Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 59

[p. 93]

Het Roelantslied¹⁾

nieuwe fragmenten

Bij een bezoek aan W. de Vreese in 1937 kwam toevallig het gesprek op het Roelantslied. Zoals zo vaak bleek de grote kenner der Mnl. hss. ook hier weer een aanvulling te kunnen geven op de lijst van overgeleverde teksten; door de bibliotheek der Gemeente Rotterdam waren nl. onder zijn directoraat een paar Roelant-fragmenten aangekocht. Aan De V.'s aanbeveling om de fragmentjes eens te laten komen, kon ik niet dadelijk gevolg geven. Toen ik eindelijk tijd vond, om ze in verband met een te geven Roelant-college te bestuderen, was het te laat om daarbij nog van De V.'s deskundige voorlichting te kunnen profiteren. Jammer genoeg is ook in de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (thans uit De V.'s woning overgebracht naar de Leidse Universiteitsbibliotheek) geen enkele notitie omtrent deze fragmenten te vinden. Ook in de Rotterdamse bibliotheek is geen beschrijving. De vanuit Rotterdam aan de Leidse Universiteitsbibliotheek tijdelijk uitgeleende fragmenten bevonden zich met een paar stukjes uit Maerlant in één omslag. Uit enkele notities op een los velletje blijkt, dat De V. de verzen van de Maerlant-fragmentjes geteld en hun plaats in het geheel bepaald heeft; omtrent de Roelant-fragmentjes geen andere mededeling dan ‘± 1400’²⁾.

Op grond van dit alles zal de gissing wel niet te gewaagd zijn, dat De Vreese een nauwkeurig onderzoek heeft uitgesteld, omdat zijn tijd, die hij immers toch al te kort kwam, daardoor al te zeer in beslag zou zijn genomen.

1) Voordracht voor de Kon. Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde op 22 November 1939.

2) Dr F. Kossmann, de tegenwoordige bibliothecaris, deelde mij op mijn verzoek nog nader mede, dat de fragmenten onder de aanwinsten van 1933 vermeld staan als ‘Roelantslied, fragmenten op perkament omstreeks 1400’. Zo zijn ze ook in de catalogus der bibliotheek vermeld, met de signatuur 14 G 9:1. Over de herkomst is niets bekend, dan dat Dr J. Husung te Berlijn ze destijds aan de bibliotheek verschaft heeft.

[p. 94]

Vooral na de uitgave van het Roelantslied door J. van Mierlo in de Versl. en Meded. d.K. Vla. Acad. 1935¹⁾ is immers wel gebleken, dat de Roelant-filologie met enig legkaartgeduld beoefend moet worden. Dit was een reden te meer voor mij, om de Roelant-hss. eens op een werkcollege te behandelen. Hierbij kon aan beginners geïllustreerd worden, wat er soms achter onze netjes gedrukte, niet zelden gepolijste, tekstuitgaven schuil kan gaan. Instructiever dan kritische uitgaven, hoe voortreffelijk ook, zijn voor dit doel toch nog altijd de hss. zelf of hun foto's.

Reeds bij eerste oogopslag ziet men, dat de fragmentjes uit één, vrij duidelijk geschreven, handschrift afkomstig zijn. Bij zorgvuldige vergelijking met de andere overlevering blijkt, dat de beide stukjes zelfs tot één blad hebben behoord. Ik meen te mogen aannemen, dat dit blad indertijd in vier strookjes ieder van 5 à 6 cm. verknipt is. Blijkens de sneetjes in het perkament (op elk strookje ziet men, ook op de foto, drie paren) zijn deze strookjes voor bindmateriaal bestemd geweest.

Indien mijn veronderstelling van een vierendeling van het oorspronkelijke blad juist is (en ik meen de grote waarschijnlijkheid daarvan beneden te kunnen aantonen), kan de lezer zich dus de beste voorstelling van het geheel vormen, wanneer hij zich de smalle witte marge, zoals die tussen beide strookjes op de foto is gelaten, ongeveer 11 cm. breed denkt. Behoudens deze aanzienlijke leemte in het midden hebben we dan dus een recto- èn de daarbij behorende verso-zijde van dit nieuwe hs. bewaard. In overeenstemming met de traditie van benoeming naar de plaats van herkomst of bewaring (B = Brussel, H =

1) Ook afzonderlijk verschenen. Ik citeer, met de afkorting v.M., naar de paginering der afzonderlijke uitgave en voeg daar tussen [] achter die van de Versl. en Meded. Verdere door mij gebruikte afkortingen zijn Ch. de R. (= La Chanson de Roland, publiée d'après le manuscrit d'Oxford et traduite par J. Bédier), en Vb (= Volksboek: Den droefliken strijt die opten berch van Roncevale in Hispanien gheschiede, uitgeg. door G.J. Boekenoogen). Daar Boekenoogen geen verzentelling heeft, heb ik die van Bormans overgenomen (La Chanson de Roncevaux, blz. 185-223). Ik citeer echter tevens naar Boekenoogens paginering.

[p. 95]

Den Haag, R = Rijssel, L = Loon) zullen we onze beide Rotterdamse fragmenten Ro noemen.

De plaatsing van Ro in de gang van het Roelantverhaal kan men met behulp van het volksboek (Vb blz. 59 vv.) en hs. R vs 243 vv. vrij spoedig bepalen:

Het leger der Fransen is gedecimeerd. Olivier is zo zeer gewont ‘dat hem die doot was kondt’. Hij roept Roelant te hulp. Zij strijden samen ‘soe langhe dat Olivier niet meer en mochte’. In het vooruitzicht van de naderende scheiding beginnen zij te wenen. Olivier wordt ‘bleeck ende onghedaen’ en valt in onmacht¹⁾, maar Roelant durft te midden van de strijd niet van zijn paard stappen: ‘Ick en quamer niet lichtelijc op weder’. Hij geeft uiting aan zijn hevige smart en ‘Van den rouwe die daer hadde Rolant Viel hi in onmachte te hant’¹⁾. Hij komt echter weer bij en ziet Olivier, hoewel reeds stervende, ten strijde gaan: ‘Sijn ooghen die voermaels waren claer Waren nu verdonckert dat is waer’.

Aldus de gang van het verhaal van het volksboek, dat in deze passage grotendeels woordelijk overeenstemt met de handschriften H en R.

Juist op dit punt, één der hoogtepunten van het epos, begint ons fragment Ro. Al dadelijk in de eerste negen verzen

1) Uit de gang van het verhaal moet opgemaakt worden, dat zowel Olivier als Roelant bij het in zwijm vallen te paard blijven. In de Ch. de R. wordt het trouwens van Rol. uitdrukkelijk gezegd: ‘sur sun cheval se pasmet’ (vs. 1988). Van een flauwte van Olivier wordt in het Frans niet gewaagd. Het is m.i. niet onmogelijk, dat die aan een anticipatie van een der afschrijver-bewerkers (vertellers?) is toe te schrijven. Reeds om zuiver artistieke redenen zou men gaarne één van de onmachten missen. Het flauwvallen van Roelant is noodig, om nog eens te accentuëren, dat het werkelijk absoluut onmogelijk voor hem is om van zijn paard te stijgen; het zou temidden van het strijdgewoel met zelfmoord gelijk staan. De onmacht van Olivier is m.i. een onbeholpen poging tot versterking van de verzen: ‘hi wert bleeck ende onghedaen Als di ter doot woude gaen’. Terwijl van Roelant met een zekere nadruk gezegd wordt, dat hij weer bijkomt, hinkt de mededeling omtrent Olivier daar een beetje achteraan: de uit bezwijming ontwakende Roelant ziet nl. plotseling Olivier ‘Die oeck vanden onmacht was opghestaen’, aldus Vb en H. Wel te verstaan: dat hij van zijn paard was gestapt of gevallen wordt niet vermeld. Hs. R vermeldt trouwens Oliviers bijkomen in het geheel niet, maar constateert eenvoudig, hoe Roelant ziet ‘Olivier ten wige gaen Ende grote slaghe slaen’.

1) Uit de gang van het verhaal moet opgemaakt worden, dat zowel Olivier als Roelant bij het in zwijm vallen te paard blijven. In de Ch. de R. wordt het trouwens van Rol. uitdrukkelijk gezegd: ‘sur sun cheval se pasmet’ (vs. 1988). Van een flauwte van Olivier wordt in het Frans niet gewaagd. Het is m.i. niet onmogelijk, dat die aan een anticipatie van een der afschrijver-bewerkers (vertellers?) is toe te schrijven. Reeds om zuiver artistieke redenen zou men gaarne één van de onmachten missen. Het flauwvallen van Roelant is noodig, om nog eens te accentuëren, dat het werkelijk absoluut onmogelijk voor hem is om van zijn paard te stijgen; het zou temidden van het strijdgewoel met zelfmoord gelijk staan. De onmacht van Olivier is m.i. een onbeholpen poging tot versterking van de verzen: ‘hi wert bleeck ende onghedaen Als di ter doot woude gaen’. Terwijl van Roelant met een zekere nadruk gezegd wordt, dat hij weer bijkomt, hinkt de mededeling omtrent Olivier daar een beetje achteraan: de uit bezwijming ontwakende Roelant ziet nl. plotseling Olivier ‘Die oeck vanden onmacht was opghestaen’, aldus Vb en H. Wel te verstaan: dat hij van zijn paard was gestapt of gevallen wordt niet vermeld. Hs. R vermeldt trouwens Oliviers bijkomen in het geheel niet, maar constateert eenvoudig, hoe Roelant ziet ‘Olivier ten wige gaen Ende grote slaghe slaen’.

[p. 96]

komt het tragische moment, dat Olivier, die niets meer kan zien, zijn eigen vriend Roelant een slag toebrengt.

Voor de reconstructie der leemten in Ro hebben we nu de keuze tussen het volksboek (Vb) en de handschriften H en R.

Is mijn veronderstelling juist, dat er tussen beide strookjes van Ro een lacune van vrijwel de gezamenlijke hoogte der beide strookjes gaapt, dan moet de hoogte der lacune dus ca 6 + ca 5 = ca 11 cm. bedragen. Hoeveel verzen hier dan gestaan zouden hebben, valt wel ongeveer te berekenen. Op het facsimile ziet men, dat de minimale hoogte van 6 verzen 2,6 cm. is, de maximale hoogte 2,9 cm. Het aantal verloren gegane verzen zou dan dus liggen tusschen 11 / 2,6 × 6 = 25,4 en 11 / 2,9 × 6 = 22,7. Rekent men, dat beide verloren stroken de breedte gehad hebben van de bovenstrook (dus samen 12 cm.) dan zou het aantal verloren gegane verzen 27,7 bedragen.

Ter vergemakkelijking van het overzicht laat ik thans allereerst de diplomatische afdruk van Ro volgen. De vier lacunes zijn daarbij zo goed mogelijk opgevuld met behulp van het beschikbare materiaal. Na deze tekst volgt dan de rechtvaardiging mijner reconstructie van wat uit Ro verloren is gegaan. Het ‘vulsel’ citeer ik naar de tekstuitgave van Van Mierlo. Deze heeft zich enkele veranderingen in de orthografie veroorloofd, doch over 't algemeen van zo ondergeschikt belang, dat een nieuwe diplomatische uitgave van deze stukken overbodig mag worden geacht. In een enkele noot zal ik opgeven, waar ik de tekst der hss. boven v.M.'s afdruk moet prefereren. Ik mag er nog wel even de nadruk op leggen, dat de vervaardiging van een kritische Roelant-tekst niet in mijn bedoeling heeft gelegen. Ik heb alleen, voor zover mij dat mogelijk was, een voorstelling trachten te geven van het oorspronkelijke Ro-blad, opdat dit nieuwe ms. voortaan kan worden ingeschakeld bij het Roelant-onderzoek. Mijn conjecturen plaatste ik tussen [], een inlassing van eigen maaksel tussen <>.

[p. t.o. 96]

Roelantslied, hs. Ro r^o

[p. t.o. 97]

[p. 97]

Diplomatische afdruk van hs. ro met opvulling der vier lacunes aan de hand van r, h, l en ch. de r.

⁺Die edele g'ue roelant
Volgede hē te hant
En̄ nam te roelande¹⁾ w'e
In d' sarasinē scare
Als olivier v'nā
DƷ roel' bi hē quā
Gaf hi roel' eenē slach
Want hijs nƷ en sach
Doē sp'c [die grave ro]el'

Tote Olivier te hant:

‘Lieve Gheselle, waer bi

Soe hebdi geslagen mi?’

‘Gheselle, ic en sie u niet;

Mi es leet dat u es ghesciet.

Verghevet mi doer die Gods ere

Want het rout mi sere.’

‘Gheselle’ sprac Roelant sciere,

‘Ic vergheeft u, dore God hiere.’

Olivier nech hem doer dat

Doen trac hi achter bat.

Want hi²⁾ porde die doet

Die hem dede anxte groet³⁾.

Hi viel neder op die erde,

Ende anebede Gode werde:

‘Here, vergeeft mi mine mesdaet,

Ende hebt miere sielen raet.

Verleent mi hemelrike

Want ic u grotelike

Ghedient hebbe al mijn leven;

Want ic u noyt en woude begeven.’

+ r^o kol. a

1) Lees oliviere.

2) Lees hem.

3) De twee hierna weggelaten verzen van R zijn als stoplap te beschouwen, waarvoor de leemte van Ro geen plaats biedt.

[p. 98]

 

Doe benedide¹⁾ Kaerle, onsen here,

R 320

Ende dancte hem in grote ere

 

Die hi nie van hem gewan,

 

Ende Roelant voer alleman.

 

Ende vil ter erden doet.

324

Roelant hadde des rouwe groet

 

Hi weende mƷ herte se'e

 

En̄ bat onsē he'e

 

DƷ hi d' sielē plege

 

En̄ te hemelrijc gewege

 

R roel' viel ned' in om̄acht

 

En̄ lach hē seluē ombedacht

 

En̄ trac²⁾ op sine stegebāde³⁾

 

⁺DƷ hi nƷ en viel te hant

 

Alse hi bequā hadde hijs torē

 

DƷ hi sinē geselle hadt v'lorē

 

Sond' gautier en̄ tulp vā riemē

 

Doē sprac gautier tsniemē

 

Als hi geuloē quā

 

En̄ hi roel' v'nā

 

Hi sp'c tē graue roel'

 

Die doot es mi becant

 

I[c⁴⁾ wille bi] v steruē nv

R 342

‘Ic was die verwan Maelgu

345

Du heves mi dicke bekint;

346

Dore dat was ic van di ghemint

369

Mijn halsberch es gescoret al

 

Ic weet wel dat ic sterven sal.’

H 275

Doen [hoordene] Roelant^{H 275}

276

Ende riep: ‘Monjoye!’ thant

R 370

Onder die Sarrasine hi reet

371

[Die ghesellen] volgheden ghereet

H 283

Doen versloecher Roelant

 

Wel .XX. metter hant.

1) Liever volgens H benedidi, maar vgl. Fr. § 129, 3.

2) Trac geeft geen zin en is voor iemand, die in zwijm valt, ook niet wel denkbaar; men leze trat. Door het vast laten rusten van de voeten in de stijgbeugels wordt het van het paard glijden nog juist verhinderd. Ik beschouw deze passage als een prothusteron.

3) Lees stegebant (pl.).

+ r^o kol. b

4) Het vers begint dunkt me met een I (in geen geval, zoals R 341, met een B).

H 275 hs. hoorte dors, mijn lezing in overeenstemming met Ch. de R. 2054 ‘A icel mot l'at Rollant entendut’; hs. heeft niet Roelant maar rol'.

[p. 99]

H 285

Gautier .VII., Tulpijn vive

 

Roefden siere vanden live.

 

Doen seiden die Sarrasine:

 

‘Dese doe[n ons in aen]scine^{H 288-90}

 

Dat si o[ns van na selen] maten

290

Nocht[an selen si] tleven laten.’

298

[Van verren]¹⁾ scoten si gedichte^{H 298}

297

Met gaveloten ende met scichten

299

Gautier wert dorscoten daer

 

Dat seggic u over waer.

 

Tulpijns ors scotense doot,

302

Datti moest vallen inder noot,

L 187

Dat orcont die was opt velt,

 

Dat wi hebben ghetelt:

189

Die goede grave Jelijs

 

Die dese [jeste maecte des sijt w]ijs²⁾

 

Hi soud' node sond' waē

 

Logē toe hebbē gedaē

 

W' iemē diere wed'seide

 

Hi dader mi aē leide

 

Noch doe vacht roel'

 

MƷ wel willeger hant

 

⁺Nochtā was hi v'moyt se'e

 

DƷ hi qualijc mochte me'e

 

Doen setti den horē te mōde

 

En̄ blies eē lange³⁾ stonde

H 288-90 het hs. heeft een gat, waardoor het midden dezer regels is weggevallen; 288 na doe staat een verticale streep, die een stuk van een t kan zijn of wel de eerste poot van een n; 299 de o nog vrij duidelijk, matē zeer vaag te onderscheiden (maar hatē staat er dunkt me niet).

1) In Ch. de R. 2073 heet het: ‘nes osent aproismer’, in H 295-6 ‘Qualic dorsten hem genaken Die Sarrasine in waren saken’: twee aanwijzingen, dat de Sarrasenen, na de opgedane ervaringen, wat huiverig zijn voor een handgemeen. ‘Het moet van na quaet vechten wesen theghen den viant’ is een citaat uit Mnl. Wb. IV, 2047 (Sp. d. Sonden 12b), dat hier goed zou passen. De Sarrasenen gaan dus tot een andere taktiek over: de strijd vanuit de verte, en daartegen zijn de Fransen, immers zo sterk in de minderheid, vrijwel machteloos. Ik heb dit alles door twee kleine veranderingen in H 289 en 298 trachten aan te duiden.

H 298 hs. gedichtē.

2) Het vers is wel-is-waar te lang, maar toch schijnt dit alles er te staan. L heeft jeste (niet als bij v.M. geste).

+ v^o kol. a

3) Corte wel juist, zegt v.M. Nu blijken H èn Ro lange te hebben. In verband met de omstandigheid, dat in Ro het scheuren van de slaap (immers: hemel < tempel) eerst hier plaats vindt, is enige voorzichtigheid geboden. Het kon eens een andere overlevering zijn. Men bedenke, dat het Vb voor het eerst, en dan driemaal, laat blazen, als Olivier stervende is en dat pas bij de vierde maal, nà Oliviers dood, ‘hem die hersenen ontliepen’ (Vb blz. 69).

[p. 100]

 

DƷ hē dede onsochte

 

Want hē dē hemel scorē dochte

 

Kl' hoert d' hi was

 

En̄ w't gew'e das

 

DƷ roel' nemm' en mochte

 

[Leuē]¹⁾ alsoe hē dochte

 

[Ic horet aen den oli]fant²⁾

L 207

[Sprac doen] Kaerle te hant

209

[Datti] ons saen ghebreken sal.

210

‘Dat es mi een groot ongheval.

 

Die daer wilt sijn, en sal niet sparen.’

 

Die coninc dede blasen, twaren,

 

Allent gheblas dat daer was,

 

Ende Roelant verblide das,

215

Dat es waerlike dinc,

 

Dat hem soe na was die coninc.

 

Tgheluut was groot overal

 

Beide op berch ende in dal³⁾.

 

Die Sarrasinen hen onderspraken:

220

‘Kaerle beghint ons ghenaken.

 

Ten doch niet dat wi ons sparen.

 

Wi moeten ons anders bewaren.

 

Want blijft levende Roelant,

 

Soe verliesen wi Spangien lant.’

225

Als die Sarrasinen dat vernamen,

 

Tracker IIII hondert te samen,

 

Ende daden op Roelande daer

 

Een assaut fel ende swaer.

 

Ende Roelant en wilde niet wiken

230

Maer vacht als een leu⁴⁾ waerlicke

 

Roelant stac ende Tulpijn sloech,

 

Ende daden hen leet ghenoech.

 

Want si waren onvervaert,

234

Ende vochten als liebaert.

1) Leuē? of Halē??

2) Zie noot op blz. 106.

3) Merkwaardige overeenstemming met Konrads Rolandslied (uitg. Wesle vs 6679-81): unter diu wart ain michel scal,
daz di berge uber al
erchlungen unt erbibeten.

4) Hs. lieu.

[p. 101]

 

Die busscop tulp hi riep

 

D' hi te voete vechtē liep

 

Keert herw't edel genoot

 

Ic wille bi v bliuē doot

 

Ic wille v deilē euel en̄ goet

 

DƷ hebbic nv in minē moet

 

Laet ons diere v'copē ou'al

 

⁺Kl' comt die ons wrekē sal

 

Doē socht roel' ou'al

 

Beide op berch en̄ ī dal

 

Hi vant uorne en̄ noyone

 

Auctor en̄ samsoene

 

En̄ ingel'e¹⁾ vā gasscoē

 

Berēgier mƷ siere cōmoēdiē

 

Roel' droechse mƷ pinē

 

Alle voer tulpine

 

[Die busscop hadde rouwe] groot

 

< Om der edeler baroene doot.

 

Hi claghede ende weende sere

 

Ende bat Gode onsen here

 

Dat Hi neme ewelike

 

Hare sielen in Sijn rike.

 

Tulpijn was selve in anxte groot.

 

Hi riep lude in siner noot:

 

‘Die ghenoten hebben ons begheven

 

Ende sijn alle doot bleven,

 

Coninc Kaerle minen here

 

Sie ic levende nemmermere

 

Ic wane sterven hier ter stede

 

God neme mi in sinen vrede’.

 

Doen keerde weder Roelant

 

Daer hi die ander doden vant. >

 

< Onder enen eglantier>

L 249

Vant hi ligghende Olivier

250

Hi nampen in den aermen sijn

 

Ende droechen voer Tulpijn.

+ v^o kol. b

1) Men zou licht Ingelē kunnen lezen (ook op enkele andere plaatsen is de apostrophe-r verwisseld met, of althans nauwelijks te onderscheiden van, de nasale streep; zie facsimile). Op deze wijze zal de vorm Inghelen in Vb gekomen zijn (vs 582, blz. 34). Maar Ingel(i)ere, reeds op grond van Ch. de R. Engelier voor de hand liggend, zal wel de juiste vorm zijn. Ook in L 367 heet hij trouwens Inghelier. Vincentius Bellovacensis noemt hem Engelerius.

[p. 102]

L 252

In enen scilde dat hine leide

 

Voor dien busscop op die heide,

 

Die busscop segense al gader

255

Ende bevalse den hemelscen Vader.

 

‘Ay, Olivier, sprac Roelant,

 

Van groter daet waerdi becant,

 

Ende goet ridder ende coene,

 

Des graven Reiniers sone!

260

Ghi hebt Kaerle ghedaen groet eere¹⁾,

 

En̄ van vele land gemaect he¹⁾

 

Gi wart van coenē dadē

 

En̄ const wel v vriēde beradē

 

Roelant dreef groot mesbaer

 

Om sinē gesselle²⁾ ald'

 

Mi w' leet soudic leuē³⁾

 

Na dƷ ghi doot sijt bleuē

1) Dezelfde verzen Vb vs 938-9, blz. 53.

1) Dezelfde verzen Vb vs 938-9, blz. 53.

2) Het wordt dus tijd om in L 263 de oorspronkelijke lezing sinen gheselle (tegen Bormans, Kalff en Van Mierlo) in ere te herstellen. Een moraliserend afschrijver, die het blijkbaar onchristelijk vond, dat Roelant in zijn hevige gemoedsbeweging alleen aan Olivier dacht, heeft in L 265 ghi (d.w.z. Olivier) veranderd in ghi allen. De moderne uitgevers hebben dat in vs 263 dan nog wat aangedikt, in plaats van de psychologische fout te herkennen.
Ook in H 250 staat ‘Datti Oliviere hadde verloren’ (en in het overeenkomstige vers van Ro ‘dƷ hi sinē geselle (sing.!) hadt v'lorē’.

3) L 264 zal m.i. aan kracht winnen, als men op grond van Ro het woordje langher schrapt.

Eerste lacune (r^o kol. a)

Een schatting van minimaal 22,7 en maximaal 27,7 verloren gegane verzen (zie boven) klopt, voor zover het de eerste kolom recto betreft, vrij aardig met de overeenkomstige passages in H en R. Handschrift H heeft op deze kolom nl. 29, R 27 verzen (Vb komt hier niet voor vergelijking in aanmerking, omdat de gang van het verhaal door 4½ blz. proza wordt onderbroken; het Vb met zijn vele uitweidingen kan voor dergelijke subtiele berekeningen trouwens geen dienst doen). We kunnen nu profiteren van de geriefelijke uitgave van Van Mierlo, waar men op blz. 124-5 [148-9] de verzen 214-42 van H en 298-324 van R naast elkaar afgedrukt

[p. 103]

vindt. Het komt mij zeer waarschijnlijk voor, dat Ro, evenals R, de verzen: ‘Sijn hande hi ten hemel stac; Daer na hi nemmer en sprac’. niet heeft bezeten. Het laatste vers is trouwens reeds door v.M. (blz. 125 [149]) als ‘maakwerk van een kopiist’ bestempeld. Bij schrapping van deze beide regels omvatten dan zowel H als R 27 verzen. Op grond van de bevredigende overeenstemming van dit getal 27 met de door meting verkregen conclusies (dus: tussen 22,7 en 27,7, zie boven blz. 96) acht ik mijn veronderstelling der vierendeling van het oorspronkelijke stuk perkament nog waarschijnlijker geworden. In het volgende betoog neem ik nu in elk geval als bewezen aan, dat de breedte van de lacune ongeveer 11-12 cm. is geweest, waarop plaats was voor ongeveer 22,7-27,7 verzen.

Voor de verdere reconstructie van Ro is het nl. van uitnemend belang, te weten, binnen welke grenzen men zich daarbij kan bewegen.

Gesteld b.v., dat men R als de naaste verwant van Ro beschouwt (waar veel vóór valt te zeggen), dan vergt toch het zinsverband, dat men de verzen uit H: ‘Lieve Gheselle, waer bi Soe hebdi geslagen mi?’ ook voor Ro veronderstelt¹⁾. Dit kan men echter alleen doen door twee andere verzen te laten vervallen (waarvoor dan natuurlijk de stoplap: ‘Hem quam groet vernoye voren; Hine mochte sien no horen’ in aanmerking komt²⁾).

1) Ook Vb heeft trouwens deze beide verzen.

2) In Vb wordt de overeenkomstige passage niet gevonden.

Tweede lacune (r^o kol. b)

Een vergelijking met v.M. blz. 126 [150] leert, dat de lacune uit deze kolom het best aangevuld kan worden met verzen uit R. Na ‘Die doot es mi becant’ kan men uit het bovenstukje van het sterk geschonden volgende vers nog wel het vers-einde ‘steruē nv’ ontcijferen, waarmede ook een volgend rijmwoord ‘Maelgu’ waarschijnlijk wordt. In Ro zal deze

[p. 104]

Maelgu dus vermeld geweest zijn, geheel in overeenstemming trouwens met de Ch. de R., die Maelgut ook op de overeenkomstige plaats noemt; in tegenstelling echter met H, dat niets daarvan weet.

Door het wedden op het paard van R steken we ons trouwens al dadelijk in grote moeilijkheden, want het valt moeilijk de volgende 41 verzen zodanig te besnijden en pasklaar te maken, dat onze Ro-lacune ermee opgevuld zou kunnen worden. Met het veel te grote stuk van H is trouwens voor ons doel evenmin veel aan te vangen.

Haast als deus ex machina komt hier hs. L enigszins te hulp, dat ons na een reusachtige gaping weer de volgende verzen overlevert (v.M. blz. 128 [152]):

Dat orcont die was opt velt,
Dat wi hebben ghetelt:
Die goede grave Jelijs
Maecte dese jeste¹⁾, des sijt wijs.
Hi souder noede, sonder waen enz.

Met dit laatste vers zijn we op het bekende terrein van Ro kol. b r^o, dat immers nu bijna woordelijk voortgaat als hs. L.

Met behulp van Ro kan waarschijnlijk worden gemaakt (waarop trouwens ook door v.M. reeds is gewezen), dat in deze passage, zowel door den schrijver van H als door dien van R ernstig is geknoeid²⁾. Niet alleen zijn H en R hier deerlijk in de war, maar ze eindigen ook beide betrekkelijk kort na

1) Zie noot 2 op blz. 99.

2) Maar dat had voor v.M. geen reden mogen zijn om ineens het collationneren na te laten. Op blz. 98 en 99 heb ik te dien opzichte een noodzakelijke aanvulling gegeven.
Van Mierlo's kennis van hs. H berust trouwens niet op autopsie. Dat dit hs. (zie v.M. blz. 8 [32]) door Holtrop zou zijn uitgegeven, is onjuist (dit abuis is blijkbaar uit Kalff, Mnl. Ep. Fr. blz. 33 overgenomen). Deze heeft slechts een korte mededeling daaromtrent in Alg. Konst en Letterb. 1840, H, blz. 180 geplaatst. De eerste uitgave was die van Serrure in Vaderlandsch Museum voor nederd. letterk., oudh. en gesch., II (1858), blz. 40-49. Bormans (die, volgens eigen mededeling op blz. 31, H ook niet heeft gezien) geeft collaties volgens deze ‘Uitg.’ (bedoeld is die van Serrure). Kalff verandert ‘Uitg.’ in ‘hs.’, maar heeft H evenmin geraadpleegd, anders zou hij niet o.a. op blz. 84 de lezing ‘welna souden’ hebben opgegeven op een plaats (vs 289) waar hs. H in werkelijkheid een gat heeft. Het afschrift dat Scrrure gebruikte is verschuldigd ‘aen de vriendelijkheid van den hoogleeraer Jonckbloet’ (Vad. Mus. II, blz. 25). Op de Koninklijke Bibliotheek wordt in dezelfde omslag als H ook een, over 't algemeen betrouwbaar, diplomatisch afschrift bewaard van de hand van Holtrop. Daar het tamelijk slechte hs. H in de eeuw sinds zijn ontdekking blijkbaar nog achteruit is gegaan in leesbaarheid, bewijst dit afschrift den gebruiker goede diensten. Maar... erg veel wordt er, naar men ziet, niet van geprofiteerd. Vier opeenvolgende uitgevers drukken hs. H af zonder het zelf te raadplegen! Onverdedigbaar is echter dit citeren uit de tweede hand. En het is doorgaans een tijdrovende bezigheid, de daaruit voortkomende scheefheden weer recht te zetten.

[p. 105]

elkaar. Het is merkwaardig, dat ook de grote leemte van L juist tot deze passage reikt¹⁾.

Hs. Ro, dat immers de draad van het verhaal slechts in ca 27 verzen voortspon, heeft reeds door deze strakheid van lijn iets voor boven H en R. Als Ro volledig was, zou het dus een kostbaar hulpmiddel zijn tot overbrugging van de tussen H en R enerzijds en L anderzijds aanwezige leemte. Het is wel een heel ongelukkig toeval, dat juist het stuk van Ro, dat hier tot overbrugging zou kunnen dienen, ook weer een lacune vertoont. Eén stap zijn we echter verder gekomen: de grootte dezer lacune is bekend.

Daar kol. a in het geheel 9 + 27 + 7 = 43 verzen moet hebben geteld, mag men voor kol. b hetzelfde aannemen. Het aantal bewaarde verzen van b bedraagt 9 + 6 = 15, of, als men R 341 en L 190 (waarvan althans nog iets in Ro is te zien) meerekent, 17. Hierbij kan men echter zonder groot bezwaar de eerste drie verzen van L (‘Dat orcont die was opt velt’ enz., zie v.M. blz. 128 [152]) optellen, zodat er nog een leemte van 23 verzen te vullen overblijft. Het verzenmateriaal van R en H, waaruit deze aanvulling kan geschieden, vindt men bij v.M. op blz. 126 [150] en 127 [151]. Naar mijn mening zullen nog tot Ro behoord hebben R 342 en 345-6. Niet echter het, op zich zelf al veel te lange, stuk van R 347-68, dat trouwens ook niet in de Ch. de R. staat. Daarentegen herinneren R 369-69a (‘Mijn halsberch es gescoret al Ic weet wel dat ic sterven sal’) zeer aan Ch. de R. 2050 vv.

Van de verzen bij v.M. blz. 127 [151] moeten er nu nog 18

1) Ook Vb onderbreekt hier de gang der verzen.

[p. 106]

uitgekozen worden. De keuze is te moeilijker, omdat voor het merendeel dezer verzen ook aequivalenten in de Ch. de R. zijn aan te wijzen. Ro is hier dus in elk geval korter dan de Ch. de R. Na lang wikken en wegen is mijn keuze gevallen op H 275-6, R 370-1, H 283-90, 298, 297, 299-302. De tekstveranderingen, die hieruit noodzakelijk voortvloeien, worden verantwoord op blz. 98 en 99.

Derde lacune (v^o kol. a)

Bewaard zijn 10 + 7 verzen, blijven aan te vullen ca 26 verzen na de woorden:

En̄ w't gew'e das
DƷ roel' nemm' en mochte
[Leuē] alsoe hē dochte.

Doch het toeval is ons gunstig doordat ook (een stukje van) het rijmwoord van de volgende regel is bewaard: blijkbaar staat er ‘sāt’ of ‘fāt’ (stellig niet ‘hāt’)¹⁾. We zijn hierdoor aangewezen op de passage van L en H, die men (onder de titel ‘Karel op komst’) bij v.M. op blz. 128-9 [152-3] afgedrukt vindt. Hierbij valt op te merken, dat Ro blijkens het voorafgaande stuk het naast verwant is met L. Het daarin voorkomende stukje blijkt 2 verzen langer te zijn, dan we zouden verwachten, maar het lijkt me van weinig belang om na te gaan, welke twee verzen, eventueel, te veel zouden kunnen zijn. Mogelijk is de tussenruimte tussen de verzen op deze bladzijde ook iets nauwer geweest, zodat de kolommen werkelijk 45 regels geteld hebben. In verband echter met het rijmwoord ‘fant’ zal een wijziging van L 207-9 nodig zijn, b.v.:

1) Wel echter zou er kunnen staan (waarop Dr Kossmann mij attent maakt) scant. Inderdaad schijnt er nog een spoor van een letter tussen de s en de a te staan. Dan zou men dus iets moeten lezen als ‘Hoe sere bem ic ghescant’. Maar dan moet het volgende vers ook wel een heel andere inhoud gehad hebben dan dat van L of II.

[p. 107]

 

[Ic horet aen den oli]fant¹⁾

 

[Sprac doen] Kaerle te hant

 

[Datti] ons saen ghebreken sal.

1) Mijn conjectuur heeft dus dezelfde betekenis als H 324: ‘Dat hebbic ant blasen verstaen’.

Vierde lacune (v^o kol. b)

Men vergelijke v.M. blz. 130 [154] en constatere, dat we hier op een van de mooiste plaatsen van het epos een zuivere winst van althans 8 verzen mogen boeken. Als we het aantal 45 van a ook in b ten grondslag leggen (groter kan de kolom in geen geval geweest zijn), dan wijst de berekening uit, dat tussen ‘Alle voer tulpine’ en ‘En̄ van vele land gemaect he’ een lacune gaapt van op zijn hoogst 45-(9 + 7) = 29 verzen. Deze kan door de bij v.M. afgedrukte verzen al dadelijk met 13 verzen (L 248a-260) verkleind worden, wanneer men het door v.M. gelukkig gevondene en goed passende ‘onder enen eglantier’ meetelt. Er blijft dan dus een leemte van 16 verzen. Ik meen echter, dat uit het, op ‘tulpine’ volgende woordje ‘groot’ de inhoud der twee volgende verzen wel enigszins kan worden afgeleid. Ze zullen ongeveer geluid hebben:

Die busscop hadde rouwe groot
Om der edeler baroene doot.

In de thans nog resterende leemte van 14²⁾ verzen zou dunkt mij voortreffelijk passen datgene, wat er juist op de overeenkomstige plaats in de Ch. de R. staat.

Ten gerieve van den lezer geef ik hier de tekst van dit stukje in de woordelijke vertaling van Bédier (Ch. de R. blz. 169): ‘L'archevêque pleure, il ne peut s'en tenir. Il lève sa main, fait sa bénédiction. Après il dit: ‘C'est pitié de vous, seigneurs! Que Dieu reçoive toutes vos âmes, le Glorieux! En paradis qu'il les mette dans les saintes fleurs! A mon tour

2) Nogmaals: op zijn hoogst 14 verzen; immers we namen reeds aan, dat deze kolom, evenals a, twee verzen meer bezeten zou hebben dan de kolommen aan de r^o-zijde.

[p. 108]

combien la mort m'angoisse! Je ne reverrai plus l'empereur puissant. [Nu volgt laisse CLXIII:] Roland repart; à nouveau il va chercher par le champ. Il retrouve son compagnon, Olivier. Contre sa poitrine il le presse, étroitement embrassé... enz. De lacune van Ro komt hier overeen met 7 verzen (t.w. 2194-2200) van de Ch. de R. De verleiding was te groot om niet tenminste een poging tot reconstructie te wagen. Men hechte aan dit maakwerk geen wetenschappelijke waarde. Mocht er ooit een uitgave voor liefhebbers komen, dan hebben deze verzen wellicht wat meer illustratief nut dan gestippelde regels.

Want dit is wel de grootste winst, die Ro ons heeft gebracht: van R 193 (v.M. blz. 120 [144]) af¹⁾ beschikken wij thans (met uitzondering dan van de genoemde 14 verzen) over één doorlopende Roelant-overlevering in Middelnederlandse verzen tot aan het einde van L toe. De hinderlijke lacune na H 306 (waarin geen andere Mnl. overlevering voorzag) kon worden gedicht, het nog hinderlijker gat na L 248 kon gedeeltelijk worden gevuld, voor de rest.... tijdelijk bijgeplakt.

‘Van dit roerend tafereel (het opzoeken der lijken en Turpin's laatste zegen) is in 't Mnl. niets bewaard’ zegt v.M. blz. 21 [45]. Het is tenminste ‘iets’ geworden, al is het dan sober. Maar is niet juist die soberheid één der trekken, waardoor de oudere Mnl. overlevering karakteristiek afweek van de Ch.d.R.

Wat dit laatste aangaat: den aandachtigen lezer der Mnl. Ep. Fr. kan het niet ontgaan, dat Kalff de breedsprakigheid van het Roelantslied en de verdere inferieure kwaliteiten voor een overwegend gedeelte illustreert met citaten uit het Vb. Geen wonder, dat de oudere maker bij Kalff een soort van eerste incarnatie van den omslachtigen Vb-schrijver wordt. Ik meen echter, dat achter deze vermeende dubbelgangers op verschillende plaatsen een andere persoonlijkheid van minder wijdlopige en soberder allure is te onderkennen.

1) Nog optimistischer gerekend: Van Vb 928 af (Boekenoogen blz. 53).

[p. 109]

Aesthetische waardering van het Mnl. Roelantslied

Het algemene oordeel over het Roelantslied is m.i. vertroebeld door de altijd maar weer herhaalde vergelijking met de prachtige ‘Chanson de Roland’. Het Franse epos overschaduwt het Dietse gedicht zo zeer, dat het aanleggen van een eigen maatstaf aan ons Mnl. Roelantslied in hoge mate wordt bemoeilijkt. Min of meer karakteristiek in zijn onbillijkheid is b.v. de bewering van Van Mierlo, blz. 31, [55] dat ‘het verhaal van den dood der drie helden: Olivier, Tulpijn en Roelant, niets van de grootschheid heeft van het Fransch’.

Tot verzachting van dit ongunstige oordeel wil ik allereerst de volgende passage uit Van Mierlo's uitgave overdrukken. Afgezien van een kleine typografische wijziging heb ik nòch aan de tekst nòch aan de interpunctie iets veranderd. Men vergelijke dus v.M. blz. 130-4 [154-8]:

Onder enen eglantier
Vant hi ligghende Olivier.
Hi nampen in den aermen sijn
{Ende droechen voer Tulpijn.

{In enen scilde dat hine leide
Voor dien busscop op die heide,
Die busscop segense al gader
Ende bevalse den hemelscen Vader.

‘Ay, Olivier’, sprac Roelant,
‘Van groter daet waerdi becant,
Ende goet ridder ende coene,
{Des graven Reiniers sone!¹⁾

{Ghi hebt Kaerle ghedaen groet eere,
Ende van menigen lande ghemaect heere.’

1) De strofengrens is hier wat minder overtuigend dan in de andere gevallen. Wanneer ik hier na enig wikken en wegen toch een scheiding heb geplaatst, dan gelieve de lezer daaruit nog niet dadelijk de conclusie te trekken, dat ik naar mij toe heb willen rekenen. In de onmiddellijk aansluitende passage L 260-67 is dunkt mij (ook met de volgorde?) geknoeid Ro levert hier twee verzen op, die niet in L staan.

[p. 110]

 

Roelant dreef groet mesbaer

 

Om sine ghesellen daer:

 

‘Mi ware leet, soude ic langher leven,

265

Sint dat ghi allen doot sijt bleven.’¹⁾

 

Van hem selven wert hi onbedacht,

 

Ende viel neder in onmacht.

 

 

 

Doe sprac die busscop Tulpijn:

 

‘God moet u ghenadich sijn!

270

Ende stont op alte hant,

 

{Ende nam den Olifant.

 

 

 

{Coude fonteine hier mede reicte

 

Daer hien mede verqueicte.

 

Doen richti hem op ter stont.

275

Hen beiden was die doot cont,

 

 

 

Ende die busscop crancte seere.

 

Daer soe sterf die heere.

 

Alse doen Roelant ghesach,²⁾

 

Dat die busscop doot lach,

280

Claegdine vele seere,

 

Ende bad Gode Onsen Heere

 

Dat hi sijn siele te paradise

 

Ghewege ende gewijse.

 

 

 

Roelant doen wel bekinde

285

Dat het naecte sinen inde.

 

Die hersenen liepen hem uter oeren,

 

{Daer hi den tempel af hadde verloren.

 

 

 

{Duerendale hadde hi in sijn hant

 

Ende oec den olifant;

1) In vs 263-5 moet echter aan de lezing van Ro (zie blz. 102 noot 2) de voorkeur worden gegeven, dus:

Roelant dreef groot mesbaer
Om sinen gheselle aldaer
Mi ware leet soudic leven
Na dat ghi doot sijt bleven.

2) Bij het lezen struikelde ik vaak over dit vers, dat veel beter zou luiden, als men het liet aansluiten bij het voorafgaande. Laat men in 276 ‘ende’ weg en leest men in 278 ‘ende Roelant doen ghesach’, dan zou daarmee, naar mijn gevoel, het rhythme iets verbeterd worden en vooral zouden de volgende verzen, te beginnen met ‘Hi claegdene vele seere’, een afgeronde strofe vormen van bizondere welluidendheid.

[p. 111]

290

Ende ghinc doen, alst wilde God,

 

Te Spaengien wert .I. bogescot.

 

 

 

Alsoe ghinc hi alleene

 

Daer hi vant .IIII. merber steene

 

Onder twee boemkine,

295

Dat hem wert te groten pine.

 

 

 

Als hi daer quam, ghebrac hem cracht,

 

Ende viel neder in onmacht.

 

Dat heeft .I. Sarasijn vernomen,

 

Die daer alleen was comen,

 

 

300

Ende maecten doot ende lach al stille,

 

Om te doene sinen wille;

 

Met bloede was hi besleghen.

 

Als Roelant was neder gheleghen¹⁾,

 

Stont hij op ter vaert,

305

Ende liep ter stede waert

 

Ende waende wel te voren

 

Tswert hebben ende den hooren,

 

Ende waendet in Arabien draghen,

 

Dat hijs niement en soude ghewaghen.

310

Maer Roelant doen bequam.

 

Ende als hi dien Sarasijn vernam

 

Ende hien metten oghen siet:

 

‘Dune best van minen ghesellen niet’

 

Sprac te hem Roelant,

315

Ende verhief den olifant;

 

Soe seere hien verdroech,

 

Dat hi den ghenen doot sloech,

 

 

 

Ende sprac: ‘Hoe wertstu soe coene

 

Dattu dit bestonts te doene,

320

Dattu nemen wouts mijn swert?

1) Aldus lezen Bormans, Kalff en v.M. met volkomen verstoring van het rhythme. Liever late men de lezing van het hs. onaangetast: ‘als hi wel was neder ghelegen’ en plaatse hierachter een punt. Wie de hele Roelant-tekst luid leest, zal in allen gevalle met mij eens zijn, dat 303 bij het voorafgaande moet aansluiten (ook al zou men misschien een iets praegnantere woordenkeus wensen). Het aperte geknoei begint met het volgende verzenpaar, waarvan hs. Lalleen het corrupte ‘Sont hij ter waert’ bewaard heeft. Men zou dit stukje ook als volgt kunnen aanvullen: ‘Doen stont hij op ter vaert Ende ghinc te Roelande waert’.

[p. 112]

 

{Du best wel der doot wert.

 

 

 

{Dor di hebbe ic minen horen

 

Ghescaert in dat wide voren.

 

Soe datter af es ghevallen

325

Beide goud ende cristallen.’

 

 

 

Doen porde Roelant die doot,

 

Die hem dede anxte groot.

 

In sijn hant nam hi Duerendale,

 

{Dat segghic u met warer tale,

 

 

330

{Ende sloech driewerf op den steen,

 

Dan es loghene negeen.

 

Hi en scarde no en winde

 

Vander hilden totten ynde.

 

 

 

Anderwerf hine verdroech

335

Ende opten steen daer mede sloech,

 

Datter een groot stuc ghevel.

 

Des mochdij mij ghelooven wel.

 

 

 

‘Ay, Duerendale’ sprac Roelant,

 

lc wane, God maecte di metter hant.¹⁾

340

Du en moghes niet sijn ghebroken.

 

Du hebs Gods vianden ghewroken;

 

Di en draghe nemmermeer man,

 

Datten yemen vercoenen can.

 

 

 

Ic bidde Gode dat hij niet en ghehinghe,

345

Dat dit sweert die kersten dwinghe,

 

Ende dat aen onse side blive!

 

Hets ghedaen met minen live.’

 

 

 

Roelant crancte seere

 

Ende riep: ‘Ghenade, lieve Heere!’

350

Ende claghede sijn sonden herde

 

Ende viel neder op die erde²⁾.

1) Ic wane is een overbodige stoplap.

2) Het is jammer, dat v.M. nu de mooie rhythmiek dezer gehele passage gaat verstoren door het inlassen van een stuk uit het Vb. De verzen 1232-35 kunnen er wel mee door, ze zouden op een strofe van den Dietsen dichter kunnen berusten. Maar drukdoenerig, prekerig, banaal en vals zijn de verzen 1236-45. In de verzen ‘God selve sinen inghel sende Daer die grave Roelant ende’ meent men daarentegen weer het geluid van den primitief-soberen maar zuiveren Roelantdichter te herkennen.

[p. 113]

In dit stuk valt een rhythme te beluisteren, dat een waarlijk dichter verraadt. De eenvoudige en toch zo melodieuze verzen vloeien gelijkmatig voort. Geen exclamaties¹⁾, geen hevige opwellingen! De dichter geeft, als schijnbaar niet betrokken toeschouwer het zakelijke, soms zelfs nuchtere, relaas der feiten. Met vlakke stem en uiterlijk onbewogen zal hij zijn verhaal hebben voorgedragen of gezongen. Maar achter zijn strakke gelaatstrekken lichtte de gloed van een bewogen kunstenaarstalent. Ieder, die deze passage leest en luid herleest, zal onder de bekoring komen van de grote zuiverheid van toon; op de schaarse plaatsen, waar die gaafheid wordt onderbroken, is men geneigd aan bedorven tekst te denken²⁾.

Welk een hemelsbreed verschil, wanneer men naast de boven afgedrukte verzen b.v. het stuk uit Maerlants Spiegel Historiael legt met de titel ‘Des stouts Roelants doot’ (IV Partie, I Boek, XXVI)! Toch wordt hetzelfde onderwerp behandeld, maar... in berijmd proza.

Ziehier hoe Maerlant op het voetspoor van zijn voorganger Roelants dood beschrijft:

‘Nu hadde Roelant updien dach
Bijechte gesproken, want hijs plach,
Ende Gode ontfangen mede;
Want Tulpijn seget, het was de zede
Vanden ridderen, eer si vochten,
Dat si hem aldies bedochten.
Roelant sprac somech wort,
Met pinen brochti tleste vort;

1) V.M. blz 72 [96]: ‘De stijl is zwak, veelal zonder kleur, zonder bouw, zonder verscheidenheid, paratactisch, zonder beweging zooals het Fransch die heeft, door uitroepen, vragen, rechtstreeksche toespraken, breed rythme, afwisselende bij- en onderschikking, verscheidenheid in de zinswending, enz.’.
Treffender lijkt mij de zin, die v.M. daaraan vooraf doet gaan: ‘men zou bijna gaan meenen dat alle concrete en schilderachtige trekken, waarnaar het Fransche model voortdurend streefde, opzettelijk werden vermeden’. Neemt men dit echter werkelijk aan, dan is m.i. daarmee een vergelijkend-aesthetische waardering bij voorbaat veroordeeld, omdat de Dietse kunstenaar blijkbaar andere bedoelingen had dan de Franse.

2) Inderdaad zijn er een paar lelijke stoplappen. Gevolgen van het ‘zersingen’?

[p. 114]

 

Boven siere herten hi geprant

 

Sijn vleesch aldaer metter hant,

 

Ende hi seide aldus mettien:

 

“Ic sal in desen vleesche sien

 

Minen behoudere, den hogen.”

 

Doe leidi die hant up de ogen,

 

Ende hi seide drie waerf mettien:

 

“Met desen ogen salickene sien.”

 

Ende daer hi sciet des lives ave,

 

Seidi: “Ic zie bider Gods gave

 

Die bliscap die noit oge sach,

 

Noch ore gehoren mach,

 

Noch menschen herte bekinnen,

 

Dat God ghereet heeft diene minnen”.

 

Oec bat hi ter selver tijt

 

Voer alle die bleven inden strijt,

 

Ende hi dede sinen ende

 

In Julius up die XVIde kalende.’

Met het laatste vergelijke men nu verzen als:

‘Roelant doen wel bekinde
Dat het naecte sinen inde.
Die hersenen liepen hem uter oeren,
Daer hi den tempel af hadde verloren.’

‘God selve sinen inghel sende,
Daer die grave Roelant ende.’

Het zware rhythme dezer sonore verzen wekt associaties aan de galmende tonen ener luidende doodsklok. Tegenover Maerlants schrale, voor ons haast komiek-zakelijke, slotrijmen ende/kalende bekoort ons in de plechtige muziek der Roelant-verzen in het bizonder nog het ritardando der harmonieuze accoorden bekinde/inde en sende/ende. Men vergelijke alleen reeds de armoedige functie van ende bij Maerlant met de volheid en diepte van inde(ende) bij den Roelant-dichter. In deze gevoelige hantering der (phonetische toch gelijkwaardige) rijmen herkent men de hand van den kunstenaar.

Maar in het stuk van den Roelant-dichter meen ik bovendien een zeer eigenaardige golving waar te nemen, die zo

[p. 115]

voelbaar periodisch is, dat men geneigd is aan strofenvorming te denken. Toen ik dit een paar jaar geleden bemerkte, heb ik deze gedachte aanvankelijk als absurd verworpen. Hoe ter wereld zouden in de Mnl. ‘vertaling’ (en ook Kalff geeft toch duidelijk te kennen: een over de gehele linie stumperige, zelfs ‘jammerlijke’ vertaling) strofen terecht kunnen komen? Zeer opvallend zou ook het voorkomen van strofen in een Frankische ridderroman zijn en vergeefs vroeg ik mij af, hoe dit verschijnsel dan te plaatsen in de geschiedenis en ontwikkelingsgang onzer strofische poëzie. Er komt bij, dat men met rhythmisch-melodische studiën enigszins voorzichtig moet zijn. Uit mijn Leipziger tijd herinner ik mij, dat het gevaar van massa- en auto-suggestie lang niet denkbeeldig is. Reeds begon ik ook op andere plaatsen van het Roelantslied en in andere epische gedichten strofen ‘uit te pellen’ ... en dus besloot ik, mijn Roelantpapieren voorlopig maar wat op te bergen en te laten rusten. Nu ik, na een lange pauze, weer wat vrijer tegenover de stof sta, meen ik toch voldoende reden te hebben om mijn waarnemingen te publiceren en het oordeel van vakgenoten daarover in te roepen.

In het kort komt dus mijn mening hierop neer: op verschillende plaatsen van het Roelantslied is een zekere regelmaat in de groepering der verzen op te merken, die aan strofenbouw doet denken. Men kan zonder grote bezwaren (meestal zelfs zonder de interpunctie te veranderen) een reeks achtregelige strofen uitpellen, waarvan het aantal te groot is, om geheel aan het toeval te kunnen worden toegeschreven. Daarnaast komen vierregelige strofen vaak voor. Vele achtregelige kunnen trouwens zonder enige verdere kunstbewerking in tweeën verdeeld worden.

Om de discussies niet door ondergeschikte details van tekstkritische aard te doen vertroebelen heb ik het bovenstaande stukje tekst van v.M. uitgekozen en volkomen onveranderd afgedrukt, alleen door interlinie aangegeven, waar, naar 't mij voorkomt, de grenzen der vierregelige strofen zijn. Door een

[p. 116]

accolade heb ik die strofenparen verbonden, die evengoed als achtregelige strofen kunnen worden gelezen.

Wanneer men zich nu enigszins los maakt van het idee, dat strofenvorming in dit gedicht en in die tijd een historische onwaarschijnlijkheid is (de mogelijkheid van vaste periodiciteit als persoonlijk stijlkenmerk blijft immers steeds open), dan kan men niet ontkomen aan de constatering, dat elf vierregelige strofen, zelfs zonder enige verandering in de (door een onbevooroordeelde aangebrachte) interpunctie, kunnen worden afgezonderd. Daarbij kunnen nog dadelijk vijf gevoegd worden, waarbij alleen een weinig ter zake doende verandering van komma in punt nodig is (strofen beginnende met ende vindt men ook elders). Ongeveer 3/5 der verzen laat zich dus zonder eigenlijke tekstverandering tot strofen groeperen. Opmerkelijk is het echter, dat van de vier stukjes, die daartussen liggen, er twee precies acht regels beslaan, terwijl ze met een kleine tekstverandering gemakkelijk in tweeën te delen zijn. De enige in lengte afwijkende stukken zijn L 300-17 (18 verzen) en 338-43 (6 verzen). Terloops zij opgemerkt, dat dit laatste stukje er door zou winnen, wanneer het door schrapping van vs 342-3 tot ‘strofe’ zou worden verheven. Verder maakt de passage 300-17 een allesbehalve gave indruk. Maar ik wil mij voor 't overige niet op de zijpaden der tekstkritiek begeven, om de schijn te vermijden, dat ik verdere acht- (of tweemaal vier-) regelige strofen zou willen forceren.

Niet alleen voor de aesthetische waardering van ons gedicht, maar ook voor de verdere perspectieven van het Roelantonderzoek leek mij deze kwestie van genoegzaam belang om er eens de aandacht op te vestigen. Mochten echter mijn waarnemingen juist zijn, dan is het duidelijk, dat het met de Middelnederlandse Roelant-overlevering niet helemaal zó eenvoudig gesteld is, als men tot dusver algemeen heeft aangenomen en dat met name herzien zal moeten worden de opvatting, als zoude ons Roelantslied over de gehele linie

[p. 117]

niet meer zijn dan de slechte vertaling of onhandige bewerking van een voortreffelijk Frans gedicht.

Zomer 1939

G.G. Kloeke

Naschrift

Bovenstaand artikel was reeds neergeschreven, toen Prof. J.W. Muller mij opmerkzaam maakte op het opstel van Salverda de Grave, Strofen in ‘Gormont et Isembart’ (Meded. d.K.Akad.v. Wetensch. Afd. Letterk. Dl. 53, Serie A, No 11). Dat de lectuur van dit opstel mij ten zeerste heeft verrast zal den lezer zonder meer duidelijk zijn, wanneer ik enkele citaten overneem: ‘In verband met dit feit, treft ons dat, in de hierbovenstaande lijst, ook combinaties van vier achtereenvolgende verzen zeer vaak worden herhaald’ (blz. 14). ‘Wij zien dus dat, in onze vierregelige groepen, een streven naar rijm aan het licht komt, vooral in die welke wij als de oorspronkelijke beschouwden. Die neiging versterkt ons in de mening dat de vele herhaling van vier op elkander volgende verzen niet aan het toeval kan worden toegeschreven, doch wijst op strofenvorming: waarschijnlik zullen die verzen door een vaste muziekale band zijn verenigd’ (17). ‘Wij zouden dus een tweeslachtig systeem hebben: deze korte verzen van acht syllaben zouden òf elk afzonderlik op een bepaalde dreun zijn opgezegd òf gezongen op een melodie die twee, maar vooral vier verzen omvatte. Vooral vier verzen. En wij denken aan de voorliefde der Oudfranse litteratuur voor “quatrains monorimes”’ (23). ‘Wat hiervan zij, de verbinding van gezongen strofen en enkele, zonder twijfel gereciteerde, verzen is ook elders bekend; ik heb vroeger getracht haar in Oudspaanse romances aan te wijzen. De refreinstrofen, wel verre van in strijd te zijn met de opzet van het gedicht, krijgen nu hun natuurlike plaats in het geheel; zij zijn niet anders dan de verstarring van een der talrijke vierregelige strofen die het gedicht telt en waarvan verscheidene, door herhaling, in zekere zin ook refreindiensten

[p. 118]

bewijzen. In elk geval zou het bestaan van strofen in Gormont et Isembart een welkome steun geven aan de theorie volgens welke de onregelmatige laisses een latere ontwikkeling zijn van strofen met een vast aantal verzen. Wij meenden het geval van ons gedicht niet gelijk te moeten stellen met dat van het Vie de Saint Alexis, maar hierin komen beide werken overeen, dat de laisses ervan, evenals die van de tweede redactie van het laatstgenoemde gedicht, strofen bevatten, die dus het primaire element zijn. En ik constateer dat mijn beschouwingen in volkomen overeenstemming zijn met de opvattingen, niet lang geleden verdedigd door d'Ovidio, in zijn boven aangehaalde studie over de Oudfranse verskunst. Ook hij verdedigt daar de anterioriteit van de strofe met betrekking tot de laisse, en hij beschouwt die als een bewijs voor zijn geliefkoosde stelling: dat de Franse verzen een vervorming van Latijnse metra zijn’ (24). ‘Vergis ik mij niet, dan is het verband tussen de volkspoëzie en het epos in Gormont et Isembart biezonder duidelik. Vooreerst zijn, zoals wij zagen, herhalingen er talrijker dan in welk ander “chanson de geste” ook, maar bovendien hebben de refreinstrofen iets populairs¹⁾. Door de koepletten die ik in het gedicht zelf meende te kunnen aanwijzen, en die zo vaak aan refreinstrofen doen denken, wordt de indruk versterkt dat dit gedicht zeer nabij de oorsprong van het genre moet staan. En het komt mij voor dat de nauwe verwantschap die het vertoont met de volkspoëzie gevoegd mag worden bij de andere argumenten die pleiten voor zijn hoge ouderdom’ (28).

Voor mij, die tot mijn ontdekking gekomen was enkel en alleen door het telkens weer lezen en herlezen van het Mnl. Roelantslied-zelf was het inderdaad een verrassing, te bemerken, dat een geleerd Romanist van grote belezenheid tot resultaten van gelijksoortige strekking was gekomen. Terwijl wij

1) Hier citeert S. de G. Warren (Some features of style in early French narrative poetry (1150-70) in Modern Philology, III (1905-1906) Blz. 5): ‘A refrain of four verses does suggest the nearness of popular song’.

[p. 119]

beiden op een vierregelige strofe als pièce de résistance kunnen wijzen, wijken wij echter in tweeërlei opzicht van elkaar af: de achtregelige strofe wordt door S. de G. in het geheel niet vermeld, anderzijds toont hij echter het ontwijfelbare bestaan van disticha aan. Wat dit laatste betreft, ook ik heb bij het lezen van het Mnl. wel eens aan disticha gedacht en ik geef toe, dat sommige strofen ook wel als twee disticha kunnen worden beschouwd. Maar dan toch voornamelijk op rhythmische gronden; in de meeste gevallen vergt het zinsverband de liaison van twee disticha tot een strofe.

Toen ik indertijd op het denkbeeld van strofen kwam en ik mijn idee door experimenten trachtte te toetsen, was ik mij wel bewust, dat ik hier oppervlaktesporen waarnam van iets, dat zonder twijfel een veel diepere oorsprong moest hebben. De conclusie, dat deze strofen dan werkelijk ook voorgedragen of zelfs gezongen moeten zijn, heb ik boven reeds getrokken. Met de zeer voor de hand liggende gevolgtrekking, dat het gedicht dan ook oud moet zijn, heb ik echter voorlopig nog geaarzeld (al geeft het gewag van de ‘verdere perspectieven’ wel een aanduiding in die richting). Van primair belang is dunkt me op het ogenblik veeleer de kwestie, of de constatering van Mnl. strofen in ogenschijnlijk niet-strofische teksten ook door verdere experimenten zal worden bevestigd. Neemt men daarbij echter de hoge ouderdom der strofen bij voorbaat als vaststaand aan, dan verschaft men zich al te gemakkelijk een vrijbrief voor allerlei tekstveranderingen, die de zaak voorlopig misschien eerder kunnen vertroebelen dan verhelderen. Bij ons is het niet zo eenvoudig als in het Frans¹⁾, omdat wij in het Mnl. nagenoeg alleen met rijmen te doen hebben, terwijl in het Ofr. de rijmende strofen zijn te onderkennen tussen de assonerende laisses. In het Mnl.

1) En ook daar niet zó eenvoudig. S. de G. constateert op blz. 1 dat de door hem ontdekte eigenaardigheid ‘tot nu toe aan de aandacht der geleerden is ontsnapt’ omdat ze ‘niet dan bij nadere beschouwing is te ontdekken in de structuur der laisses’.

[p. 120]

Roelantslied rijmt echter alles, net als b.v. in de Reinaert of in de ‘Spiegel Historiael’ (om maar iets willekeurigs te noemen), en het is alleen het rhythme, dat ons op het idee brengt, dat er in het Roelantslied nog ‘iets anders’ zit, dat aan beide andere genoemde gedichten vreemd is.

Maar de discussie (die ik over deze kwestie verwacht) zou gemakkelijk ‘uferlos’ kunnen worden, wanneer ik reeksen van gevallen ging opsommen, die helemaal of op een klein stukje na met de strofentheorie kloppen. Het zou dan licht worden: wie te veel bewijst, bewijst niets. Het is immers zonder meer duidelijk, dat de strofen voor een groot deel niet gaaf gebleven kunnen zijn, omdat de latere handschriftenschrijvers aan niets konden zien, waar de scheiding der strofen was. Had bij de auditieve overlevering het ‘zersingen’ reeds tot bederf geleid, nieuwe kans op corruptie kwam er, toen het auditieve element geheel was uitgeschakeld. Het kan wel niet anders of rijmelende en lijmende schrijvers hebben hier menige strofennaad weggewerkt. Zijn zo de achtregelige strofen te verklaren? Ik wil de vraag nog niet aan de orde stellen, omdat het bovenstaande stukje grotendeels vierregelige strofen heeft, zodat we die beter als eerste uitgangspunt nemen.

K.

Correctienoot: In Versl. en Meded. d.K. Vla. Ac. 1937, blz. 828-9 verwondert Van Mierlo zich enigszins over de vorm leu (L 230, tegenover het Vlaamse liebaert in L 234), terwijl hij waerlicke in datzelfde vers als stoplap beschouwt. Ik geloof, dat de vorm lieu (zoals het hs. in werkelijkheid heeft) de verklaring brengt: de schr. van L heeft blijkbaar een voorschrift met liebaert voor zich gehad. Denkelijk heeft in het origineel gestaan: Maer vacht als een liebaert ghelike (Wvla. ilike!), d.w.z. ‘ghelike als een liebaert’. Vgl. voor dit alse.... ghelike Mnl. Wb. II, 1249: ‘Drijf die trouwe uut erderike, so es dat volc alse beeste ghelike’ [Heim. hs. C èn H, zie Verdenius blz. 138]. Door deze emendatie raken we bevrijd van een stoplap, terwijl het oorspronkelijk Vlaamse karakter wordt hersteld.