Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 58

[p. 289]

Lamptaarn

In het T.v. Ned. T. en L. XLIV, 1925, p. 50 heeft wijlen dr G.J. Boekenoogen de aandacht gevestigd op eenige volksetymologische nevenvormen van het subst. lantaarn, die meermalen in 16^e-eeuwsche Amsterdamsche acten voorkomen: naast lantaernmaker is er sprake van lichtaern- en luchtaernmaker: ‘wij hebben hier een eigenaardig voorbeeld van volksetymologie, die lantaarn met het gelijkbeteekenende lichter en luchter in verband bracht en daarnaar vervormde’.

Van lantaarn kan nog een andere op volksetymologie berustende vorm worden aangewezen: lamptaarn. Men kan dezen aantreffen in een kinderprent¹⁾: ‘Het gaz-lichtspel’ - een soort ganzenbord - ‘gedrukt bij P.A. de Jong, Oude Kerkhof bij de Groote Kerk te Arnhem’. Deze prent, die de ontwikkeling der verlichting in beeld brengt, heeft onder plaatje met nr. 4 het onderschrift ‘oude lamptaren steker’, onder nr. 6 ‘ouderwetsche lamptaarn’; daarentegen in het onder de prent gedrukte ‘reglement van het gaz-lichtspel’: lantaarnopsteker, lantaarnpaal. Men krijgt den indruk, dat de steller der toelichting en de teekenaar van het blok, waarvan de prent is afgedrukt, niet dezelfde personen waren; mogelijk is ook, dat het onderhavige exemplaar een reproductie is van een blok van een vroegeren uitgever, zooals zoo vaak, doch met zelfstandig zetsel der gebruiksaanwijzing. P.A. de Jong, die niet bij Van Heurck et Boekenoogen, l'Imagerie Populaire des Pays-Bas, Paris 1930, onder de uitgevers der volksprenten genoemd wordt, heeft volgens den getypten catalogus der ver-

1) De prent circuleerde bij een kunstbeschouwing van Mej. M.H. Bottenheim op het Kon. Oudh. Gen., 27 Mei 1935, over een verzameling ganzenborden en derg. spelen uit den Atlas van afbeeldingen betreffende zeden en gewoonten (portef. XXVI A nr. 38).

[p. 290]

zameling van Ned. volksprenten, bijeengebracht door wijlen F.G. Waller, in het Rijksprentenkabinet, zijn bedrijf uitgeoefend van 1843-1873.

Het ligt voor de hand, dat wie lantaarn lamptaarn (resp. lamptaren) spelde in het eerste bestanddeel het woord lamp meende te herkennen (vgl. ook de plaatjes: met nr. 8 oly straat lamp, 13 gaz winkel lamp, 15 oly winkel lamp, 21 oly muur lamp, 23 gaz muur lamp). Men mag zelfs verder gaan en vermoeden, dat met hen, die in de 16^de eeuw lichtaern en luchtaern gebruikten, dit evenzeer het geval is geweest, en dat zij daarin slechts parallellen zagen van een hun voor den geest zwevend woordbeeld: lamptaarn.

Wat men deze vulgaire orthographie ten goede moet houden, is de betrekkelijke juistheid der bedachte etymologie. Het reeds in het oudste Latijn aanwezige lanterna - dat langs den weg van het Fransch al in het Middelnederlandsch in den vorm lanterne, met nevenvormen laterne latterne, is doorgedrongen¹⁾ - is een gelatiniseerd Grieksch²⁾ woord, dat de Romeinen met het voorwerp zelf aan de Grieken hebben ontleend: λαμπτήρ³⁾. Dit duidde toen, synoniem geworden van λυχνοῦχος⁴⁾, een omhulsel van, een huisje voor een lichtbron aan, terwijl het oorspronkelijk een benaming was van ieder voorwerp, dat op de een of andere wijze diende tot verbreiding van licht (λάμπ-ειν), bijv. een vuurbekken (zoo bij Hom.). Lanterna, uit *lampterna⁵⁾, gevormd met een suffix⁶⁾ naar

1) Mned. Wb. IV p. 123, Wb. der Ned. T. VIII, p. 1078 vg.

2) Saalfeld, Tesaurus Italo-Graecus, 1884 p. 609; Georges, Lex. der lat. Wortformen, 1890 p. 381.

3) Over met het suffix -τήρ gevormde substantiva, die een gebruiksvoorwerp aanduiden, vgl. Brugmann-Thumb, Gr. Gramm., 4. Aufl., 1913 p. 226.

4) De testimonia voor beide woorden is het ben. te noemen stuk van S. Loeschcke p. 413 vgg.

5) Voor den overgang van -mpt- tot -nt- (temptare > tentare), vgl. Sommer, Hb. der lat. Laut- und Formenl., 2. u. 3. Aufl., 1914, p. 254. Hypercorrecte vormen in het vulg. Lat., bv. volumptas in plaats van voluntas, vgl. Rönsch, Itala und Vulgata, 1869 p. 459.

6) O. Keller, Lat. Volksetymologie, 1891 p. 98, Walde, Lat. Etym. Wb.² 1910 p. 412, Ernout et Meillet, Dict. étym. de la langue latine, 1932 p. 496.

[p. 291]

analogie van lucerna¹⁾, waarvan het een concurrentiewoord zou worden, werd door de Romeinen volkomen als een inheemsch woord gevoeld. Vandaar dat zij, toen zij naar een etymologie van het woord vorschten, het met het eveneens aan het Grieksch ontleende en als uitheemsch beschouwde lampas (λαμπάς) niet in verband brachten, terwijl onze menschen gemaklijk bij het als zuiver Nederlandsch gevoelde lamp, ondanks de afstamming via het Fr. en den lateren Lat. vorm lampade van hetzelfde lampas (λαμπάς), aansluiting konden vinden.

De Romeinen zelven, dit ten slotte, in hun volksetymologische peiling, vonden van lanterna als ondergrond het verbum lātere, verborgen zijn; hetzij direkt, terwijl zij tevens de schrijfwijze laterna aannamen en voortplantten, hetzij indirekt - wat waarschijnlijker klinkt²⁾ - nadat de n door dissimilatie was verdwenen. Priscianus (begin 6^de eeuw), die de oudste bewijsplaats voor laterna oplevert (IV. 5; Gramm. Lat. II p. 120, 20H.), zegt sprekend over de quantiteit der paenultima van de substantiva op -na: ‘na’ vero denominativa sive verbalia.... omnimodo longam habent paenultimam vel natura vel positione.... luceo lucērna... lateo latērna. De etymologie berust op het feit, dat in eenige typen der lanternae de lichtbron achter een doorschijnenden wand van hoorn of van een andere zelfstandigheid verborgen was³⁾, vgl. S. Loeschcke, Antike Laternen und Lichthäuschen, Bonner Jahrbücher, 118, 1910 p. 370-430; eerst later werd glas gebruikt, vgl. Isidorus Et. XX. 10. 7 Lindsay: lanterna (één hs. laterna, dat Lindsay wel bij vergissing niet in den text geplaatst heeft) inde vocatur, quod lucem interius habeat clausam, fit enim ex vitro, ... ut venti flatus adire non possit etc.

1) Een andere mogelijkheid, Etruscisch suffix -na achter het geheele woord, wordt bepleit bij Walde-Hofmann³ I (1937) p. 760 vg.

2) Zoo Walde-Hofmann³ t.a.p.

3) Te vergelijken, maar niet gelijk te stellen is het Middeleeuwsch-Lat. absconsa, dat Du Cange verklaart: caeca laterna qua monachi ut plurimum utuntur in obeundis dormitoriis.

[p. 292]

Hoe weinig de Romeinen aan een verbinding met lamp-as gedacht hebben, blijkt bovendien uit de hypercorrecte schrijfwijze in één¹⁾ hs. der Itala, Joh. 18, 3: igitur Judas.... venit ibi cum lancternis et lampadibus, een recompositie ingegeven door de vulgaire uitspraak van woorden als sanctus > santus, nog wel naast het woord lampas zelf. Dit lancterna zal wel evenmin een op zich zelf staand verschijnsel zijn geweest als de vorm lamptaarn (resp. lamptaren) van de kinderprent.

Amsterdam

m. boas

1) Nl. cod. Vercellensis (saec. IV-V). Naar de plaats verwijst Georges t.a.p., de text bij Blanchinus (Bianchini), Evangeliarium quadruplex, Romae 1749, vol. II p. CLXXVIII en bij A. Gasquet, Codex Vercellensis.... denuo cum ms. coll., Romae 1914.