Die esel liet daer siin eten staen, Ende viel in knieghebede saen) in het gedrang. Ook al weet men dat de middeleeuwse gevoelens ten aanzien van anthropomorfisering der dieren, profanatie enz. heel wat ruimer waren, toch zal men misschien met enig genoegen zien dat het beeld van den knielenden en biddenden ezel wellicht niet aan de fantasie van den oorspronkelijken dichter is ontsproten.¹⁾

Ook in de hierop volgende passage vloeien de strofen weer regelmatig. In het volgende caput begint een hapering na vs 458, waardoor de strofenindeling vertroebeld wordt. Maar kort daarop volgt het mooie caput, dat - terecht - de bewondering van Kalff²⁾ heeft gewekt:

Drie coninge woenden in orient,
Deen den anderen wel ghehent;
Ane sterren sie alle wijs,
Als noeyt clerc binnen parijs.

Eenwerf in ere auontstont
Een clare sterre anden hemel stont,

1) Een vermenselijking van den ezel komt ook in de overlevering voor. Als onze dichter deze trek dan verworpen heeft, zou het voor zijn smaak pleiten.

2) Gesch. d.N. Lett. I, blz. 136.

[p. 283]

 

Die noeyt eer was ghesien;

485

Sie wonderden wat mochte gescien;

 

 

 

Die sterre die daer so scone sceen,

 

Sie pensden wat sie mochte meen;

 

Sie lasen op ende nedere,

 

Ter sterren si keerden wedere.

 

 

490

Een coninc vant ende las,

 

Wat dat scone boekiin was.

 

Hi ghinc te sinen ghesellen,

 

Wat die sterre meende, vertellen.

 

 

 

Hi seide: ‘ghesellen, weset blide:

495

Die sterre die daer licht, claer ende wide,

 

Sie wijst ons tkint dat es geboren,

 

Dat quiten sal die sijn verloren’.

 

 

 

Een ghepens hadden sie saen:

 

Sie wouden tkint hersoeken gaen.

500

Sie namen scat ende staf,

 

God selue hen de ghedachte gaf;

 

 

 

Sine letten niet, sie gingen wech,

 

Die sterre wijsden haren wech.

 

Die sterre leiddese al daer sie gaen;

505

Bij bethleem quamen sie saen.

 

 

 

Alse inden lande quamen daer,

 

Sie ne heeldens niet, si maectent maer;

 

Si ne hadden ghene vrocht,

 

Si seiden de zake diese daer hadde brocht.

 

 

510

Si vraegden waer tkint geboren was,

 

Daer haer gheselle dboeken aue las:

 

Een kint so ware int lant geboren,

 

Dat quiten soude die siin verloren,¹⁾

Onbegrijpelijk dat Kalff (blijkbaar kortheidshalve: ter besparing van 7 regels druks) het begin onvolledig heeft afgedrukt. Hij heeft namelijk de beginstrofen blijkbaar onderkend en

1) Overscharig zijn hier vs 514-5: ‘Dat soude hebben te sinen wille Al dese werelt ende de hille’, kennelijk een toevoeging die herinnert o.a. aan 424-5, 428-9 of 472-3.

[p. 284]

vermeldt in een aantekening op blz. 176 dan ook, dat men ‘op menige plaats’¹⁾ zonder moeite ‘een lied’ in vier- of meerregelige coupletten ‘welker aanvang of slot door gelijke verzen wordt aangegeven’ kan herkennen. Was Kalff wat dieper op de zaak ingegaan, dan zou hem hebben moeten blijken, dat de strofenvorming in het gehele gedicht meer regel dan uitzondering is, en dat ‘meerregelige coupletten’ bij nadere beschouwing veelal het vermoeden wekken, door interpolatie of samenvoeging met andere strofen te zijn ontstaan. De gehele passage van de drie koningen (in 't geheel drie capita) overtreft de eerst-geciteerde passage van Gabriëls zending nog door de voortreffelijke wijze, waarop in elke strofe een afgerond ‘thema’ behandeld wordt. Mèt de koningen aanvaarden we in bedaard tempo, maar toch in iedere strofe een climax voelend, de lange tocht. De rustige toon dezer episode wordt nog geaccentueerd doordat, juist na de plaats waar de eerste informatiën te Bethlehem worden ingewonnen, een retarderend (maar artistiek gerechtvaardigd) caput²⁾ wordt ingevoegd, waarin Herodes' boze plannen geschetst worden. Het bezoek der koningen bij Herodes draagt voor hen een aangenaam karakter en Herodes nodigt ze uit om weer terug te komen:

‘Ende als ghi vonden hebt dat kint,
Dat gi soe vleuet ende mint,
Ghi selt keeren ouer my
Ende segghen waert gheboren sy’.

Sie ne saghen in hem niet sijn boeshede,
No sine ghedachte no sine felhede.
Sie seiden: ‘here, dit dunct ons goet,
Dat gy segt, oft gijt voldoet’.

Dan gaat het in kalm tempo verder tot de koningen de ster boven ‘Marien ende haer lieue kint’ zien stil staan. Drie strofen hebben ze tijd om geschenken te geven en het kind te aanbidden, en dan:

1) Hij vermeldt er in 't geheel twaalf.

2) Vs 516-59, precies elf vierregelige strofen omvattend.

[p. 285]

 

Als die offerande was ghedaen,

 

Si wilden te lande keeren saen;

590

Si namen orlof ant suete kint,

 

Ende aen marien diet hadde gemint.

Op dezelfde bedaarde wijze als ze de heenreis hebben gemaakt, aanvaarden ze de terugtocht. Het zijn argeloze mensen, wier gemoed geen ‘felheid’ kent, noch in de middeleeuwse noch in de moderne betekenis van het woord. Rechtschapen zijn ze door en door en ze haasten niet. Daarom delibereren ze even, of ze nog bij Herodes zullen aangaan, maar ze schrikken, als de engel hen voor Herodes' boosheid waarschuwt:

Sie seiden alle drie: ‘‧v‧ wil ghesciet,
Wy ne weten smans gedachte niet’.
Sie keerden al een andren woch,
Herodesse ne spraken si niet noch.¹⁾

Vreedzaam en gelaten, zoals ze stap voor stap in het centrum van ons gezichtsveld zijn gekomen, worden ze weer aan onze ogen onttrokken. Ofschoon tegenover 24 strofen voor de heenreis slechts 6 voor de terugreis staan, hebben we geen ogenblik het gevoel van een overhaast of abrupt einde. Het pleit voor het fijne compositiegevoel van den dichter, dat hij de proportie tussen het aanzwellen onzer belangstelling en het langzaam weer terugtreden der handelende figuren zó heeft weten te kiezen, dat het gelijkmatige tempo en de gaafheid van het geheel geen ogenblik worden verstoord.

Kalff heeft, blijkbaar ten gevolge zijner al te grote concentratie op de inderdaad zeer pakkende verzen van het begin, de compositie en de coupletvorm der gehele Driekoningenepisode niet onderkend. Zo merkt hij naar aanleiding van het geciteerde begin op: ‘Begrijpelijk is het in dezen dichter, dat hij telkens van het rustig-epische overgaat in het meer bewogen lyrische, dat zijn verhaal telkens overgaat in het

1) Hierop volgen weer twee overscharige verzen: ‘louet gode die soe wel versiet Alle dinc, eer sie ghesciet’, een letterlijke herhaliug van vs 255-6.

[p. 286]

lied’¹⁾. Het lied-karakter geef ik, zoals trouwens uit mijn gehele betoog blijkt, zonder meer toe. Maar ‘bewogen lyrisch’? Met deze aanduiding kan ik hier niet accoord gaan. Kan men zich rustiger, beheerster epiek voorstellen, dan juist in dit gedeelte? Er is in deze gehele Driekoningen-episode een serene stemming van evenwicht en bezonkenheid, die kenmerkend is voor epische voortbrengselen van hoog gehalte.

In menig opzicht herinnert ons epos aan een ballade²⁾. Het enige wat tegen deze qualificatie pleit is de grote omvang. Maar de dichter, die in de keuze van zijn stof zo hoog durfde grijpen, heeft ook een overschrijding van de normale maat aangedurfd. Beschouwen we ons gedicht als zodanig, dan gaat ons ook in eens een licht op over het, ogenschijnlijk zo paradoxaal lijkend, verband met het Roelantslied: dit epos van Jezus en het Roelantslied zijn loten van één stam: het heldenlied.

Beuken zegt blz. 13: ‘noch de franse noch de duitse literatuur kennen 'n soortgelijk werk’. ‘Het is wel merkwaardig dat 't enige uitvoerige gedicht dat enigszins voor vergelijking in aanmerking kan komen, in z'n oorsprong, ook door z'n rijmen, naar Vlaanderen³⁾ terugwijst nl. Von der bort Christi. In 95 strofen wordt hierin behandeld Gods geboorte, gevolgd door 139 strofen: Van unser frowen hemmeluart’. Ik voeg hieraan toe, dat Wackernagel⁴⁾ de vierregeligheid dezer strofen onderkend heeft⁵⁾. Een verder argument dus, om (ondanks sterke verschillen o.a. in stijl en verslengte) aan te nemen, dat we hier met een derde loot van dezelfde stam te doen hebben. Merkwaardig,

1) T.a.p. blz. 136.

2) Ik had deze, naar ik aanvankelijk meende ietwat gewaagde, zin reeds neergeschreven, toen mijn oog viel op een noot bij Tinbergen (Tschr. XLIX, blz. 216), waarin hij mededeelt, dat Verwey ons gedicht indertijd in het Handelsblad als een ‘buitengewoon lange ballade’ gekarakteriseerd heeft. Dezelfde typering trouwens ook reeds naar ik zie bij Van Mierlo, Gesch. v.d. Oud- en Mnl. Lett., blz. 115.

3) Het oorspronkelijk gedicht is volgens Beuken ontstaan ‘op de grens van 't oostvlaams en 't westbrabants’ (Tschr. v.T. en L. XVII (1929), blz. 152), zie ook Beuken blz. 107, maar ook 141 bij vs 2861.

4) Ph. Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied, Dl II, 395 vv.

5) T.a.p. blz. 405.

[p. 287]

dat ook het Roelantslied misschien van Vlaamse oorsprong is¹⁾. Men zou dus mogen vermoeden, dat Vlaanderen (blijkbaar aan het einde der dertiende en in de veertiende eeuw) als kunstvorm een vierregelige strofe gekend heeft, die voor ‘helden’-liederen (in zeer uitgebreide betekenis) gebruikt werd. Dat de strofische vorm indirect van lyrische herkomet kan zijn, behoeft niet te worden ontkend, maar in geen geval is het zo, dat de strofen van ons gedicht alleen als secundaire, aan de lyriek ontleende, inlassingen in het epos zijn te beschouwen. Men lette slechts op de talrijke gesprekken. Aan het begin ener strofe staat vaak een aanhef als: Maria antwerde (vs 187), Elizabeth antwerde (229), Dit sprac een inghel (410), Dinghel seide (648), Joseph pensde (672), Joseph tote marien seide (676), Gabriel seide (812), - om mij slechts tot enkele voorbeelden uit de eerste duizend verzen te beperken.

Duidelijk wordt het sterke strofegevoel van den epischen dichter geïllustreerd door een, allerminst lyrisch, tafereeltje als het volgende:

Sie seiden: ‘man, segge ons waer,
Wi willent weten oppenbaer,
Bestu god, en hels ons niet,
Soe weetstu, man, al dat gesciet’.

‘Ic²⁾ ben’ seit hi ‘god, ic maect v maer,
Ic ben gods sone, ic segge v waer,
Ic ben v here, en hels v niet,
Ic weet uwen raet ende al dat gesciet’.

Sie antwerden: ‘wine roeken wat gi segt,
Noch wat talen gi voer ons legt;
Cume wetti half dat gesciet,
Wi gheloeuen v vele men dan niet’.

God seide grote redene hen,
Nochtan sie geloefdenne in lanc so men.

1) Van Mierlo, Versl. en Med. d.K. Vla. Ac. 1937, blz. 827-9. Vgl. echter Knuttel in Tschr. LVI (1937), blz. 197.

2) Men lette erop dat alle vier regels dezer strofe met ic beginnen en vergelijke verder blz. 295.

[p. 288]

1740

Elc iode seide al sijn macht.

 

Dit duerde tote in die donker nacht.

Overtuigender is wellicht nog de volgende passage, juist omdat daarin een kennelijk bedorven strofe¹⁾ ontmaskerd wordt:

‘Kinder’ seit god, ‘hort na mi:
Wy moeten sceden, ic ende gi.
Het en sal nemmer daghen so saen,
Men sal mi tiersten hebben geuaen.

Gi selt siin in groten sere,
Als men mi veet, ic ben v here.
Men sal mi vernoey doen ende wee,
Dan seldi sceden als vee’.

Dit sprac ihesus; si waren in rouwe,
Binnen hen allen soe was trouwe.
Peter stont op met groten sere
Ende antwerde dus onsen here:

‘Here, sidi verraden ofte geuaen,
Ic sal met v sijn ofte gaen:
Ghi sijt mijn here, ic ben v wert,
Des en treckic niet achterwert’.

‘Peter’ seit god, ‘hoghe tale du hefs,
Ic weet wattu geseit hier hefs;
Du best nv met dire talen bout,
Du salt tierst vlien, als men mi hout.

Peter’ seit hi, ‘houstu ane mi,
Ghescien sal dat ic segge di:
Eer te nacht die hane singen sal,
Du sals gelogent hebben al
Mijns .iij. werf, eer middernacht,
Ia, peter, dien men wacht.

Dijn mont sal liegen, dijn herte niet;
Peter, ic weet al dat gesciet.
Die doet es bitter, die haer mach ontgaen,
Bedi saltu mijns lochenen saen.’

1) Verborgen in vs 1956-61. Nog afgezien van de stoplap 1956-7 (reminiscentie aan vs 1494) lijkt mij de hele strofe verknoeid. Zie trouwens Beuken blz. 133 en Mnl. Wb. IX, 1505 [niet 505].

[p. 289]

 

Peter antwert: ‘hoe mochte dit sijn?

 

Ic en weens niet in die herte mijn,

 

Dat ic uwes lochene in derre nacht,

 

Soe minnic v met al miere cracht’.

 

 

1970

‘Peter’ seit god, ‘en ontsiet v niet,

 

Elc vrucht die doet daer hise siet.

 

Peter, gi en selt met mi niet gaen,

 

Daer men mi sal leiden saen’.

Enkele bijbelteksten worden in strofen geparafraseerd; zo b.v. Matth. 8:20 in:

Elc voghel heeft sinen nest,
Beyde wilt ende tam, daer hi in rest,
Maer de godsone, de heylighe kerst,
Ne weet niet waer hi des eerst nachts rest¹⁾.

Of Matth. 4:4 in dialoog:

‘Niet allene met brode leeft die man’.
Die duuel antwerde: ‘waer mede dan?’
God seide: ‘aet ende dranc sal bliuen saen,
Maer mine waert en sal niet vergaen’.

A vs 470-3 zijn volgens Beuken blz. 144 een vertaling van de woorden uit Klaagl. v. Jer. 1:12: ‘O vos omnes qui transitis per viam, attendite, et videte, si est dolor sicut dolor meus.’ De vertaling vormt weer precies een strofe:

‘O ghi alle, die bi den weghe lijt,
Nv comt ende siet op tesen tijt,
Of enegh rowe gelijc nv es
Den minen hier, dies sijt ghewes.’

Deze strofe zal dus wel reeds in het origineel hebben gestaan.

Met al deze voorbeelden voor ogen zal men dunkt mij aan de aanwezigheid van een sterk strofegevoel bij onzen dichter niet meer twijfelen.

1) Het strofisch verband is nog door viervoudig rijm geaccentueerd. Zie beneden blz. 293.

[p. 290]

Er zijn echter nog allerlei eigenaardigheden in ons epos op te merken, die aanwijzingen vormen voor een nog verder verfijnde verstechniek. Ik kan hierover niet spreken zonder de studie in het geding te brengen, die Verdam aan ons gedicht heeft gewijd¹⁾. Dat is mij trouwens zeer welkom, omdat mij daardoor tevens de gelegenheid wordt geboden tot toetsing van de waarde der strofen voor de tekstkritiek; Verdam is nl. de enige, die reeds op betrekkelijk forse wijze het snoeimes in ons epos heeft gezet²⁾.

Verdam nu heeft op grond van viervoudig rijm de overtolligheid van enkele verzen trachten aan te tonen. Zo verwerpt hij o.a. de verdachte verzen 2178-9 en 2194-5 van het teksthandschrift voor de betere lezing van hs. A. De strofen bevestigen de juistheid van Verdam's veronderstelling: terwijl in het ths (= teksthandschrift, door Beuken ten grondslag gelegd aan zijn uitgave) de strofenindeling reeds dadelijk in de war raakt, brengt men de indeling in A zonder enig haperen tot stand³⁾.

Ook ten aanzien van de derde door Verdam besproken plaats wordt hij door de strofenindeling in het gelijk gesteld. Het betreft hier het kleine caput 2721-40. Het begin daarvan (reminiscentie aan vs 1372-3 en 936-7) luidt: ‘Onse here wel soete antwerde geeft, Daer hi van vruchte staet ende beeft’. Naar aanleiding hiervan merkt Beuken (blz. 140) terecht op: ‘de gevoelerigheid in de Christusfiguur blijkt hier wel 't werk van de bewerker te zijn’⁴⁾. Tot een normale strofenindeling der volgende 18 verzen (dus 2 te veel) kunnen we nu alleen komen, wanneer we - mèt Verdam - twee verzen van het god/spod/sod/god-gedeelte (vgl. vs 1024-7) schrappen.

1) J. Verdam, Het middelnederlandsche dichtwerk Van den Levene ons Heren (Versl. en Meded. d.K. Ac. v. Wet. Afd. Letterk., vierde Reeks, Dl IV, blz. 358-85).

2) Beuken daarentegen is uiterst voorzichtig en wel om principiële redenen. Men mag dat nu als een groot geluk beschouwen, omdat het snoeimes in handen van iemand, die de strofen niet heeft onderkend, een uiterst gevaarlijk wapen is.

3) Dat de strofe A 64-7 met Ende begint zegt niet heel veel. Voor ths 2214: ‘Ende togenne saen ins bisscops sele’ schrijft A 88: ‘Si leedene wech in sb. s.’

4) Zie ook blz. 295 noot 1.

[p. 291]

De verzen 876-9, die Verdam wil uitwerpen, vormen juist een strofe, zodat zij voor ons doel niet getoetst kunnen worden. Volkomen in 't gelijk gesteld wordt echter Verdam weer met zijn schrapping van vs 896-7 (Hine ginc nie wt sire moeder doren, Hine hadde orlof ghesocht te voren), die men volgens Verdam ‘eer met betrekking tot eene middeleeuwsche of 19^de-eeuwsche dienstmaagd zou hebben verwacht’¹⁾. Inderdaad kunnen alleen na schrapping dezer beide regels de nu volgende 20 verzen van het caput ongedwongen in 5 strofen worden verdeeld.

Gaarne zou Verdam ook de verzen 912-3 hebben geschrapt, waar van den jongen Jezus wordt gezegd: ‘Hi conste fransoeys, dietsch ende latijn, Ende alle talen die nv sijn’. Daarmee zou nl. ‘werkelijk de grens, die men mag stellen aan het aanbrengen van anachronismen of locale kleur overschreden’ zijn. Beuken is daar reeds tegen opgekomen (blz. 96 v.). Met behulp van de strofen is nu bovendien aan te tonen, dat men onmogelijk 2 verzen kan schrappen, dan zou het al een gehele strofe moeten zijn. Ook de sterk afwijkende lezing van G I heeft echter een tamelijk normaal strofenverloop; men zal dus tussen beide hss. moeten kiezen. Persoonlijk zou ik zeker de voorkeur geven aan het ths, daar ook de laatste strofe van G I 56-60 geheel te onpas tussen- (of eigenlijk achter-)gevoegd is.

De verzen 3345-8, die Verdam wil uitwerpen (blz. 383), vormen weer precies een strofe, zodat ons criterium hier niets kan beslissen²⁾.

Uit deze weinige voorbeelden blijkt reeds welke diensten de strofen kunnen bewijzen bij de reconstructie van de oorspronkelijke tekst. In dit verband moge al dadelijk geconsta-

1) Verdam t.a.p. blz. 381; vgl ook boven blz. 281 noot.

2) Wel echter zal men bezwaar moeten maken tegen Verdam's vermoeden, dat dat (hs. A trouwens: dar) van vs 3349 noodzakelijk aan moet sluiten bij ondervint van vs 3344. Men plaatse liever (op grond van de strofe) na dit vers een punt en vertale: ‘ik ondervind het’.

[p. 292]

teerd worden, dat de vierregelige strofen ook in de hellevaartscène zijn te herkennen, waardoor nog eens de lichtvaardigheid blijkt van de veronderstelling ener interpolatie door vreemde hand. Het blijft hier dus bij Beuken's constatering (blz. 153): ‘Zolang verdere gegevens ontbreken, moet men deze scène in haar geheel voor oorspronkelik houden, al zijn er sporen van tekstbewerking aan te wijzen¹⁾. Voor de oorspronkelikheid pleit ook 't vooruitlopen, 't hele verhaal door, op deze helleroof’.

Is dus het strofen-criterium een kostbaar hulpmiddel tot het opsporen en uitwerpen van verdachte verzen²⁾, anderzijds vormt het een heilzame bescherming tegen een al te radicaal operatief ingrijpen. Zo kan ik mij b.v. - juist op grond ener toetsing der rijmen aan de strofen - geheel scharen aan de zijde van Beuken, wanneer hij (blz. 98) opkomt tegen Verdam's vooringenomenheid ten aanzien van het verschijnsel der vierregelige rijmen³⁾: ‘Meer verbazing wekt de buitengewone bewijskracht door de uitnemende kenner onzer middelnederlandse literatuur toegekend aan 't voorkomen van vierregelige rijmen. Zo sterk achtte hij dit argument, dat hij daarop ten dele z'n methode meende te kunnen opbouwen’. Bij nadere beschouwing is mij nl. gebleken, dat althans een deel dezer rijmen moet worden toegeschreven aan een welbewust streven van den dichter⁴⁾. Neem b.v. vs 1350-65, waar Jezus in vier strofen zegt ‘wat nv daer [in Jeruzalem] sal gescien’:

1) Inderdaad blijken de strofennaden in een vijftal gevallen verdoezeld te zijn.

2) Dit zou het onderwerp van een interessante studie kunnen worden, omdat men zich dan vermoedelijk een mening zou kunnen vormen omtrent strekking en geest dezer toevoegingen - wat op zichzelf weer een voortreffelijk middel aan de hand zou doen tot benadering van de zuivere geest van het origineel.

3) Kalff verklaart zich daarentegen in Gesch. d. Ned. Lett. I, blz. 177 accoord met Verdam: ‘Opmerkelijk is (Verdam merkte het reeds op) hoe dikwijls van vier verzen met gelijk rijm twee bij eenig nadenken al spoedig interpolaties blijken’.

4) Hebben we hier nog een laatste rest van de invloed der ‘laisses monorimes’? Dit zou mede een aanwijzing zijn voor de, in laatste instantie, epische herkomst dezer strofentechniek.

[p. 293]

1350

Donwettege volc dat niet ne vroet,

 

Dat trouwe, no wet, no waerheit ne hoet,

 

Dat sijn die ioden, wreet ende fel,

 

Mi te verslane sin geren niet el;

 

 

 

My selen sie verraden saen,

1355

Mi selen sie houden ende vaen,

 

Mi selen sie geselen ende slaen,

 

Mi selen sie crucen sonder waen;

 

 

 

Mi selen sie dorne setten op mijn hoeft,

 

Mi selen sie onwerden, des mi geloeft,

1360

Mi selen sie spuwen in minen mont,

 

Mi selen sie onwerden als enen hont;

 

 

 

Anxt, seer, vernoy, ende rouwe

 

Salic dogen om mine trouwe;

 

Ic moet laten daer mijn leuen

1365

An den cruce, het es ghescreuen’.

Men moet aannemen, dat de dichter opzettelijk alle verzen van strofe 2 en 3 met de woorden Mi selen sie laat beginnen, als om de betekenis dezer met ongewone hartstocht uitgesproken voorspelling van Jezus nog te accentueren. Maar dan zijn ook de vier gelijke rijmen van strofe 2 niet als symptoom van zwakke rijmtechniek te beschouwen, maar veeleer als een werkzaam hulpmiddel om de nadruk van Jezus' woorden nòg meer te vergroten¹⁾. Te waarschijnlijker wordt deze veronderstelling daar de strofen in vs 1820-4 nog eens (met een kleine variatie) herhaald worden²⁾. Hetzelfde rijmeffect wordt bereikt in strofe 2160-3 (die met de bovenstaande strofe 3 enige gelijkenis heeft):

1) Het is zeker ook geen toeval, dat een stukje als b.v. de boven (blz. 289) genoemde parafrase op Matth. 8:20 viervoudig rijm heeft.

2) Daarentegen wijst de strofenverdeling uit, dat van de 4 voorafgaande -oren-rijmen er twee uitgeworpen zullen moeten worden. De afschrijver (die zich de vier -oren-rijmen van vs 1154-7 - hier echter in strofisch verband - misschien nog herinnerde) heeft het er te dik opgelegd. Ook Beuken (blz. 133) was trouwens al van mening, dat aan deze passage ‘gewerkt’ is.

[p. 294]

 

Sie spouwen hem in sinen mont,

 

Sie husten op hem als ware .j. hont,

 

Sie maectene seer ende ongesont,

 

Daer hi tusschen hen allen stont.

Vgl. verder nog strofe 2605-8¹⁾:

‘Here, barnabasse laet gaen,
Ende desen man laet ons verslaen.
Al heeft barnabas nv mesdaen,
Hem berouwes, hi wils afstaen;

Min of meer als tegenhanger van de zoëven geciteerde passage 1350-65 kunnen de verzen 2983 vv. worden beschouwd. Ze beginnen met de strofen [Jezus wendt zich tot het kruis]:

Cruce, di heb ic begheert,
Cruce, di heb ic wel weert
Cruce, du gewords ter goeder tijt,
Cruce, du best gebenedijt.

Ic ben god, marien sone;
Ic sal an di eer heden noene
Steruen ende laten mijn leuen
Om mijn volc, het es gescreuen.

Dan volgen, veelbelovend, 3 strofen waarvan alleen de eerste regel met Cruce (of Ay Cruce) aanvangt, maar dan raken we de koers kwijt, doordat de strofen ons in de steek laten.

Het is dunkt me niet te vermetel om aan te nemen, dat in deze passage duchtig is geknoeid²⁾ en men zou kunnen gissen, dat hier in het origineel nog een aantal met het woord Cruce beginnende strofen zijn gevolgd. Hierin zou men nog versterkt kunnen worden doordat vs 12-27 van hs. L I (met zijn ‘sterke perseveratie-tendens’ volgens Beuken) ook in die

1) In strofe 2633-8 (die dus te lang is) zouden daarentegen twee verzen kunnen vervallen.

2) Vgl. trouwens de sterke afwijkingen in D I en L I en zie Beuken, blz. 142.

[p. 295]

richting wijzen. Door verwisseling van vs 20 en 21 zou men hier nl. nog vier¹⁾ strofen van dit type krijgen.

Van het viervoudig rijm zijn we hiermede op het viermaal achter elkaar voorkomen van aanvangswoorden gekomen, een figuur die karakteristiek is voor onzen dichter en die, bijna zonder uitzondering, tot het strofisch verband beperkt is. Een zodanige herhaling vinden we in de volgende verzen: 51-4 (Daer), G I 47-50 (Hi, vgl. echter ths 904-9), 1354-7 en 1358-61 (Mi selen), 1522-5 (Si(e)), 1730-3 (Ic), 2084-7 (Dien), 2945-8 (Daer)²⁾, 2983-6 (Cruce), 3939-42 (Daer), 4039-42 (Daer), 4131-34 (Daer), 4377-80 (Ic), 4858-61 (Gi), 4876-9 (Daer), 4880-3 (Daer). In 2084-7 wordt het strofisch verband bovendien nog door viervoudig rijm onderstreept. Vs 3434-7 (Hoe) vormen geen strofe, maar de vergelijking met D II en G II leert, dat de lezing hier bedorven moet zijn (zie hieronder). Abnormaal is ook 4350-4 (Dat). Bij het zevenvoudige Ic in de strofen 4377-80 en 4381-84 kan één aanvangs-Ic naar het midden van het vers zijn verschoven. Evenzo is het mogelijk, dat tussen 3×4 Daer-verzen in 4876-88 één overscharig of onjuist vers is binnengesmokkeld.

1) Zelfs vijf, wanneer men uit D I vs 71-4 en L I 28-31 tot een strofe mag besluiten, die tussen deze twee het midden houdt.
In vs 2016 vv. meen ik een soortgelijke figuur te herkennen. Schrapt men de afschuwelijke stoplap van vs 2016-7 (Doe sprac onse here toter doet, Al was hi man, sijn anxt was groet - een waardig tegenhanger van vs 2721-2: Onse here wel soete antwerde geeft, Daer hi van vruchte staet ende beeft, zie boven blz. 290), dan volgt een strofe met het indrukwekkende begin: Ay doet, die niemen en spaers Die ouer bosche ende water vaers. Ze is helaas bedorven of samengekoppeld met een stuk van een volgende strofe. Hierop volgen echter vier strofen, beginnende met Ay (bitter) doot, die als zodanig ook reeds door Beuken (blz. 134) zijn onderkend. De ‘voorkeur voor 'n vierregelig rijm’ die Beuken hier constateert, geldt dan toch zeker den afschrijver, niet den auteur. De auteur kent vierregelig rijm hoofdzakelijk in de strofe; de afschrijver doet dat blijkbaar zo af en toe na, maar let niet op het strofisch verband. Zie ook boven blz. 293 noot 2.
In vs 2088-2113 volgen zes strofen beginnende met O iudas, waarvan alleen de derde te lang is (de overbodigheid van vs 2100-1 blijkt reeds uit vs 2104-5).
Vgl. ook vier opeenvolgende gave strofen met Doe quam in vs 4211-26, die misschien oorspronkelijk door meer gevolgd zijn (de strofen zijn daar onduidelijk).

2) In 2945-8 is Daer afwisselend voegw. en bijw. Hier kan men dus eigenlijk niet van herhaling spreken.

[p. 296]

Typisch voor onzen dichter is ook het driemaal achter elkaar voorkomen van aanvangswoorden als b.v. in vs 329-32:

Alsie te bethleem quamen in die stat,
Si waren beyde moede ende mat;
Si hadden beyde al een ghepens,
Si ghingen ledeghen haren chens.

Dit type vindt men, steeds in strofisch verband, in de verzen: 161-4, 165-8, 177-82 (zie boven blz. 281), 329-32, 406-9, 468-71, 506-9, 560-3, 572-5, 668-71, 684-7, 888-91, 892-5 (nog geaccentueerd door viervoudig rijm), 1166-9, 1268-71, 1436-9, 1664-7, 1794-7, 2160-3 (bovendien viervoudig rijm), 2391-4¹⁾, 2435-8, 2503-6(?), 3141-4, 3183-6, D II 79-82 (< ths 3433-6), B 165-8 (< ths 4728-31), 4830-3. Bovendien buiten strofisch verband in 3688-90 (waar echter Beuken reeds aan de - stellig betere - lezing van G II de voorkeur heeft gegeven). Vs 4732-5 zijn wat vreemd met hun enjambement naar de volgende strofe en de dan volgende punt tussen twee rijmende verzen²⁾.

Misverstaan te worden is het fatale lot van vele voortreffelijke dichters, maar de misverstanden ten aanzien van onzen dichter hebben al een bizonder pijnlijke kant. Stukken als het Driekoningen-lied en de hellevaart³⁾ waren te mooi of te origineel voor hem, strofen (voor zover men ze kon constateren) waren misschien aan ‘bestaande liederen’ ontleend en eigenaardigheden van zijn verstechniek (waaraan hij kennelijk veel zorg heeft besteed⁴⁾ werden hem als fouten aan-

1) Ik geloof echter, dat men in 2391 Die > Hi zal moeten wijzigen, zodat dit geval tot de eerste groep zou behoren.

2) Volgens Tinbergen, Tschr. XLIX, blz. 220 treft men dat ‘zelden of nooit’ in ons gedicht aan. Zie blz. 277 noot 2.

3) ‘De nederdaling ter helle is verreweg het beste tafereel van allen, en kan in menig opzicht wel de vergelijking met Dante's beroemde helleschildering doorstaan. Daar bijna op iedere bladzijde van de verlossing der zielen, die in de hel kwijnen, gesproken is, zet dit aan het geheel de kroon op.’ (Jonckbloet, Gesch. d.N. Lett. I³, blz. 411).

4) In dit opzicht is een ‘Rettung’ van onzen dichter beproefd door D.C. Tinbergen in Tschr. XLIX (1930), blz. 216-34, waarin waardevolle opmerkingen omtrent de stijl (en vooral de stijleenheid) van ons gedicht worden gemaakt. T. wijst met name op ‘de konstruktie uit enkele en dubbele versparen, de opbouw van de verzen uit halfverzen’ als typerend voor het gehele gedicht en citeert tal van verzen met karakteristieke caesuur, wat hem dan (blz. 226) de vraag doet stellen: ‘Is het al te gewaagd om te veronderstellen dat, wie weet door welke onnaspeurlike overlevering, er van de traditie van het oudgermaanse epos nog genoeg over was in de 13de eeuw om een dichter als die van L.o.H., in de vorm die hij koos voor zijn “volksevangelie”, zich bewust of onbewust daarbij te doen aansluiten?’ De resultaten van T. en mij spreken elkaar niet zo tegen als het oppervlakkig zou kunnen schijnen, doch vullen elkaar ten dele aan. Ik heb het gevoel, dat een onderzoek als dat van Tinbergen, verder toegepast op de vierregelige strofen, nog interessante dingen aan het licht kan brengen. Eensgezind zijn wij beiden in onze overtuiging, dat er meer eenheid, orde, regelmaat en weloverwogen verstechniek in ons epos is te vinden, dan door vroegere onderzoekers werd aangenomen.

[p. 297]

gerekend of op zijn minst als ‘verdacht’ beschouwd. Dat men juist in de wijze waarop onze dichter zijn verzen hanteert en groepeert meer aan toeleg dan aan vergissing zal moeten denken wil ik nog eens ten overvloede illustreren met de volgende passage:

Daer quam maria magdalene,
- So besondicht wijf ne was ne gene -
Daer onse here predicte ende las,
In symons huus, daer hi geherbercht was.

Sie croep onder stoel ende onder banc,
Tonsen here dat sie ghedranc;
Sie croep met handen ende met voeten,
Onsen here sie wilde anegroeten.

Doen sie tons heren voeten quam,
Eene busse dat sie nam,
In die busse was salue soete;
Sie bat van haren sonden boete;

Sie droghese na met haren hare,
Van haren sonden was sie in vare.
Sie riep: ‘god, ghehore my,
Hoer mine sonden, ic segse dy;
Ic ben een besondichste wijf,
Die nie ter werelt ontfinc lijf’.

[p. 298]

 

Sie beweende hare sonden sere,

 

Sie riep: ‘genade, gheweldich here,

 

Ghenade, ghenade, god ende man;

 

Dune ghehors mi, wat salic dan!’

1420

Sie dwoech met tranen ons heren voete,

 

Vele minlic ende soete;

 

Ghenade, ghenade, gheweldich here,

 

Mine sonden rouwen mi sere.

 

Het en was nie man gheboren,

1425

Mochtic, hine ware met mi verloren.

 

Ic nie dien man met oghen ne sach,

 

Mochtic volbringhen, hine met mi lach.

 

Ghenade, ghenade, geweldich here,

 

Mine sonden rouwen mi sere;

1430

Ic was behaghel, ongemate, fier,

 

In mi was prijs, roem ende dangier,

 

Ic hadde onwert oemoedichede,

 

In mi was alle ledichede.

 

Genade, genade, geweldich here,

1435

Mine sonden rouwen mi sere.

 

Inne horde misse no getide,

 

Ic was in ledicheden blide,

 

Ic hadde onwert dijn gebot

 

Ende dijn gewerke, al waerstu god.

1440

Genade, genade, geweldich here,

 

Mine sonden rouwen mi sere;

 

Here, mine sonden rouwen mi,

 

Ic wilre afstaen, dat seggic di.

 

Inne mochte di geseggen niet,

1445

Algader dat mi de werelt riet.

 

Genade, genade, geweldich here,

 

Mine sonden rouwen mi sere.

 

Du seits, het en es niemen in die mesdaet,

 

Maer staet hijs af ende suect ract,

1450

Hine si quite, comt hi te di;

 

Of dit waer es, ghehore mi!’¹⁾

1) Men zou na vs 1451, vóór Jezus reageert, een laatste ‘genade, genade’ verwacht hebben, dat echter in ths ontbreekt. Oók ontbreekt het in W I en H II, maar dat kan om zuiver uiterlijke redenen zijn. W I gaat hier juist van de r^o-naar de v^o-zijde over en heeft een weesrijm als bewijs ener omissie. Ook in H II vinden we de merkwaardige coïncidentie, dat deze passage juist ligt op de overgang van blad 3 naar 4, terwijl het einde van 3 en het begin van 4 nog is fgesneden (zie Beuken blz. 211).

[p. 299]

 

God, onse here, hi hoerde al toe

 

Ten sonden, die maria seide doe;

 

Hi wiste haer herte, hi horde haer tale,

1455

Haer ghedachte bequam hem wale.

Hierin staat dus het bekende stuk, waarop Dr Tinbergen in stelling XIV zijner dissertatie doelde: ‘Met 1422 begint een lied van vijf zesregelige strofen, die steeds met dezelfde twee regels beginnen’¹⁾. Verdam laat zich (t.a.p. blz. 384) omtrent het denkbeeld der ‘zesregelige strofen’ verder niet uit, maar schijnt, mede blijkens zijn typografische indeling geheel met Tinbergen's mening accoord te gaan. Naar mijn gevoelen moet men hier niet aan zesregelige strofen denken, maar aan de normale vierregelige van het gehele epos. Ongewoon is slechts de tussenvoeging der twee refreinregels. Ik kan mij dat refrein echter moeilijk aan het begin der strofe denken, al moet ik bekennen, dat de schijn inderdaad vóór de door Tinbergen veronderstelde volgorde pleit. Er is trouwens ook nog een middenweg: het is nl. niet geheel ondenkbaar, dat we hier te doen hebben met een gezang van antifonaal karakter²⁾.

Doordat Tinbergen en Verdam nog niet bij de vierregelige strofen als bekend feit hebben kunnen aanknopen en vooral doordat in de verzen 1410-31 is geknoeid, hebben zij de indruk moeten krijgen, dat de regelmaat pas bij vs. 1422 begint. Dat echter deze passage bedorven is en dat in het bizonder 1410-21 grondig in de war zijn, blijkt overduidelijk uit de hss. H II en W I. Dit is reeds door Verdam, t.a.p. blz. 384 betoogd. Faute de mieux³⁾ heb ik 1410-21 provisorisch in twee ‘strofen’ van zes regels verdeeld, omdat

1) D.C. Tinbergen, Des Coninx Summe, dissertatie-exemplaar, blz. 219 (Diss. Leiden 1900).

2) Terecht zoekt Beuken (Tschr. v.T. en L. XVII (1929), blz. 141 vv.) ook contact met het geestelijk drama.

3) Om principiële redenen citeer ik nl. ook hier nog de tekst van ths. Natuurlijk betekent de tekst van Verdam (t.a.p. blz. 384) reeds een aanzienlijke verbetering, maar zuivere, bij de overige tekst passende, strofen zijn het dunkt me nog niet.

[p. 300]

misschien in het origineel twee strofen hebben gestaan, maar hoe ze er precies uit gezien hebben, wil ik niet beslissen¹⁾. Het maakt haast de indruk, of de afschrijvers deze passage een beetje uit hun hoofd hebben gekend. Ze wisten blijkbaar, dat hier ergens het ‘Ghenade, ghenade’ moest worden ingezet²⁾. Hebben zij dat eenmaal bereikt, dan gaat het (althans in ths) met de strofen verder van een leien dakje tot het einde van het caput. Voor deze zienswijze pleit de verhouding der drie hss. De schrijver van W I is blijkbaar een stumper in zijn vak. Dat hij de strofe ths 1442-5 naar de verkeerde plaats haalt (nl. vs 10-13, zal men hem niet zo kwalijk nemen, maar wel, dat hij deze strofe mèt een voorafgaand refrein tot iets vijfregeligs verminkt, waarvan hij dan weer een stuk afkapt om het als een onnozel staartje achter vs 21 te hangen. Beter brengt de schrijver van H II het eraf³⁾: de strofen hebben, in dit stuk althans, de goede lengte; alleen heeft hij tussen 42 en 43 het refrein eenmaal weggelaten.

Voor de waardering van ons gedicht kan het antifonale karakter dezer passage van betekenis zijn. Indien dit stuk misschien is gezongen, waarom dan niet het gehele gedicht? De vrijwel ononderbroken gang der strofen zou mede in deze richting kunnen wijzen. Hoogst merkwaardig is in dit verband de karakteristiek van den kerkhistoricus Moll⁴⁾, die reeds in 1854 van gevoelen was, dat ‘de vorm van ons gedicht de gedaante van een liedeken aanneemt’. Nu het strofische karakter aan het licht is gekomen, valt voor de qualificatie

1) Maar natuurlijk moet, als in H II, het ‘dwaen’ plaats hebben voor het ‘droghen’.

2) De schrijver van H II preludeert daar alvast op in vs 22-3.
Op een half-en-half vanbuitenkennen wijst m.i. ook het feit, dat ‘het éne volledig bewaarde hs. en de fragmenten van L.o.H. 'n bontheid van lezingen vertonen, als misschien geen enkel ander mnl. werk.’ (Beuken, blz. 108). Deze bontheid is niet bevredigend te verklaren uit een domweg copiëren zonder meer.

3) In verband met de lengtebepaling en de aard der strofen die men voor vs 1410-21 zal moeten reconstrueren of substitueren, zou men vooral willen weten, of hier inderdaad twee verzen zijn afgesneden, zie Beuken, blz. 208.

4) W. Moll, Johannes Brugman en het godsdienstig leven onzer vaderen in de vijftiende eeuw, Dl. II, Amsterdam 1854, blz. 21.

[p. 301]

‘liedeken’ nog meer te zeggen, dan Moll toen kon vermoeden.

Kalff zegt: ‘Indien deze kapel, door een vroom kunstenaar ter eere van zijnen Verlosser gesticht, eens ware ontdaan van den ombouw en het bijwerk waarmede een latere tijd haar heeft ontsierd, dan zou eerst duidelijk blijken, hoe oorspronkelijk van opvatting dit voortbrengsel van naïeve kunst is en welk een bevallige eenvoud vele zijner deelen siert’¹⁾.

Een aandachtig kritisch onderzoek der strofen van het gehele gedicht zal moeten uitwijzen of het met de ombouw en het bijwerk wel zó erg is gesteld als Kalff meende. Overdreven lijkt mij in elk geval Van Mierlo's opvatting: ‘wat wij nog hebben is een vijftiend-eeuwsch²⁾ gedicht, dat een dertiend-eeuwsch²⁾ zeer vrij en met vele interpolaties heeft omgewerkt’³⁾. Van Mierlo voegt hier nog aan toe: ‘Waar de bewaarde fragmenten nog eenige vergelijking toelaten, blijkt, dat bijna geen enkel vers ongedeerd is gebleven, en dat gansche tafereelen werden ingelascht. Het oorspronkelijke miste wel de al te uitwendig-realistische beschrijvingen als bij het lijden, in 't bijzonder de geeseling, en bij de hellevaart; was minder gevoelerig-sentimenteel van toon en ook nog ridderlijker van geest’⁴⁾.

1) Kalff, Gesch. d. Ned. Letterk. I, blz. 137.

2) Deze antithese suggereert onwillekeurig een afstand van twee eeuwen. Men wete, dat het ths in 1438 is voltooid (Beuken blz. 52), terwijl de oudste (Oudenaardse) fragmenten ‘vrijwel [dus niet helemaal?] zeker’ van 1290 dateren (Beuken, blz. 6). Wat deze laatste datering betreft - een kwestie van fundamenteel belang, die een nauwgezet onderzoek zou vereisen - Van Mierlo zegt: ‘Misschien stamt het [Oudenaardse] handschrift eerst uit het begin der XIVe eeuw’ (Versl. en Med. d.K. Vla. Ac. 1938, blz. 372 en 1939, blz. 520).
Tegen de bekende neiging van Van Mierlo om de ouderdom onzer Mnl. literatuurproducten zoveel mogelijk op te schroeven is, voor zover het ons gedicht betreft, reeds verzet aangetekend door Beuken in zijn opstel ‘Ouderdom en geest van het gedicht Vanden Levene ons Heren’ (Tschr. XLIX (1930), blz. 58-62).

2) Deze antithese suggereert onwillekeurig een afstand van twee eeuwen. Men wete, dat het ths in 1438 is voltooid (Beuken blz. 52), terwijl de oudste (Oudenaardse) fragmenten ‘vrijwel [dus niet helemaal?] zeker’ van 1290 dateren (Beuken, blz. 6). Wat deze laatste datering betreft - een kwestie van fundamenteel belang, die een nauwgezet onderzoek zou vereisen - Van Mierlo zegt: ‘Misschien stamt het [Oudenaardse] handschrift eerst uit het begin der XIVe eeuw’ (Versl. en Med. d.K. Vla. Ac. 1938, blz. 372 en 1939, blz. 520).
Tegen de bekende neiging van Van Mierlo om de ouderdom onzer Mnl. literatuurproducten zoveel mogelijk op te schroeven is, voor zover het ons gedicht betreft, reeds verzet aangetekend door Beuken in zijn opstel ‘Ouderdom en geest van het gedicht Vanden Levene ons Heren’ (Tschr. XLIX (1930), blz. 58-62).

3) Van Mierlo, Geestelijke epiek der Middeleeuwen (in Bibliotheek der Nederlandse Letteren), blz. 10.

4) Sinds 1928 valt een sterke wijziging in Van Mierlo's oordeel te constateren. Men vgl. de bespreking in zijn Gesch. v.d. Oud- en Mnl. Lett. blz. 114 vv., waarin hij o.a. verklaart: ‘Voor mij is 't niet uitgemaakt, dat de gewone tekst zo sterk zou verknoeid zijn geworden: mij dunkt dat die dichter bij 't oorspronkelijke staat dan de beknopter redacties’.
Volledigheidshalve noem ik hier nog de beide nieuwste opstellen van Van Mierlo, ‘Martijn van Torhout, een nieuw dichter van beteekenis uit dedertiende eeuw’ en ‘Het auteurschap van Martijn van Torhout voor de gedichten uit den Oudenaardschen codex gehandhaafd’ in Versl. en Med. d.K. Vla. Ac. 1938, blz. 331-75, resp. 1939, blz. 513-23. In het eerste tracht v.M. aan te tonen, dat Martijn van Torhout de auteur ook van ons epos is. Beuken heeft dat (in Album philologum voor Baader, blz. 149-56) betwijfeld, en Van Mierlo diende B. in zijn tweede opstel van antwoord (hij vergat daarbij plaats en titel van het door hem bestreden artikel te noemen). Het valt buiten het kader van dit opstel, op deze interessante kwestie verder in te gaan.

[p. 302]

Is dit alles wel voldoende verantwoord? Het staat een ieder natuurlijk vrij om verdenking te koesteren tegen bepaalde ‘inlassingen’, maar als hij zich daarbij laat leiden, niet door filologische argumenten, maar door zijn twintigste-eeuwse, wisselende, smaak, dan vrees ik, dat hij een kapel reconstrueert, die niet is in de geest van de oorspronkelijke. Wanneer men bedenkt, dat de strofen door het gehele gedicht heen (de hellevaart-scène incluis) aan het licht treden, dan kan men voorlopig moeilijk aan het wonder geloven, dat een tweede dichter het strofisch karakter van het origineel (op zichzelf in dit opzicht al een unicum) zó bedriegelijk zou hebben kunnen nabootsen. Dit is te minder aannemelijk, daar zelfs de schrijver van het oudste hs. (dat m.i. niet heel lang nà het totstandkomen van het gedicht moet zijn geschreven) de strofen niet meer onderkend heeft, ze althans niet in het hs. heeft aangegeven.

Reconstructie van het origineel lijkt mij geen hopeloze zaak meer. Maar het zal moeten zijn een reconstructie, dìe ten volle rekening houdt met het strofisch karakter: voorlopig dus een behoedzaam afkrabben, waarbij het uiterste conservatisme geboden zal zijn. We hebben te doen met een dertiende-eeuws kleed, dat in de veertiende en vijftiende eeuw hier en daar door onoordeelkundige hand is versteld en sindsdien in verkreukte toestand is bewaard. Als we het thans eens wat uithangen en in zijn volle breedheid ontplooien, zullen de vouwen, die de oorspronkelijke dichter met zoveel beleid en smaak heeft gelegd, er gemakkelijker weer in vallen dan bij een niet-strofisch epos van het gewone type.

[p. 303]

Thans dient nog even de principiële vraag onder 't oog te worden gezien, of men gerechtigd is, a priori alle strofen van meer dan vier regels voor verdacht te houden (zoals b.v. Verdam bij voorbaat al enige verdenking koesterde tegen alle viervoudige rijmen). De cursorische lectuur van het gehele gedicht en een wat nauwkeuriger toetsing van verschillende plaatsen (meer dan in dit opstel zijn verwerkt) heeft bij mij inderdaad de indruk gewekt, dat wij hier te doen hebben met een epos, dat voor verreweg het grootste gedeelte in vierregelige strofen ontleed kan worden. Zijn er ook zesregelige onder?¹⁾. Inderdaad trof ik ze hier en daar aan, maar een samenhangende, uit logische eenheden bestaande, reeks nam ik tot dusverre niet waar. Aan het voorkomen van enkele losse achtregelige strofen zou ik niet veel waarde willen hechten. Al te gemakkelijk immers kunnen twee vierregelige, door een copula b.v. of een slechts geringe wijziging, aaneengelast worden.

Ook thans werd ik weer in mijn - reeds vroeger uitgesproken - mening versterkt, dat het uiterst moeilijk is om in dergelijke rhythmische kwesties de zuiver objectieve weg te blijven bewandelen²⁾. Vindt het rhythmisch gevoel steun in de logische geleding (zoals bij Gabriël's boodschap of de Driekoningen-episode) of in het vierrijm of het 3 (of 4) maal herhalen der aanvangswoorden, dan heeft men ten minste

1) Tinbergen zegt in Tschr. XLIX (1930), blz. 219: ‘dat herhaaldelik eenheden van 6 en een enkele keer van meer regels voorkomen, staat vast’. In de duizend verzen na 2465 telde T. twaalf gevallen, in vs 3515-4515 zeventien gevallen. Dat zou er dus op neer komen, dat op iedere 70 verzen een zesregelige strofe wordt aangetroffen. Het aantal is dus niet zo heel groot, vooral als men er nog bij bedenkt, dat althans enkele ervan stellig niet onverdacht zijn (zie boven). Van bepaalde passages met reeksen zesregelige strofen rept ook T. niet (behalve dan de reeds besproken episode van Maria Magdalena).

2) Mijn gevoelens zijn in dit opzicht dus geheel analoog met die van Tinbergen, als hij zich (naar aanleiding van de, zo mogelijk nog subtieler, kwestie van de caesuur) aarzelend afvraagt: ‘Of ik mij nu verbeeld dat het hele gedicht, zoals het ons is overgeleverd (maar hierop leg ik in het voorbijgaan de nadruk!) op de aangegeven wijze moet en kan worden gelezen? Of men nu niet te recht kan tegenwerpen dat de lezing in halfverzen, voor een deel der verzen door de bouw vanzelf aangewezen, voor een ander deel zeer voor de hand liggende, toch voor weer andere twijfelachtig of zelfs geforceerd lijkt?’ (t.a.p. blz. 227).

[p. 304]

objectieve criteria, maar op die plaatsen, waar voorlopig alleen het gevoel ons moet leiden, zal de rechtgeaarde filoloog toch nog wat huiverig zijn om de vierregelige strofe als enige maatstaf te aanvaarden. Voor verdere toetsing is mijn hoop gevestigd op de heren Beuken, Tinbergen en Van Mierlo, die het gedicht op zo geheel andere wijze genaderd zijn dan ik en die zich, in dit opzicht althans, vrijer zullen gevoelen. De moeilijkheden worden m.i. nog vergroot door de unieke positie, die ons epos in de literatuur bekleedt. Is het ‘einmalige’ karakter van dit gedicht te danken aan de scheppende kracht van één individueel kunstenaar of hebben we hier te doen met een toevallig overgebleven rest van een gehele dichtsoort?

Ik ben er trouwens van overtuigd, dat ook met de typering ‘strofisch’ nog lang niet het laatste woord over de artistieke kwaliteiten van ons epos is gezegd. Er zitten ongetwijfeld nog meer verstechnische fijnheden in ons gedicht, die, na gezette studie, naar voren gehaald en geordend zullen kunnen worden. Tinbergen meende reeds associaties aan de Germaanse poëzie te bespeuren. Is het wel toeval, zo vraag ik mij in verband hiermede af, wanneer wij hier en daar een voorliefde voor alliteratie vinden? Zo werd ik getroffen door verzen als:

Die sterre die daer so scone sceen,
Sie pensden wat sie mochte meen;

Alse die sterre daer quam, si stont al stille,
Sie wisten wat sie meynen wille
Sie ghingen int huus daer die sterre op stont
Si vonden enen saleghen vont:

Die myrre meende sijn menschelijchede.

Een definitief oordeel over de verstechniek van ons gedicht zullen we ons pas kunnen vormen na een nauwgezet en consequent kritisch onderzoek, waarbij allereerst zal moeten worden

[p. 305]

nagegaan, wat onze dichter aan vreemde (Franse, Latijnse) invloed dankt en in hoeverre hij wellicht voortbouwt op eigen, Germaanse, volkskunst. Dit behoeft zeer zeker niet te leiden tot een mindere appreciatie van den nog steeds niet naar verdienste geschatten kunstenaar, die onze Dietse literatuur met een schepping van zeer bizonder karakter heeft verrijkt.

Kerstmis 1939

g.g. kloeke

Correctienoot: Bij Knuttel, Het geestelijk lied in de Nederlanden voor de kerkhervorming, vond ik op blz. 241 een opdracht aan Gabriël, die enkele, ten dele woordelijke, reminiscenties aan de boven (blz. 277 vv.) afgedrukte strofen bevat: Hy sprac totten engel Gabriel Doet my een bootscap ende sijt snel) (L.o.H. 151-2: Vare dan, mijn inghel gabriel, Doet mine boetscap ende wes snel), Gruetse my seere al in den name mijn Ende segt haer, dat ic wil sijn Geboren van haren reynen live (L.o.H. 157-8: Quedse inden name mijn, Segt, ic wille van hare geboren sijn), O Vader, Heere, wat ghy gebiet, Des en willic laten niet (L.o.H. 161-2: Gabriel hi ne lette niet, Hi dede dat hem sijn meester hiet), God gruetu, overscone maghet! Sijt vrolic ende niet versaget (L.o.H. 175-6: Hi seide: ‘god houde v maria maecht, Sijt in hoghen ende niet en claecht), Hoet wesen mocht ende oec gescien: Dat wonder en wert nie gesien, Noch gehoort, noch oec gelesen, Dat een maget soude moeder wesen; Want ick doch noeyt by man en quam. Desgelyc, voerwaer, ic noeyt en vernam. (L.o.H. 183-4: Als die joncfrouwe maria dat vernam, Haer wonderde wanen dat groeten quam, 187-8: Maria antwerde: ‘en can versien In welker wijs dat mochte gescien, 193-4: Inne hoerde noeyt in boeke lesen, In welker wijs het mochte wesen), Die Heilige Geest sal u omvaen, Van hem suldi dit kint ontfaen (L.o.H. 217-8: Die heilighe gheest quam in hare saen, Maria bleef met kinde beuaen), Tot nu was hy die vader mijn, Nu salic sijn die moeder sijn (L.o.H. 211-2: Tote nu was hi die vader mijn, Voert meer benic die moeder sijn).
Het is zonder meer duidelijk, dat er tussen dit gedicht en L.o.H. relaties moeten bestaan. Daar het gedicht bij Knuttel 15 vierregelige strofen omvat, vervalt dunkt me nu wel de laatste twijfel aan het strofisch karakter van de besproken passage van L.o.H. Anderzijds schijnt Kalff's hypothese, dat enige bestaande liederen in ons epos zouden zijn opgenomen, weer iets aan waarschijnlijkheid te winnen. Behalve de reeds opgesomde argumenten pleiten hiertegen echter: 1. de veel latere fixatie van dit gedichtje (‘einde der 15e of het begin der 16e eeuw’, zie Lecoutere, Leuv. Bijdr. III (1899), blz. 24), 2. zijn, in vergelijking met de L.o.H.-passage, inferieure aesthetische waarde en zijn geringere omvang, 3. het volkomen passen van Gabriëls boven afgedrukte boodschap in de stijl van L.o.H. (zie o.a. Beuken blz. 122 en vgl. de strofen met 3 × Hi en 3 × Vant). Niemand heeft hier dan ook ooit aan interpolatie in L.o.H. gedacht en Kalff somt Gabriëls boodschap zelfs niet op bij de passages, die hem aan ‘een lied in vier- of meerregelige coupletten’ deden denken. Er valt dus voorlopig wel iets te zeggen voor de veronderstelling, dat het door Knuttel afgedrukte gedicht een sterk ‘zersungen’ stukje uit L.o.H. is (dat wellicht nog weer met een ander gedicht over hetzelfde thema is samengesmolten). Vgl. over het mogelijk gezongen worden van ons gedicht en de grote bontheid van lezingen, ook in de andere overlevering, boven blz. 300 noot 2.