Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 57 (1938)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 57

(1938)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Reinaert-studiën

IV. De proloog van Reinaert I

Niet voor mijn genoegen vat ik de pen op, doch daartoe genoopt door Prof. Dr. J. van Mierlo jr. S.J.; die in een lange reeks van opstellen - naar zijn eigen getuigenis ‘misschien wat al te uitvoerig’1) - eerst met vuur heeft gepleit ‘Voor Arnout's oorspronkelijkheid’2) (t.w. als Dietsch origineel, voorbeeld, niet: vrije bewerking, der Ofr. 1ste branche ‘Le Plaid’) ‘I. Arnout redivivus’, - die daarna als kampioen in 't krijt is getreden ‘Voor Willem als eenig dichter van Reinaert I’3), - die vervolgens, in ‘Arnout en Willem’4), betoogd heeft dat de Reinaert het werk is van Willem, doch met gebruikmaking van een misschien oorspronkelijk, onvoltooid gedicht van Arnout, - die echter in een vierde opstel: ‘Nog eens v. 6 uit den Reinaert’5) reeds neigt tot aan vaarding der conjectuur van Jellinek, L. Willems en Kluyver: vervanging van den naam van een Dietschen dichter Arnout door dien van den Walschen dichter Perroot (of Perrout), - en die, eindelijk, in een opstel: ‘Aernout’6), niet alleen tot die vervanging overgaat, maar, stouter dan stout, de genoemde geleerden nog overtroevende, bovendien voorstelt de door de beide hss. van R. I (a en f) en ook door het hs. (b) van de omwerking, R. II, welgestaafde ontkenning niet (en) te schrappen; zoodat ten langen leste de eerst hooggeprezen, oorspronkelijke, ‘herleefde’ Dietsche dichter ‘Arnout voor goed naar 't rijk der schimmen moet worden verwezen7), het veld ruimt voor zijn (ietwat minder schimmigen) Walschen kunstbroeder Perrout

(de Saint-Cloud). Welke einduitkomst dan, ten gerieve misschien vooral van Noordnederlandsche lezers, nog eens is samengevat in een korter opstel in dit tijdschrift: ‘Bij een Reinaert-debat’1), en, ten slotte, nu nogmaals herhaald is in een laatste woord: ‘De oorspronkelijke lezing van den Reinaert-proloog’2): uiteraard meestendeels τὰ αὐτὰ περὶ τῶν αὐτῶν.

Dit laatste opstel nu, in hoofdzaak een - ik erken dankbaar, doorgaans op hoffelijken toon gevoerde - polemiek tegen mij, die 's heeren Van Mierlo's (en ook anderer) vertoogen over den Reinaert heb besproken en trachten te weerleggen3), noopt mij4), als gezegd, tot een antwoord; waarin ik, om niet te veel plaats voor dit wel belangrijke, maar ook afgezaagde, ‘doodgereden’ onderwerp te vergen, sommige ondergeschikte vraagstukjes, door de bovengenoemde ‘vossenjagers’ te berde gebracht, ter zijde zal moeten laten.

Vooraf nog dit. Overtuigd zoowel van de ‘veelzijdig’- en ingewikkeldheid van dit vraagstuk als van de bekoorlijkheid van scherpzinnige, vernuftige gissingen, en bovendien zelf ‘experientia doctus’, t.w. door eigen en anderer nader onderzoek op meer dan één punt - als b.v. de toewijzing van R. I A en B aan Willem en Aernout (als eertijds) of aan Aernout en Willem (als thans), de vermoedelijk echte lezing van den proloog en van menige andere plaats - gedwongen vroegere meeningen te herzien, d.i. prijs te geven voor juister inzicht, zal ik den heer Van Mierlo zijne ‘onstandvastigheid’ niet verwijten. Eer zou men zich wellicht kunnen verwonderen over den steeds stelliger toon zijner beweringen; ook wel zich kunnen beklagen over zijn onvoldoend kennisnemen (en -behouden!) van hetgeen door anderen geschreven is, en zijn dientengevolge onjuiste en onbillijke bestrijding hunner meeningen.

Welke ‘bewijzen’ of betooggronden heeft de heer Van Mierlo1) nu aangevoerd, niet zoozeer tegen het door mij verdedigde behoud, in vs. 6 van den proloog, der lezing van het (allicht oudste) handschrift f: ‘Die A(e)rnout niet en hadde vulscreven’, met de enkele wijziging derhalve van be- in vulscreven2), als wel voor de door L. Willems (in tweeder instantie), Jellinek en Kluyver gewaagde, door hem, V.M., ten slotte aanvaarde, ja (in laatster instantie) door het schrappen van niet en- nog ‘verstoute’ gissing: ‘Die Perrout hevet vulscreven’?

1o.De ‘klaarblijkelijkheid er van’ (blz. 177). Deze ‘klaarblijkelijkheid’ wordt nu onophoudelijk, als om de lezers door dit tooverwoord te ‘belezen’, herhaald (182, 185 bis, 187 bis, 195 ter, 196 bis, 197), zij is ‘alzijdig’ (185), zij is zijn ‘groote en afdoende argument’ (185). Evenzoo keeren telkens terug de woorden ‘evident’ en ‘evidentie’ (176, 177, 180, 182, 187); deze laatste ‘werd’ hem ‘te machtig’ (176), hij is er ‘voor bezweken’ (187), zij heeft hem ‘eenvoudig overweldigd’ (195); het is de ‘zeer zeker oorspronkelijke’ (176, 177, 195), ja ‘de eenig mogelijke lezing’ (177) enz. enz. Ik veroorloof mij, tegenover deze verzekerdheid des geloofs in eigen overtuiging, met hoeveel hartstochtelijken ijver en uitbundigen nadruk ook telkens weer geproclameerd, deze ‘klaarblijkelijkheid’ voor anderen even weinig overtuigend ‘bewezen’ te achten ... als de indertijd door V.M. met gelijken ijver en nadruk verkondigde, maar sindsdien prijsgegeven en verloochende ‘klaarblijkelijkheid’3) van Arnouts oorspronkelijkheid; ja zelfs ze eene, op zich zelf, zonder andere argumenten, bloot subjectieve meening, eene ‘petitio principii’ te noemen. Ik durf dat, omdat
mijne, zoogoed als geheel door het wellicht oudste handschrift gestaafde lezing eene op zijn minst even goede, bevredigende uitlegging toelaat.
2o.‘Het tweede bewijs voor de oorspronkelijkheid van onze lezing ware, dat van de varianten van den proloog juist diegene die het meest als oorspronkelijk aandoen bewaard blijven en dat anders minder goed verklaarbare woorden [nu -] hun volle beteekenis hebben’ (179-80). Hierbij dient vooreerst in het algemeen wel opgemerkt dat de beantwoording der vraag, ‘wat het meest oorspronkelijk aandoet’ geenszins onafhankelijk is van het ‘voor-oordeel’ van den ‘aangedanen’ persoon omtrent de voor zijn stelsel of uitkomst meest gewenschte, gunstige lezing. Maar dit daargelaten, is V.M.'s bestrijding mijner lezing grootendeels een strijd tegen windmolens,... omdat ik 't aangaande de meeste hier door hem aangevoerde punten thans geheel met hem eens ben! V.M., bestrijdt namelijk hier en elders (o.a. 180 en 196) steeds de lezingen mijner critische editie van 1914, zonder daarbij rekening te houden met de door mij sindsdien, in mijn opstel: ‘Aernout en Willem als de twee dichters van Reinaert I gehandhaafd’1), daarin aangebrachte wijzigingen; van welk opstel ik V.M.'s kennisneming uit verschillende aanhalingen mag afleiden, maar ook de voortdurende kennis en aanhaling bij wie mij bestrijdt meen te mogen eischen2). Zie derhalve hierover verder mijne lezing en uitlegging van den proloog, ben., blz. 187-9. Aldaar blijkt dat ik (sedert 1922), evenals V.M. nu, in vs. 4 lees die (a) iplv. (e)ene) (f), in vs. 5 onghemaket (a) niet (als L. Willems) met onvolmaket (f) gelijkstel, en in vs. 6 niet... vulscreven (a) lees, doch dat ik alleen, anders dan V.M., in vs. 5, daarnaast, tautologisch, onvulmaket (f) lees, en ook verder f volg, dus niet, willekeurig, zonder eenigen handschriftelijken steun, in vs. 6 Arnout in
Perrout verander en niet (en) verdonkeremaan. Ik meen derhalve dit argument der behouden varianten met ten minste evenwel recht voor mijne, véél meer conservatieve, de hss. (in hoofdzaak f) volgende, lezing te mogen opeischen!
3o.‘De groote overeenkomst van onzen (d.i. den door V.M. “geëmendeerden”) tekst met dien van het Comburgsche handschrift’, a (182). Volgens V.M. ‘toch heeft de grootere voortreffelijkheid van het Comburgsche [hs.] in de laatste jaren zich steeds duidelijker opgedrongen’. Althans aan V.M., in dezen derhalve overhellende naar de zienswijze van wijlen Buitenrust Hettema, voor wiens schier kinderlijk vertrouwen in het alleenzaligmakende hs. a de ontdekking van het nieuwe hs. f, met zijn vele en sterke verschillen, een groote teleurstelling bleek. Doch niet aan wijlen Franck, noch aan mij, die - al moet ik erkennen bij mijne herziening van den tekst, voor den tweeden druk mijner critische uitgave, meermalen van de in den eersten druk verkozen lezing van f tot die van a teruggekeerd te zijn - in 't algemeen toch mijn, Cc. 14-6, uitgesproken oordeel of indruk over de betrekkelijke waarde der beide hss. - waarvan f ook, zoo al niet ouder, dan toch waarschijnlijk niet jonger is dan a1) - meen te mogen handhaven. In allen gevalle geldt dit argument eener eventueele hoogere waarde van hs. a zeker allerminst met betrekking tot den proloog, die juist hier, behalve door de stellig overbodige2) en alle versmaat en -rhythme te buiten gaande dittographie in vs. 7: van Reynaerde (naar vs. 4), ook even stellig zondigt door die andere grove, zinstorende, onverklaarde en onverklaarbare ‘dittographie’2) Willem in vs. 6 (naar vs. 1).
Ook dit argument zou derhalve evengoed, neen veeleer, vóór mijne, het (wellicht oudere) hs. f van zeer nabij volgende, lezing aangevoerd kunnen worden.
4o.‘De enge aansluiting van den proloog in het Dietsch bij dien van Perrot in het Fransch’ (184). Inderdaad heeft de
groote, opmerkelijke overeenkomst van althans vs. 1-6 van den Dietschen met vs. 1-5 van den Walschen proloog vanouds veler, ook mijne aandacht getrokken; zie Td.2 78-83 en het daar aangehaalde. Aldaar had V.M. zelfs nog enkele steunsels voor de door Jellinek, L. Willems en Kluyver geopperde1), thans, als gezegd, door hem, in nog ‘verstouten’ vorm, aanvaarde conjectuur, doch ook mijne bestrijding kunnen vinden; die ik nu, door zijne handhaving (blz. 186-94), tegenover de door mij en anderen geopperde ‘bezwaren’, wel genoopt ben in ietwat anderen vorm, ben. blz. 181-7, te herhalen.
Ziedaar V.M.'s vier argumenten vóór zijne lezing en stelling. Nu zijne weerlegging mijner ‘bezwaren’.

 

Het eerste en ernstigste bezwaar is en blijft natuurlijk ‘de verandering van Arnout tot Perrout’ (186). ‘Ik geloof niet’, gaat V.M. onbeschroomd voort, ‘dat iemand hierin nog eenige ernstige moeilijkheid zal zien [?!]. Men kan dit, natuurlijk, wel als bezwaar doen gelden; men kan dit zelfs, zooals gedaan werd, tot een huiveringwekkende stoutheid opblazen, erger nog dan het weglaten der ontkenning. In die sterke uitdrukkingen van verzet openbaart zich wellicht de vrees, haar toch eens te moeten aanvaarden’.

Neen, antwoord ik op dit laatste: voorshands koester ik die vrees nog geenszins. En kan ik V.M. dus ook niet vleien met de hoop op het welslagen zijner ‘poging’ om mij te ‘overtuigen’ (177), mij te bekeeren van de dwalingen mijns weegs en mij dus, in den herzienen en vermeerderden herdruk mijner critische editie, te doen overgaan tot de door hem bepleite ‘emendatie’ van den proloog, met al wat daaraan vastzit: het prijsgeven van A(e)rnout en het dubbel auteurschap! En dat wel om de volgende, meerendeels reeds vroeger vermelde, redenen.

1o.Omdat men bij aanvaarding dezer (onnoodige) conjectuur, zou ‘moeten aannemen dat in twee of drie van elkander onafhankelijke Mnl. hss. de oorspronkelijke lezing Perroot verdonkeremaand is, wat ... toch geenszins waarschijnlijk is’ (Td.2 81).
2o.Omdat ik nog steeds (zie t.a.p.), ondanks V.M.'s tegenspraak (192-3), niet kan gelooven dat de Walsche dichter Perrot de Saint-Cloud en zijne Renart-branche(s?) bij het Vlaamsche lezend (neen: luisterend) publiek zóó algemeen bekend geweest zou zijn, dat de Vlaamsche bewerker, Willem, het bloote gewag van den enkelen naam Perrout, zonder eenige bijvoeging van ‘in walsche’ of iets dergelijks, voldoende geacht zou hebben ter inlichting van dat publiek omtrent de volledigheid van diens Walsche gedicht(en), in tegenstelling met de Dietsche ontstentenis van alle Reinaert-literatuur1). Men vergelijke b.v. de uitvoerige wijze, waarop Maerlant in den proloog van zijn Historie van Troyen spreekt over het ‘dichten in Dietsche woort’, in tegenstelling met ‘int Walsche’, over: ‘Een, hiet Benoot van Sente More’ enz.2). En terwijl eenerzijds een verknoeiing, door een afschrijver, als de ontwijfelbare dittographie, naar vs. 1: Willem in vs. 6 (naar a)
evengoed mogelijk is, hetzij er oorspronkelijk in het Mnl. ‘voorschrift’ Arnout (als in f) of *Perrout (naar de conjectuur) heeft gestaan, is het anderzijds on waarschijnlijk dat Willem, de belezen dichter van den proloog, den naam van zijn Walschen voorganger niet gekend zou hebben, of wel (naar Jellinek's vernuftige gissing) in een eventueel ... errot, zonder (nog oningevulde) gerubriceerde initiaal-P-, van zijn Fransch ‘voorschrift’ niet herkend, en daarvan in den archetypus van zijn Mnl. proloog maar roekeloos, plompverloren Arnout gemaakt zou hebben (zie een en ander reeds Td.2 81-2).
En 3o.moge ik hier letterlijk herhalen wat ik, Tschr. LIII 153, geschreven heb (waaraan V.M. zeker geen aandacht geschonken, waarvan hij althans geenerlei gewag gemaakt heeft): ‘De gedeeltelijke overeenkomst ... dezer twee namen kan toch zeer wel bloot toeval zijn; en die der prologen is immers - om nu ook eens een gissing te wagen! - evengoed aldus te verklaren, dat Willem, Aernouts (door welke oorzaak ook onvoltooid) werk willende voortzetten, en met een hs. der 1ste Ofr. branche ... vóór zich, die Walsche versregels 4-5 ook op zijn geval toepasselijk geacht en nagevolgd heeft?’ Die gevallen kwamen immers in menig opzicht overeen: in beide was 't te doen om de aanknooping bij of de voortzetting van een ouder gedicht over dezelfde stof, maar waarin toch een belangrijk deel dier stof - in 't Fransch de aanstonds volgende br. I (‘le meus de sa matere’), in 't Mnl. de later volgende R. I B - nog niet verhaald was. Een ‘nagalm’ dus van Ren. I.

V.M.'s gewag van Perrot de Saint-Cloud geeft mij ook aanleiding tot een paar andere opmerkingen, die, al doen zij voor het hier behandelde rechtstreeks weinig af, toch niet verzwegen mogen worden. Vooreerst zegt V.M., 186: ‘Perrout was Willem's bron’ (evenzoo 196); waarmede, naar V.M.'s tegenwoordige onderstelling van W.'s eenig auteurschap (van R. I A en B), toch alleen de 1ste Ofr. branche, welhaast de eenige ‘bron’ van R. I A en althans één der bronnen van R. I B, bedoeld kan zijn. Maar nu veroorloof ik mij de vraag:

houdt V.M. dan dezen Perrot (de Saint-Cloud) nog steeds voor den dichter der 1ste Ofr. branche, in welker proloog, vs. 1, hij (alleen met zijn voornaam), evenals in vs. 1 der 16de branche (voluit met voornaam en herkomstnaam, zie ook vs. 1504) genoemd wordt? Is 't inderdaad Perrot, die daar, evenals Willem, begint ‘met zich zelven als dichter te noemen, zich als dichter van wat volgt in den derden persoon bekend te maken’ (184-5)? En voorts, vooral: heeft deze Perrot den Ofr. Roman de Renart ‘vulscreven’, zooals Willem, naar V.M.'s lezing (‘die avonture(n) van Reinaerde, Die Perrout hevet vulscreven’), van hem zou getuigen (178); d.w.z.: heeft hij alle Ofr. branches, ‘het geheel der avonturen van R.’ ... ‘die Vite, het geheele van Perrout's werk (181, noot 2), een voltooid werk over R.'s avonturen’ (182) geschreven? Zeker, middeleeuwsche dichters spreken over zich zelf niet zelden in den derden persoon, daarbij soms later overgaande in den eersten1). Maar mag ik V.M. toch even herinneren aan het (hem zeker een oogenblik ontschoten) feit, dat Perrot's auteurschap der 1ste (en ook der 16de) branche allesbehalve vaststaat, integendeel door vele romanisten ontkend of in twijfel getrokken wordt, ja dat zijn aandeel in het geheel der Renartbranches niet met zekerheid bekend is? Wel heeft Jonckbloet, zooals men weet, indertijd (1863) gemeend uit verschillende brokstukken van branches (‘disjecta membra poetae’) een geheelen, door dien Pierre de Saint-Cloud geschreven ‘Roman de Renart’ te kunnen herstellen; maar dit is immers reeds lang een ‘roman’ in modernen zin, een vernuftige fictie gebleken! Ik mag hier wel volstaan met te verwijzen naar de, Tschr. LIII 149, noot 2, aangehaalde schrijvers over dit vraagstuk van P. de St.-Cloud's aandeel; waaraan ik thans nog toevoeg: Voretzsch, Einführung in das Stud. d. altfranz. Lit.2 404.

Een tweede, minder gewichtige, door mij reeds t.a.p., noot 6,

gedane, maar door V.M. niet beantwoorde vraag, herhaal ik hier; t.w. naar een rechtvaardiging, een staving met andere voorbeelden, van V.M.'s wijziging van dien naam Perrot in Perrout (natuurlijk met de bedoeling, daardoor de ‘emendatie’ van Arnout aannemelijker te maken). Zooveel ik zie, wordt zij althans door geen enkele variant der door Foulet, Le roman de Renard 238-9, vermelde plaatsen, waar Perrot in de Ofr. branches I, XVI en XXV genoemd wordt, gesteund.

En een derde vraag geldt de bedoeling van V. M's, voor mij ietwat duistere uitdrukkingen: ‘Fere de Renart1) beantwoordt aan de avonturen of jeesten van Reinaert’, ‘Perrot heeft reeds fere de Renart beschreven; hij heeft echter het beste vergeten; dit verzuim wil hij hier herstellen: een waardig slot op fere de Renart’ (alles 185). Beteekent dit door V.M. hier in zoo zonderling zinsverband gebezigde - en, dit dient erkend, ook in 't Ofr., na mist en vers, ietwat vreemde2) - fere de Renart volgens hem dan iets anders dan mnl. maken (dichten) van (over); derhalve: P., die zijn vernuft en kunst gebruikte (besteedde) om in verzen te dichten over R.?

 

‘Het tweede, voor sommigen wellicht ernstiger bezwaar3): het weglaten der ontkenning, als toch de handschriften, hoe ze ook anders mogen luiden, in vs. 6 eene ontkenning hebben’ (188). Hier heeft V.M. inderdaad eenige Mhd. en Mnl. voorbeelden van door het zinsverband gewraakte, zinstorende inlassching of weglating, door afschrijvers, eener ontkenning bijgebracht; o.a. herinnerende aan de reeds door Jonckbloet gewaagde, vernuftige, doch eenvoudige en zoowel palaeographisch inderdaad vrij aannemelijke als zinherstellende vervanging van

ditzelfde niet van vs. 6 door hier1). Van de overige door V.M. genoemde gevallen is m.i. echter slechts één zoo ... rouw, zoo ‘brutaal’ als deze klakkelooze schrapping van het woordje niet; de andere zijn immers minder rechtstreeksch, ingewikkelder. Hoe 't zij, zulk een forsche omkeering van negatief in positief blijft toch stellig altoos een zéér hachelijk iets; waarop ten minste evenzeer van toepassing is wat ik, Td.2 80, geschreven heb ten aanzien van die andere, voorafgaande ‘emendatie’ van Arnout in Perrout: ‘een stoute, vornuftige gissing;... een redmiddel, dat m.i. alleen aanvaard zou mogen worden, wanneer de gegevens der hss. geheel onverklaarbaar en met elkander onbestaanbaar2) bleken’. En dit laatste is, in mijne boven, blz. 178, aan V.M. in herinnering gebrachte, tegenwoordige lezing, geenszins het geval.

Ik veroorloof mij namelijk nog steeds zoowel den proloog naar f met behoud van Aernout, als het dubbel auteurschap van Aernout en Willem volkomen houdbaar en ook met elkaar bestaanbaar3) te achten.

Laat ik het beloop van zaken nog even in herinnering mogen brengen. Reeds lang was algemeen erkend: 1o dat R.I uit twee, naar hunne herkomst zéér onderscheiden deelen bestaat: A vrij naar de 1ste Ofr. branche bewerkt, B, in aansluiting aan, als voortzetting van A, uit verschillende elementen samengesteld (enkele uit de Ofr. br. I a, maar verreweg het meeste van elders afkomstig of, naar 't schijnt, geheel vrij verdicht); 2o dat de proloog, naar hs. a (met de herhaling van Willem) en ook naar hs. b (van R. II) onverklaarbaar, zoogoed als zeker bedorven was. Voorts had L. Willems reeds in

1897 hieruit besloten tot de gissing van twee verschillende dichters van R.I1). Wat was nu natuurlijker en ook rechtmatiger, dan dat, toen in 1907 een nieuw hs. opdook, waarin vs. 6 van den proloog, iplv. het onbegrijpelijke, onzinnige herhaalde Willem, een anderen naam van een ouderen dichter, Arnout, vermeldde, men algemeen daarin de schitterende bevestiging van L. Willems' gissing: den naam van dien reeds gegisten ouderen dichter, zag. En dit te gereeder, toen mijn omstandig onderzoek inderdaad ook tusschen de beide deelen van het gedicht, ondanks de blijkbare omwerking en vereffening, vele handtastelijke en opmerkelijke verschillen van taal, stijl en geest aanwees en derhalve dit, door het nieuwe hs. aan 't licht gebrachte, dubbel auteurschap bevestigde. Op grond waarvan ik dus ten slotte, na langdurig weifelen en aanvankelijk mistasten2), A aan Aernout, B (en de vereffenende omwerking van A) aan Willem toeschreef, en alsnog blijf toeschrijven?

Bij gebreke van eenig ander antwoord op mijne, Tschr. LIII 152, gestelde vraag dan protestaties en exclamaties, moet ik die vraag hier wel herhalen: welke ernstige bezwaren zijn er nu tegen deze eenvoudige, natuurlijke voorstelling van een (echt-middeleeuwsch) beloop van zaken ingebracht? Ik heb in V.M.'s talrijke en breedvoerige opstellen vergeefs gezocht naar een betoog, hetzij der onmogelijk- of onwaarschijnlijkheid van dit beloop en dezen staat van zaken, hetzij der onbestaanbaar-, d.i. onvereenigbaarheid daarvan met de door mij aanvaarde lezing van den proloog naar f. Behoort ook dit tot de zoo verschillende wijzen van herstel van den proloog, ‘zonder dat één enkele ooit voldoening heeft gegeven’

(178); wordt hier aan een enkel woord ‘geweld aangedaan’ (179, 195, 196); is hier ‘al het on mogelijke gedaan om aan dien proloog een behoorlijken zin te geven’ (ald.; zie verder 191 en nog elders: overal dezelfde ‘slagwoorden’ (V.M. 187))?

 

Ik lees dus nu de eerste tien regels van den proloog als volgt:

 
Willem die Madocke makede,
 
Daar hi dicke omme wakede,
 
Hem vernoide soo haerde
 
Dat die avonture van Reinaerde
5
In dietsche was onvulmaket bleven
 
(Die Aernout niet en hadde vulscreven),
 
Dat hi die vite dede souken
 
Ende hise na den walschen bouken
 
In dietsche dus hevet begonnen.
10
God moete hem siere hulpen jonnen.

Aldus, bijna geheel naar f1); alleen met de (niet eens volstrekt onmisbare) wijziging van ene (vs. 4, f) in die (ab) en van bescreven (6, f) in vulscreven (a, verg. b: te recht gescreven)2); stellig wel iets minder stout dan de forsche ‘verbetering’ van Willem (of Arnout) niet (en) hadde (of hevet) in Perrout hevet!3).

Ik meen dezen (eersten) proloog dan als volgt te mogen vertalen en verklaren: Willem, die den Madoc schreef, verdroot het zóózeer, dat de geschiedenis van Reinaert in het Dietsch onvolwrocht (niet geheel en al, ten einde toe, beschreven) was - welke geschiedenis Aernout (immers) niet geheel en al beschreven had -, dat hij het geschiedverhaal (de ‘legende’ van dezen wonderlijken heilige, Reinaert) heeft laten opzoeken

en deze, naar die walsche boeken (t.w. die ‘vite’) aldus (als hierna volgt) begonnen heeft. God moge hem zijne hulp schenken!

Ter verklaring, voor zooveel noodig, nog het volgende.

4die avonture van Reinaerde, de (geheele) geschiedenis, het geschiedverhaal - niet naar mijne vroegere, mij door V.M. gedurig (182, 194 e.e.) weer toegeschreven lezing naar f en verklaring: ene (door hem bovendien, 181, 184, 194, ten onrechte opgevat als ééne, iplv.: een zekere)1); noch ook, als V.M. 178-83 wil, bepaaldelijk: Perrout's 1ste branche of geheele werk -; waarop die (6) en ook dese avonture (31), d.i. dit geheele verhaal, R. I A + B, terugslaan en -wijzen; hetzelfde als die geeste v.R. (R. II 4) of die historie van Reinaerde (a.w. 7793); zie Verdam I 495 en Td.2 107.
5onvulmaket: voor de beteekenis van dit woord en van onghemaket zie Td.2 107-11 (ten deele = V.M. 180-1, 182-3) en V. IX 875; voor die der verbinding met bleven = werden, dus: niet voltooid (geworden) was - niet, als V.M., 183-4, wil, met den klemtoon op bleven, in onzen Nnl., alleen duratieven zin! - Franck op Alex., blz. 412; Stoett, Mnl. Synt.3 § 241.
6niet en2) hadde vulscreven: ook volgens V.M. 180, 183, ‘zeker oorspronkelijk’; zie, ook over de krasse tautologie onvulmaket (5) = niet vulscreven (6), Td.2 107-8 en Mél. S. de Grave 218-323).
7vite wordt m.i. doorgaans al te ernstig opgevat (mis vat),
de beteekenis te streng-logisch beredeneerd en angstvallig gewogen; ook door V.M., die, blz. 181, meent dat het bepaaldelijk ‘de vite in 't Fransch’ moet zijn, en dan weifelt tusschen ‘een afzonderlijke branche of het geheel van Reinaert's avonturen’, in allen gevalle ‘het werk van Perrout’; welk laatste althans ik meen te mogen ontkennen, voor 't minst betwijfelen! Ik kan mij over deze quaestie niet warm, noch druk maken; van meening zijnde, dat ook deze uitdrukking in den Reinaert niet veel meer of anders is dan een schertsende parodie van het ernstig, hetzij geestelijk of wereldlijk geschiedverhaal (zie reeds Td.2 112 en Tschr. LII 223 met het aldaar aangehaalde); voor 't overige hetzelfde als de ‘walsche bouke’ van vs. 6 (= V.M. 181-2) en als se in vs. 8: de geschiedenis van R., die de dichter nu, in 't Dietsch naverteld, gaat ‘beginnen’ (zie Td.2 113).
9begonnen, hetzij de verzen 1-10 nog een door Willem omgewerkten proloog van Aernout bevatten, hetzij ze door Willem geheel nieuw geschreven zijn - 11-40 zijn zeker wel van hem: zie Td. 253, Kloeke in Tschr. XXXVIII 51 -, in allen gevalle (ook indien 7-8 slechts een literaire fictie behelst) is dit woord hier geheel op zijn plaats, aan het begin hetzij van Aernouts (door Willem omgewerkt) gedicht (A), of van het geheele gedicht van Willem (A + B), als een geheel beschouwd. Dit in tegenstelling met, en ter afwering van V.M.'s (182) wederom al te scherp-logisch analyseerende redeneering1) (en negeering mijner latere lezing). Over het, vroeger gewraakte, dubbele ‘begin’, in vs. 9 en 40, zie reeds Td. 251.

 

Het bovenstaande samenvattend, besluit ik derhalve met wat ik in andere woorden reeds vroeger (Tschr. LIII 152 e.e.) gezegd heb: geen conjectuur, hoe verleidelijk ook, hoezeer ook

van verschillende zijden te gelijk voorgesteld, kan en mag, vooral in een gewichtig vraagstuk als dit toch is, aanvaard worden, zoolang een opvatting en verklaring van de gegevens der handschriften mogelijk is, niet op onoverkomelijke bezwaren stuit. En die onoverkomelijke, en dus van ongelijk overtuigende, bezwaren heb ik in de verschillende, breedvoerige geschriften van den heer V.M. niet gevonden. Zoolang niet een of meer oude, betrouwbare handschriften op deze plaats inderdaad Perroot als den dichter van een Fransch gedicht over Renart noemen, blijf ik derhalve A(e)rnout als den oorspronkelijken dichter van R. I A, omgewerkt en voortgezet door Willem, en dus het dubbel auteurschap van R. I (A + B), handhaven.

 

En toch ben ik gaandeweg op meer dan één punt dichter bij V.M. komen te staan en acht ik het mogelijk dat wij het recht zouden behouden om in Willem den voornaamsten, den eigenlijken dichter van Reinaert I, zooals wij dien nu bezitten en bewonderen, te zien. Zooals ik, Tschr. LIII 152-67 en LIV 105 (vooral 123) - 26 breeder heb uiteengezet, dunkt mij thans - met het oog op 1o de onderzoekingen en ontdekkingen van Pater Stracke over personen en plaatsen in den Reinaert; 2o de vermoedelijk nauwere betrekking (als bewerkingen van éénzelfde ouder, verloren Fransch origineel?) tusschen den Mhd. Isingrînes Nôt (> RF.) en den Mnl. Reinaert I A; 3o het acrostichon aan 't slot van a; 4o de verschillende ‘sloten’ van R. I in f, a, l en b; 5o Sievers' ‘schallanalytisch’ onderzoek van R. I - een veel langeren, geleidelijken groei van ons (in den tegenwoordigen vorm m.i. stellig dertiend eeuwsch) gedicht uit een (thans verloren) oudere, misschien zelfs nog wel twaalfd eeuwsche kern (een ‘*Ur-Reinaert’) niet onmogelijk. Men zou hier dan te doen hebben niet alleen met eene eenvoudige, lichte omwerking en voortzetting, door Willem, van Aernouts werk (als b.v. de Walewein en andere, Td. 256 genoemde, werken), maar veeleer met eene, evenzeer echt middeleeuwsche, wijze van ontstaan, te vergelijken met de

befaamde, vroeger zoo vaak onderstelde, ook door Voretzsch en door Bédier en zijne volgelingen aanvaarde, later door Foulet geloochende, maar thans, als ik 't wel heb, weer meer aanhang en geloof verkrijgende ‘remaniements’ der Oudfransche ‘chansons de geste’, of althans - om dichter bij honk te blijven - met (meer dan één) elkaar opvolgende be- of omwerkingen (vernieuwingen, in taal, stijl en geest), als van Isingrînes Nôt tot Reinhart Fuchs, of de verschillende hss. van het gedicht Van den levene ons Heren, of wel met eene inlassching, als van het werk van Segher-den-God-gaf in Maerlant's Historie van Troyen1). In zulk een proces (allicht aanmerkelijk langer en ingewikkelder dan waaraan men vroeger dacht2)) kan dan - in welk stadium ware niet zoo licht uit te maken - Willem zeker wel een groot aandeel hebben gehad: hij kan de man geweest zijn, wien de meeste eer toekomt van het herscheppen van een of meer oudere stukken tot het meesterwerk ook van eenheid en compositie, dat wij bewonderen en lief hebben3); zoodat wij hem toch te recht als den dichter bij uitnemendheid zouden mogen beschouwen en vereeren, ook al blijven, in taal, stijl en geest, nog steeds vele sporen en trekken van een ouderen dichter, Aernout, herkenbaar.

Helaas baten ons echter al deze gissingen weinig of niets, zoolang wij van Willem eigenlijk alleen dit meer dan van den geheel onbekenden Aernout weten: dat hij ‘van Madocke makede’; zoolang wij hem niet met een bepaalden, historischen persoon kunnen vereenzelvigen, en ons moeten generen met

gissingen als: dat hij wellicht een Praemonstreiter-(Norbertijner) monnik van de abdij Drongen, uit de priorij Hulsterloo, of wel een Benedictijner-monnik van St.-Pieters te Gent geweest is1), of zoolang wij, erger nog, in den blinde blijven omtasten naar tal van in Vlaamsche oorkonden voorkomende ‘Willelmi’; zoolang Willem dus, evenals Aernout, een bloote naam blijft.

En hiermede besluit ik deze onverkwikkelijke ‘polemische fragmenten’; die mij, gelukkig, in de Inleiding mijner herziene critische editie zullen ontslaan van alle, daar misplaatste, polemieken, mij zullen toelaten alleen mijne eigene meening over deze vraagstukken voor te dragen2). In allen gevalle hoop ik voor de laatste maal de lezers van dit tijdschrift met deze, nu wel ‘tot op den draad versleten’ vraagstukken lastig te zijn gevallen!

 

Leiden, Januari 1938

j.w. muller


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs